SPIS TREŚCI

1. CEL I ZAKRES PRACY

2. DEFINICJE

1. Wskaźnik

2. Ekorozwój

4. KATEGORIE EKOROZWOJU - TYPOLOGIA WSKAŹNIKÓW

5. SYSTEMY WSKAŹNIKÓW EKOROZWOJU

5.1. funkcje systemu ekologicznego

5.2. Kryteria wyboru wskaźników ekorozwoju

5.3. Schemat: presja - stan - reakcja

5.4. Agregatowe wskaźniki ekorozwoju

6. MIĘDZYNARODOWE SYSTEMY WSKAŹNIKÓW EKOROZWOJU

6. Wskaźniki OECD]

6.2. Wskaźniki ONZ

6.3. Wskaźniki Banku Światowego

6.4. Systemy krajowe - elementy systemu polskiego

6.5. Propozycja krajowego systemu wskaźników

Tabela 1. Matryca krótkookresowych wskaźników środowiskowych OECD

Tabela 2. Matryca społecznych wskaźników trwałego rozwoju według ONZ

Tabela 3. Matryca ekonomicznych wskaźników trwałego rozwoju według ONZ

Tabela 4. Matryca środowiskowych wskaźników trwałego rozwoju według ONZ

Tabela 5. Matryca instytucjonalnych wskaźników

trwałego rozwoju według ONZ

Tabela 6. Matryca wskaźników środowiskowych Banku Światowego

Tabela 7. Lista cech (mierników) dostępnych na poziomie krajowym

Tabela 8. Krótkookresowe wskaźniki ochrony środowiska OECD - zasoby informacyjne statystyki publicznej (poziom krajowy)

Tabela 9. Wskaźniki środowiskowe proponowane przez organizacje międzynarodowe i grupy regionalne a zasoby informacyjne polskiej statystyki publicznej (poziom krajowy)

1. DEFINICJE

3.1 WSKAŹNIK

Wskaźnik jest najczęściej rozumianym jako liczba wyrażająca pozioma danego zjawiska (zmiennej), przedstawiona w postaci bezwzględnej i względnej. W tym drugim przypadku jest to procentowy stosunek wielkości rozpatrywanych do przyjętej podstawy. Wskaźnik odgrywa specyficzną rolę w systemie informacji gospodarczej. Można określić go na podstawie następujących elementów składowych:

• Formalnej charakterystyki informującej o sposobie dokonaniu pomiaru i obliczeń wartości liczbowych, co pozwala na wyróżnienie wskaźników bezwzględnych i względnych (takimi charakterystykami są stan, suma, przyrost, średnia, udział, procent itp.);

• Charakterystyka obiektu odpowiadającej na pytania, co przedstawia dany wskaźnik (taką charakterystyką jest produkcja, zadłużenie, koszty, przewozy itp.);

• Charakterystyka stanu obiektu będącego przedmiotem pomiaru (takimi charakterystykami są wielkości, wartość, liczba itp.);

• Charakterystyki czasu - moment czasu lub jego przedział (takimi funkcjami są plan, prognoza, norma, szacunek itp.);

• Jednostki miary;

• Zakres podmiotowego wskaźnika (obiektu);

• Funkcji zarządzania pozwalającej określić miejsce wskaźnika w systemie zarządzania;

1. EKOROZWÓJ

Ekorozwój oznacza nowe podejście do rozwoju, przeciwstawiające się wąsko rozumianemu rozwojowi gospodarczemu. Termin ekorozwoju został wprowadzony w czasie konferencji ONZ w Sztokholmie w 1972 roku. Pierwsza zasada Deklaracji Sztokholmskiej głosi, że:

Człowiek ma niepodważalne prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków życia w środowisku, które pozwala mu zachować godność i żyć w dobrobycie

4. KATEGORIE EKOROZWOJU - TYPOLOGIA WSKAŹNIKÓW

W obszernej grupie podstaw klasyfikacyjnych można wyróżnić dziewięć najważniejszych wskaźników. Są to:

1. Realizacji cech ekorozwoju;

2. Realizacji celów ekorozwoju;

3. Realizacji zasad ekorozwoju;

4. Realizacji ładu zintegrowanego

5. Poziomu (skali);

6. Sektorowe (dziedzinowe, rodzajowe);

7. Stopnia agregacji;

8. Zakresu kompleksowości;

9. Czasu.

Pierwsze cztery kryteria wynikają z różnych, na ogół niekonkurencyjnych podejść do definiowania ekorozwoju jako zbioru cech, celów, zasad i ładów. Pozostałe mają charakter bardziej uniwersalny i są często spotykane w statystyce i taksonomii.

Można przyjąć umownie, że jeżeli dysponuje się hipotetycznym zbiorem wskaźników ekorozwoju, to poszczególne kryteria dzielą ten zbiór na pewne wzajemne komplementarne podzbiory opisujące z pewnego punktu widzenia określony obszar lub aspekt ekorozwoju. Podział ten ilustruje rys. 1.

Rysunek 1. Klasyfikacja wskaźników ekorozwoju

1. Wskaźnik realizacji cech

2. Wskaźnik realizacji celów

3. Wskaźnik realizacji zasad

4. Wskaźnik realizacji ładów

5. Wskaźnik poziomu (skali)

6. Wskaźniki sektorowe - zrównoważonego rozwoju

7. Wskaźniki według stopnia agregacji

8. Wskaźniki według zakresu kompleksowości

9. Wskaźniki według kryterium czasu5. SYSTEMY WSKAŹNIKÓW EKOROZWOJU

5.1. Funkcje systemu ekologicznego

Punktem wyjścia analizy ekologicznych aspektów ekorozwoju jest pojęcie funkcji systemu ekologicznego, określającej ekologiczne zdeterminowane możliwości rozwoju społecznego i gospodarczego.

Środowisko przyrodnicze generuje trzy podstawowe rodzaje użytków lub innymi słowy, spełnia trzy podstawowe funkcje. Po pierwsze, stwarza warunki dla przebiegu procesów życiowych i wspiera je. Odbywa się to w bardzo złożony sposób, w skomplikowanych strukturach ekosystemów, za pomocą wielu ich elementów konstrukcyjnych i procesów. Są wśród nich składniki niezbędne dla życia, zdrowia i dobrobytu człowieka.

Drugą podstawową funkcją środowiska przyrodniczego jest dostarczanie surowców i energii, czerpanych z zasobów odnawialnych, które są bazą realizowanych przez człowieka procesów produkcji i konsumpcji. Zasoby nieodnawialne mogą być przez człowieka wyeksploatowane w całkowity sposób. Zasoby odnawialne, ze wzglądu na swój charakter dają się użytkować w taki sposób, który gwarantuje trwałość pełnionych przez nie funkcji. Odnawialność części zasobów środowiska nie oznacza oczywiście że nie można ich zniszczyć.

Trzecia podstawowa funkcja środowiska przyrodniczego łączy się z pochłanianiem skutków ubocznych działalności człowieka, w tym odpadów i zanieczyszczeń. Zgodnie z pierwszą zasadą termodynamiki materia i energia nie może ulec zupełnemu unicestwieniu. Każdy produkt ludzkiej działalności każde użycie nośnika energii oznacza zatem powstanie w efekcie końcowym odpowiedniego zanieczyszczenia, zarówno w postaci ciał stałych, cieczy i gazów, jak i odpowiedniego ciepła.

5.2 . KRYTERIA WYBORU WSKAŹNIKÓW EKOROZWOJU

Zidentyfikowanie użytecznych i akceptowanych wskaźników w danym kraju wymaga najpierw dokonania krytycznego przeglądu dostępnego materiału statystycznego. Wybrane wskaźniki powinny spełniać dwa, czasami sprzeczne ze sobą warunki:

• Być teoretycznie poprawne;

• Dać się praktycznie zastosować w polskiej polityce ekorozwoju

Wybór powinien dokonać się po wnikliwej analizie zarówno ekonomicznych jak i ekologicznych cech alternatywnych wskaźników, uzasadnienie i pouczające byłoby zastosowanie do ty samych danych różnych wskaźników w celu wielostronnej interpretacji tych samych zjawisk składających się na trwały rozwój gospodarki.

Usystematyzowany zestaw kryteriów wyboru wskaźników powinien uwzględniać:

• Znaczenie z punktu wiedzenia polityki ekologicznej oraz użyteczność dla przedmiotów wykorzystujących, tzn.:

• odzwierciedlać w sposób reprezentatywny warunki środowiskowe, zagrożenie dla środowiska oraz podejmowanie przez społeczeństwo środki zaradcze,

• być prosty w konstrukcji, łatwy w interpretacji oraz zdolny do ukazywania trendów rozwojowych,

• wykazywać zmiany w środowisku oraz działaniach antropogennych wywierających wpływ na środowisko,

• stwarzać podstawę do porównań międzynarodowych

• być użyteczny do analizy problemów środowiskowych o znaczeniu krajowym bądź regionalnym,

• posiadać wartość progową lub referencyjną, stanowiąca dla użytkowników bazę oceny wartości rzeczywistych:

• Analityczna poprawność, tzn.:

• mieć właściwe podstawy naukowe i techniczne,

• być oparty na standardach międzynarodowych i międzynarodowym konsensusie co do jego ważności,

• być sformułowany w postaci nadającej się do zastosowania w modelach ekonomicznych, prognozach i systemach informacyjnych;

• Mierzalność, tzn. dane niezbędne dla konstrukcji wskaźnika powinny być:

• bezpośrednio dostępne lub dostępne przy rozsądnej relacji korzyści /koszty,

• właściwe udokumentowanie,

5.3. Systemy wskaźników ekorozwoju według schematu:

presja - stan - reakcja

Niezależnie od ilości i zakresu rozpoznania problemu i zagrożeń środowiskowych wypracowane przez różne organizacje międzynarodowe (UNEP, OECD, Bank Światowy, Komisja Trwałego Rozwoju ONZ) wskaźniki i indeksy środowiskowe są powszechnie dzielone na trzy podstawowe grupy funkcjonalne:

1. wskaźnik presji (zagrożenia, stresu) środowiskowej (P),

2. wskaźnik stanu (jakości) środowiska (S),

3. wskaźnik działań zapobiegawczych (response indicators); można je też nazwać wskaźnikami reakcji (R) (odpowiedzi społecznej na rozpoznane problemy środowiskowe).

Wskaźnik presji	Wskaźnik stanu	Wskaźnik reakcji
pokazują główne źródła problemów i zagrożeń środowiskowych, np. wskaźniki dotyczące tempa eksploatacji zasobów naturalnych, czy emisji zanieczyszczeń opisują antropogenie obciążenia środowiska z uwzględnieniem ilości i jakości odnawialnych i nieodnawialnych zasobów naturalnych.	Mierzą jakość środowiska zwłaszcza poprzez kwantyfikację tych elementów środowiskowych które wywierają bezpośredni wpływ na dobrobyt materialny6 i zdrowie Generalnie odnoszą się do jakości poszczególnych komponentów środowiska oraz jakości i ilości zasobów naturalnych; wynika stąd że odzwierciedlają one ostateczne cele polityki ekologicznej; Powinny przedstawiać syntetyczny przegląd stanu środowiska i tendencji rozwoju tego stanu.	Ukazują, czy i w jakim zakresie społeczeństwo reaguje na zmiany w środowisku i problemy z tym związane; Wskazują działania indywidualne i zbiorowe, które łagodzą skutki antropogennych oddziaływań na środowisko, przeciwdziałają powstawaniu tych skutków, lub neutralizują szkody ekologiczne już powstałe; Opisują działania nakierowane na zachowanie walorów i zasobów środowiska.

Z powyższego zestawienia wynika, że:

• Wskaźnik presji wywieranej na środowisko odnoszą się do tych form działalności, które zmniejszają ilość i jakość zasobów środowiska; rozróżnienie może zostać dokonane między:

• wskaźnikami presji bezpośredniej, wyrażonej w kategoriach emisji zanieczyszczeń lub konsumpcji zasobów środowiska,

• wskaźnikami presji pośredniej, opisującej te szkodliwe formy działalności ludzkiej, które w efekcie prowadzą do wywierania presji bezpośredniej (zagrożeń bezpośrednich);

• Wskaźniki stanu środowiska odnoszą się do jakości środowiska i jakości jego zasobów; jako takie odnoszą się do ostatecznego celu realizacji polityki ochrony środowiska i powinny być konstruowane w sposób umożliwiający dokonanie przeglądowej oceny stanu środowiska i zmian dokonujących się czasie; w praktyce zdarza się, że presja wywierania na środowisko jest używana jako substytucyjna miara stanu środowiska, ponieważ niekiedy rozróżnienie między wskaźnikami presji i stanu może być niejednoznaczne, w wskutek tego pomiar warunków środowiskowych trudny i kosztowny.

• Wskaźniki odnoszące się do społecznej reakcji na zmiany w środowisku pokazują, w jakim stopniu społeczeństwo zainteresowane jest odpowiedzią na stres środowiskowy; reakcja społeczna dotyczyć może indywidualnych i kolektywnych działań prowadzących do ograniczenia opanowania lub uniknięcia negatywnego oddziaływania na środowisko ewentualnie powstrzymania postępującej już degradacji środowiska.

Schemat; presja - stan - działanie mogą być stosowane jako punkt wyjścia polityki ekologicznej w każdej skali, czy wymiarze: globalnym, kontynentalnym, narodowym lub lokalnym.

Podział na powyższe trzy grupy wskaźników środowiskowych wynika ze zbioru zupełnie elementarnych pytań dotyczących środowiska przyrodniczego:

• Jaki jest stan środowiska?

• Co determinuje aktualny stan środowiska?

• Jakie działania są podejmowane aby ten stan poprawić?

SCHEMAT P - S - R

Problemem kluczowym bezpośrednio związanym z priorytetami określonymi w polityce ekologicznej państwa i z ogólnymi zasadami polityki rozwoju jest oczywiście określanie tych problemów środowiskowych, które uznaje się za najistotniejsze z punktu widzenia ekologicznych aspektów kategorii trwałego rozwoju, zarówno w skali regionalno - narodowej, jak i globalnej. Listy tych problemów nie różnią się zasadniczo w międzynarodowych raportach. Wśród problemów wymienia się na ogół:

1. zmiany klimatyczne

2. uszczuplenie warstwy ozonowej

3. eutrofizację

4. zakwaszenie wód i gleb

5. zatrucie gleb i wód toksycznymi chemikaliami

6. jakość środowiska w aglomeracjach miejskich

7. bioróżnorodność

8. krajobraz (ochronę krajobrazu)

9. odpady

10. zasoby wodne

11. zasoby leśne

12. zasoby ryb

13. degradacje gleb (pustynnienie i erozję)

14. nieodnawialne zasoby minerałów i nośników energii

15. pozostałe, ogólne problemy ekologiczne.

Problemom tym można przyporządkować wielką ilość wskaźników i indeksów środowiskowych. Przy konstrukcji schematu i wskaźników P - S - R dla jakiegokolwiek antropogennego sektora działalności gospodarczej lub zidentyfikowanego problemu środowiskowego, zawsze należy uwzględniać ogólne zasady ich poprawności merytorycznej i informacyjne, jak również ogólne kryteria doborów wskaźników i indeksów środowiskowych.

5.4. Agregatowe wskaźniki ekorozwoju

Niezależnie od potrzeby dezagregacji wskaźników istnieje także konieczność i możliwość konstrukcji wskaźników agregatowych, ujmujących w sposób łączny każdą z następujących czterech grup wskaźników:

• zanieczyszczenia,

• wyczerpania zasobów naturalnych,

• ryzyka środowiskowego,

• wpływu środowiska na dobrobyt.

Konstrukcja wskaźników agregatowych jest zadaniem złożonym od strony metodologicznej, informacyjnej, obliczeniowej. Wymaga ścisłego rozpoznania przez nauki przyrodnicze, a po części także ekonomiczne, założonych interakcji występujących pomiędzy poszczególnymi problemami środowiskowymi, będących właściwymi punktami odniesienia dla wyjściowych (podstawowych) wskaźników presji, stanu i reakcji.

Problemy związane z szacowaniem wskaźników agregatowych warto zilustrować na przykładzie dwóch pierwszych indeksów środowiskowych, tzn. indeksu zanieczyszczenia oraz indeksu eksploatacji (wyczerpywania) zasobów.

Indeks zanieczyszczenia (emisji) odnoszony jest w zasadzie do zjawisk które maja wpływ na zmianę parametrów systemów fizycznych i biologicznych w skali globalnej. Są to:

• zmiany klimatyczne (efekt szklarniowy)

• naruszenie warstwy ozonowej

• zakwaszanie gleb i jezior

• eutrofizacja zasobów wodnych

• toksyfikacja gleb, zasobów wodnych i ekosystemów

• nagromadzenie odpadów stałych.

Indeks eksploatacji (wyczerpywania) zasobów powiązany jest ściśle z problemem trwałości wzrostu w kontekście zasobów nieodnawialnych. Dla tej grupy zasobów tempo odnawiania jest z definicji równe zero (przynajmniej w czasie historycznym), co musi oznaczać, że nawet w tych krajach, gdzie w polityce ekonomicznej i ekologicznej wiele uwagi poświęca się ich racjonalnemu wykorzystaniu czy też konserwacji, zasób kapitału naturalnego w odniesieniu do zasobów nieodnawialnych musi się zmniejszać.

6. MIĘDZYNARODOWE SYSTEMY WSKAŹNIKÓW EKOROZWOJU

6.1. Wskaźniki OECD

System krótko okresowych wskaźników właściwych do ujednoliconej prezentacji przekrojowych analiz ochrony środowiska w poszczególnych krajach wypracowało OECD na początku lat dziewięćdziesiątych. Polska była już przedmiotem oceny polityki ochrony środowiska według procedury przyjętej przez OECD. Schemat wymaganych danych statystycznych zaproponowany przez OECD nie jest narzędziem badawczym sensu stricte. Jednakże dzięki uniwersalnemu i szerokiemu podejściu do ochrony środowiska pozwala całościowo opisać problem polityki ochrony środowiska i stwarza pewien standard dla międzynarodowych studiów porównawczych.

Schematy wskaźników krótkookresowych wypracowanych przez OECD przedstawia tabela 1

6.2. Wskaźniki ONZ

Komisja ds. Trwałego Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNCSD) przyjęła program nad wskaźnikami trwałego rozwoju w 1994 roku. Komisja w kwietniu 1995 roku przyjęła program prac nad stworzeniem wskaźników trwałego rozwoju. Program ten obejmuje listę 130 wskaźników zestawionych według schematu Przyczyna - Stan - Reakcja, który można uznać za analogię koncepcji PSR przyjętej przez OECD.

Po stronie przyczyn rozpatruje się te formy ludzkiej działalności, procesy i uwarunkowania, które wpływają na trwałość rozwoju. Wskaźniki stanu określają aktualną realizację trwałego rozwoju, natomiast wskaźniki reakcji pokazują warianty polityki i inne odpowiedzi na wyzwania związane z realizacja trwałego rozwoju. Lista obejmuje te wskaźniki, które mają być stosowane na poziomie poszczególnych krajów w polityce ekologicznej. Celem ułatwienia krajom członkowskim ONZ opracowania wskaźników narodowych UNCSD przygotowała szczegółowe zalecenia metodyczne ich konstrukcji. Oprócz samej definicji wskaźnika, obejmują one następujące elementy:

• jednostka miary

• odniesienie danego wskaźnika do treści i celów Agendy 21

• kwalifikacja wskaźnika w systemie P - S - R (wskaźniki presji są ujmowane w Tm dokumencie UNCSD jako wskaźnika „sił sprawczych”; driving forces)

• znaczenie dla polityki trwałego rozwoju

• szczegółowe wskazówki metodyczne dotyczące pomiaru oraz związane z tym definicje

• ocena dostępności danych ze źródeł międzynarodowych i krajowych potrzebnych do obliczenia (oszacowania) wskaźnika

• jednostki organizacyjne w systemie agend, komisji, programów itd. Narodów Zjednoczonych, które opracowują dany wskaźnik.

Wskaźniki są w zasadzie przewidziane do zastosowania w procesach decyzyjnych na poziomie krajowym. Jednakże nie oczekuje się, że w każdym przypadku zostaną zastosowane wszystkie wskaźniki. Państwa wybiorą te z nich, które najlepiej odpowiadają krajowym priorytetom i realizowanym celom.

Praktyczna lista wskaźników trwałego rozwoju zawiera opis i charakterystykę każdego z proponowanych wskaźników, jak również praktyczne wskazówki związane z posługiwaniem się nimi i obliczeniami. Wskaźniki zostały podzielone na cztery dziedziny, które składają się na funkcjonowanie układu społeczno - gospodarczego w środowisku przyrodniczym. Musza być one traktowane z taką sama powagą, jeżeli proces dochodzenia do trwałego rozwoju ma przebiegać płynnie i zakończyć się sukcesem. Są to zagadnienia:

• społeczne

• ekonomiczne

• środowiskowe

• instytucjonalne

W materiałach ONZ znajdują się także m.in. grupa wskaźników, które odnoszą się do gospodarki leśnej:

• Intensywność wyrębu drzew

• Zmiany powierzchni lasów

• Udziału gospodarczo użytkowanej powierzchni lasów

• Udziału powierzchni lasów chronionych w całkowitej powierzchni lasów

Uzupełnieniem informacji o trwałości gospodarki leśnej mogą być wskaźniki dotyczące różnorodności biologicznej. Dotyczą one:

• Udziału powierzchni obszarów chronionych w całkowitej powierzchni kraju

• Udziału gatunków zagrożonych w całkowitej liczbie rozpoznanych krajowych gatunków.

6.3. Wskaźniki Banku Światowego

Choć podobna w treści, to wydaje się, że dzięki bardziej systemowemu podejściu przydatniejsza do celów polityki jest matryca wskaźników środowiskowych opracowana przez Bank Światowy. Ogół wskaźników został w niej podzielony na cztery wyraźne wyodrębnione grupy:

1. eksploatacja zasobów środowiska przyrodniczego

2. emisja/odpad zanieczyszczeń

3. podtrzymywanie procesów życiowych

4. wpływ na dobrobyt społeczny.

Powyższy „czwórpodział” wskaźników środowiskowych ściśle koresponduje z przedstawioną wcześniej koncepcja gospodarki okrężnej i funkcji ekologicznych systemu gospodarczego., przykładowo, trzecia i czwarta grupa tych wskaźników łączy się bezpośrednio z kategorią amenity uses, czyli funkcji rekreacyjnych, syntetycznych oraz psychologicznych środowiska przyrodniczego.

Pełny zbiór wskaźników Banku Światowego przedstawia tabela 6

Wiele z pośród wskaźników zawartych w propozycjach Banku Światowego ma dość syntetyczny charakter. Można tu przykładowo wskazać popyt na energię jako wskaźnik presji w zakresie jakości parametru atmosferycznego, czy strukturę lasów bądź wartość zasobów leśnych jako wskaźnik stanu w odniesieniu do lasów. Można nawet zaryzykować stwierdzeniem, że system wskaźników zawarty zarówno w propozycji UNEP/OECD, jak i Banku Światowego może służyć jako podstawa do generalnych ocen i działań na rzecz realizacji trwałego i ekologicznie zrównoważonego rozwoju.

6.4. Systemy krajowe - elementy systemu polskiego

W oparciu o przyjętą definicję ekorozwoju można stwierdzić, iż ocena stopnia realizacji (wdrażania) strategii ekorozwoju wymaga wykorzystania dwóch zasadniczych grup danych.

Pierwszą grupę stanowią dane opisujące rozwój społeczno - gospodarczy, natomiast drugą stanowią wszelkie informacje o środowisku. W Polsce zagadnienie to jest najczęściej widziane przez pryzmat Dyrektywy Unii Europejskiej, dotyczącej obywatelskiego prawa do jawności informacji i dokumentów urzędowych z zakresu ochrony środowiska.

Z definicji informacji środowisku przyjętej w Dyrektywie wynika, że zakres dostępnych informacji dotyczących środowiska jest dość szeroki. Obejmuje informacje na temat:

• stanu środowiska (woda, gleba, powietrze, fauna, flora, ląd, siedliska naturalne),

• środków i działań mających wpływ na środowisko

• środków działań odpowiedzialnych za ochronę środowiska, łącznie ze środkami administracyjnymi i programami zarządzania środowiskiem.

Przy konstrukcji polskiego systemu wskaźników ekorozwoju na poziomie krajowym podstawowe źródło informacji stanowi cykliczne opracowanie Głównego Urzędu Statystycznego: Ochrona środowiska. Informacje i opracowania statystyczne. Opracowania z tego cyklu zawierają bogaty materiał statystyczny dotyczący stanu środowiska oraz jego ochrony.

zestawione tematycznie zbiory informacji dostępnych na poziomie krajowym, które mogą być wykorzystane w procesie konstruowania wskaźników ekorozwoju przedstawiono w tabeli 7

6.5. Propozycja krajowego systemu wskaźników

W opracowaniu podjęto próbę oceny możliwości dostosowania do warunków polskich jednej z omówionych wcześniej grup wskaźników. W analizie wzięto pod uwagę trzy grupy wskaźników:

• krótko okresowe wskaźniki ochrony środowiska (środowiskowe) OECD,

• wskaźniki środowiskowe stosowane przez organizacje międzynarodowe i grupy regionalne,

• wskaźniki środowiskowe Banku Światowego.

Analiza dostępnego materiału statystycznego pozwoliła na zbudowanie matryc zawierających proponowane wskaźniki środowiskowe w układzie presja - stan - reakcja. Dodatkowo poszczególnym wskaźnikom „przypisano” informacje, które mogą posłużyć do ich zbudowania, a zawierają się w zasobach polskiej statystyki publicznej. Dla pierwszej grupy wskaźników taką matrycę zawiera tabela 8, a dla drugiej grupy wskaźników tabela9

Z tabel wynika, że bardziej dokładnie wypełniona jest matryca dla wskaźników środowiskowych OECD. Tę właśnie tabele proponuje się przyjąć jako podstawę do dalszych badań.

Z proponowanych przez OECD wskaźników ochrony środowiska najsłabiej rozpoznane i udokumentowane jest zanikanie ozonu stratosferycznego, toksyczne skażenia oraz zasoby rybne. Pozostałe wskaźniki, w oparciu o zasoby informacyjne statystyki publicznej, można dość łatwo zweryfikować. Dodatkowo część wskaźników można wzbogacić o informacje pochodzące z monitoringu, a nie publikowane w opracowaniach statystycznych.

TABELE

Tabela 1. Matryca krótkookresowych wskaźników środowiskowych OECD

Schemat PSR	PRESJA	STAN	REAKCJA
Zagadnienia	Wskaźniki presji wywieranej na środowisko	Wskaźniki stanu środowiska	Wskaźniki reakcji społecznej
Zmiany klimatu	Emisje CO2	Koncentracja gazów szklarniowych w atmosferze, Średnia temperatura na Ziemi	Enegrochłoność, Wydatki na efektywne wykorzystanie energii
Zanikanie ozonu stratosferycznego	Bieżąca konsumpcja związków CFC	Koncentracja związków CFC w atmosferze	Stopień wycofywania CFC Wydatki na technologie wycofywania i zastępowania związków FCF
Eutrofizacja	Bieżąca konsumpcja nawozów sztucznych	Poziom BZT, N i P w wybranych rzekach	Producent populacji podłączonej do oczyszczalni ścieków
Zakwaszenie	Emisje SOx i NOx	Stężenie kwaśnych opadów (pH, SO4, NO3) Całkowita depozycja substancji zakwaszających	Wydatki na ograniczenie zanieczyszczeń atmosferycznych
Toksyczne skażenie	Wytwarzanie szczególnie niebezpiecznych odpadów Bieżąca konsumpcja pestycydów	Koncentracja ołowiu, kadmu, chromu, miedzi w wybranych rzekach	Udział benzyny bezołowiowej na rynku benzyn, Procent obszarów zrekultywowanych w obszarach uznanych za skażone
Jakość środowiska miejskiego	Stopień urbanizacji	Koncentracja SO2, NO2, płynów w wybranych miastach	Wydatki na oczyszczanie ścieków i ograniczenie hałasu
Różnorodność biologiczna	Zajmowanie obszarów naturalnych na cele gospodarcze	Zagrożone lub utracone gatunki jako procent rozpoznanych gatunków	Gatunki chronione jako procent liczby zagrożonych gatunków
Krajobraz	Zmiany w użytkowaniu ziemi	Procent obszarów ekologicznego zagrożenia	Procent obszarów Wydatki na zabezpieczenie i przetwarzanie odpadów, Stopień recyklizacji odpadów chronionych
Odpady	Wytwarzanie odpadów municypalnych, przemysłowych, nuklearnych, szczególnie niebezpiecznych	Odpady na wysypiskach i gromadzone na składowiskach odpadów	Wydatki na zbieranie i przetwarzanie odpadów Stopień recyklizacji odpadów
Zasoby wodne	Intensywność użytkowania zasobów wodnych powierzchnia, wielkość i rozmieszczenie lasów	Rozmiar deficytu wody	Cena wody i opłaty użytkowe za oczyszczanie ścieków
Zasoby leśne	Stosunek krótkookresowego trwałego przychodu do wartości bieżącego wyrębu	Powierzchnia, wielkość i rozmieszczenie lasu	Procent lasów chronionych w całej powierzchni lasów
Zasoby rybne	Połowy ryb	Wielkość zasobów poławianych ryb	Ilość użytkowanych zasobów regulowanych kwotami połowowymi
Degradacja gleb (pustynnienie i erozja)	Zmiany w użytkowaniu ziemi	Rozmiar strat górnych warstw gleby	Procent powierzchni zrekultywowanej w całej zdegradowanej powierzchni gleb
Wskaźniki ogólne	Wzrost populacji i gęstość zaludnienia; Wzrost PKB Produkcja przemysłowa i rolnicza; Podaż energii i jej struktura Natężenie ruchu i liczba pojazdów	Nie ma zastosowania	Wydatki na ochronę środowiska, Opinia publiczna o ochronie środowiska

Tabela 2. Matryca społecznych wskaźników trwałego rozwoju według ONZ

Kategorie wg Agendy 21	Wskaźniki przyczyn	Wskaźniki stanu	Wskaźniki reakcji
Zwalczanie ubóstwa	Stopa bezrobocia	Miernik ubóstwa, Stosunek przeciętnej płacy kobiety i mężczyzny	…..
Demografia a trwałość	Stopa wzrostu populacji, stopa migracji netto, całkowita stopa płodności	Gęstość zaludnienia	…..
Promocja edukacji, świadomości społecznej i szkoleń	Stopa zmian populacji w wieku szkolnym, Udział rozpoczynających edukacje w szkole podstawowej, Udział rozpoczynających edukacje w szkole średniej; stopa umiejących czytać i pisać wśród dorosłych	Liczba dzieci kontynuujących edukacje w szkole podstawowej przez co najmniej 5 lat, Oczekiwania długości lat edukacji w szkole Różnica między stopami przyjęć do szkół dziewczynek i chłopców Liczba kobiet na 100 zatrudnionych mężczyzn	PKB przeznaczy na edukację
Ochrona i promocja zdrowia	……	Procent populacji mającej podstawowe urządzenia sanitarne Procent populacji mającej mających dostęp do wody pitnej Stopień śmiertelności okołoporodowej Wyżywienie dzieci	Procent populacji poddanej obowiązkowym szczepieniom, Rozpowszechnienie antykoncepcji, Udział potencjalnie niebezpiecznych związków chemicznych monitorowanych w żywności Krajowe wydatki na ochronę zdrowia w stosunku do PKB
Promocja rozwoju trwałego osadnictwa	Stopa wzrostu populacji miejskiej, Konsumpcja paliw kopalnianych w transporcie samochodowym na głowę mieszkańca, Ludzie i gospodarcze straty spowodowane kataklizmami	Procent populacji na obszarach miejskich, Obszar i populacja miejskich legalnych i nielegalnych osiedli, Powierzchnia mieszkania na osobę Stosunek ceny domu do dochodu	Wydatki na infrastrukturę przypadające na głowę mieszkańca

Tabela 3. Matryca ekonomicznych wskaźników trwałego rozwoju według ONZ

Kategorie wg Agendy 21	Wskaźniki przyczyn	Wskaźniki stanu	Wskaźniki reakcji
Współpraca międzynarodowa w celu przyśpieszenia trwałego rozwoju	PKB na głowę mieszkańca, Udział inwestycji netto w PKB Suma eksportu i importu jako procent PKB	Zweryfikowany ekologicznie PKB na osobę Udział dóbr przetwarzanych w całkowitym eksporcie	….
Zmiany modelu konsumpcji	Roczna konsumpcja energii na głowę mieszkańca Udział gałęzi przemysłu zużywających najwięcej zasobów naturalnych w wytworzonej wartości dodanej	Potwierdzone zasoby minerałów i paliw kopalnych Długość życia potwierdzonych rezerw energetycznych Materiałochłonność produkcji Udział wytworzonej wartości dodanej w PKB Udział odnawialnych źródeł energii w konsumpcji energii	….
Zasoby i mechanizmy finansowe	Stosunek transferu zasobów netto do PKB, Całkowita ofiarowana lub otrzymywana pomoc na rzecz rozwoju jako procent PKB	Stosunek zadłużenia do PKB Stosunek wielkości obsługi długu do eksportu	Procent PKB w wydatkach na ochronę środowiska Wielkość nowych lub dodatkowych funduszy na trwały rozwój
Transfer prośrodowiskowych technologii, kooperacja, tworzenie potencjału rozwojowego	Import dóbr kapitałowych, bezpośrednie inwestycje zagraniczne	Udział importu prośrodowiskowych dóbr kapitałowych	Dotacje na współprace techniczną

Tabela 4. Matryca środowiskowych wskaźników trwałego rozwoju według ONZ

Kategorie wg Agendy 21	Wskaźniki przyczyn	Wskaźniki stanu	Wskaźniki reakcji
Ochrona jakości i dostępności zasobów wodnych	Roczny pobór wód podziemnych i powierzchniowych jako procent dostępnych zasobów wodnych Krajobrazowa konsumpcja wody na głowę mieszkańca	Rezerwy wód podziemnych, koncentracja bakterii coli w używanych zasobach wody	Stopień oczyszczenie ścieków Gęstość sieci hydrologicznej
Ochrona oceanów wszelkich mórz i obszarów brzegowych	Wzrost ludności na obszarach Wprowadzanie azotu i fosforu do wód przybrzeżnych	Stosunek miedzy maksymalnym a trwałym przychodem z obfitości bogactw naturalnych a bieżącym przeciętnym poziomem obfitości Odchylenia wielkości zasobów gatunków żyjących w morzach od maksymalnego, trwałego poziomu Indeks występowania alg	….
Zintegrowane podejście do planowania i zarządzania działania zasobami ziemi	Zmiany w użytkowaniu powierzchni ziemi	Zmiany stanu powierzchni ziemi	Zdecentralizowane lokalnie gospodarowanie zasobami
Gospodarowanie wrażliwymi ekosystemami, zwalczanie pustynnienia i suszy	Populacja życia poniżej poziomu nędzy na obszarach suchych	Krajowy indeks roczny opadów, Wartość indeksu wegetacji roślin Powierzchnia ziemi dotknięta pustynnieniem	….
Gospodarowanie wrażliwymi ekosystemami, rozwijanie trwałości obszarów górskich	Dynamika populacji na obszarach górskich	Cena stanu trwałego użytkowania zasobów naturalnych na obszarach górskich, Poziom dobrobytu populacji na obszarach górskich	….
Promocja trwałego rolnictwa i rozwoju wsi	Stosowanie pestycydów w rolnictwie Stosowanie nawozów sztucznych Procent ziemi uprawnej poddanej irygacji Zastosowanie energii w rolnictwie	Powierzchnia ziemi uprawnej na osobę Powierzchnia narażona na zasolenie i przesiąkanie	Edukacja i doskonalenie zawodowe w rolnictwie Wskaźnik intensywności badań nad rolnictwem
Zwalczanie wylesienia	Intensywność wyrębu drzew	Zmiany powierzchni leśnej	Udział gospodarczej powierzchni lasów Lasy chronione jako procent całkowitej powierzchni lasów
zachowanie różnorodności biologicznej	….	Procent gatunków zagrożonych	Procent obszarów chronionych
Gospodarowanie biotechnologiami w zgodzie ze środowiskiem przyrodniczym	….	…	Wydatki na badania i rozwój w zakresie biotechnologii Krajowe regulacje lub zarządzenia w zakresie bezpieczeństwa biologicznego
Ochrona atmosfery	Emisje gazów szklarnianych Emisje tlenków azotu Konsumpcja substancji niszczących ozon	Imisja zanieczyszczeń na obszarach miejskich	Wydatki na redukcje zanieczyszczeń atmosferycznych
Korzystna dla środowiska gospodarka odpadami stałymi	Wytwarzanie przemysłowych i miejskich odpadów stałych Wielkość odpadów z gospodarstw domowych przypadających na głowę mieszkańca	….	Wydatki na gospodarkę odpadami Stopa recyklingu odpadów i powtórnego ich użytkowania Składowanie odpadów miejskich
Gospodarowanie toksycznymi związkami chemicznymi w zgodzie ze środowiskiem	….	Zatrucie spowodowane związkami chemicznymi	Liczba chemikalia zakazanych lub o ograniczonym stosowaniu
Gospodarowanie niebezpiecznymi odpadami w zgodzie ze środowiskiem	Wytwarzanie odpadów niebezpiecznych Import i eksport odpadów niebezpiecznych	Powierzchnia ziemi skażona niebezpiecznymi odpadami	Wydatki na postępowanie z odpadami niebezpiecznymi
Bezpieczne i korzystne dla środowiska postępowanie z odpadami radioaktywnymi	….	….	….

Tabela 5. Matryca instytucjonalnych wskaźników trwałego rozwoju według ONZ

Kategorie wg Agendy 21	Wskaźniki przyczyn	Wskaźniki stanu	Wskaźniki reakcji
Integracja środowiska i rozwoju	….	….	Strategie trwałego rozwoju, projekty środowiskowo i ekonomiczne zintegrowanych rachunków narodowych Obowiązkowe Oceny wpływu na Środowisko Krajowe biura na rzecz trwałego rozwoju
Nauka dla trwałego rozwoju	….	Liczba naukowców i inżynierów przypadająca na milion mieszkańców	Naukowcy i inżynierowie w sektorze badań i rozwoju na milion mieszkańców Wydatki na badania i eksperymenty naukowe jako procent PKB
Krajowe mechanizmy i współpraca międzynarodowa na rzecz rozbudowy potencjału gospodarczego krajów rozwijających się	….	….	….
Międzynarodowe mechanizmy i instrumenty prawne	….	….	Ratyfikacja międzynarodowych porozumień, Wprowadzenie w życie ratyfikowanych porozumień
Informacja dla procesów podejmowania decyzji	…	Liczba głównych linii telefonicznych na 100 mieszkańców Dostęp do informacji	Program rozwoju krajowej sprawozdawczości statystycznej
Wzmacnianie roli najważniejszych grup społecznych	….	….	Reprezentacja najważniejszych grup społecznych w krajowych biurach na rzecz trwałego rozwoju, reprezentacja mniejszości etnicznych i tubylców w krajowych biurach na rzecz trwałego rozwoju Wkład grup NGO do trwałego rozwoju

Tabela 6. Matryca wskaźników środowiskowych Banku Światowego

problem	presja	stan	Odpowiedź
1. Wskaźniki użytkowania zasobów
1. rolnictwo a) jakość ziemi b) inne 2. lasy 3. zasoby Morskie 4. Woda kopaliny a) paliwa kopalniane b) metale i minerały	Wartość dodatnia PKB Degradacja gleb pow. Dział. Człowieka …. Zmiany sposobu użytkowania pow. Ziemi Zanieczyszczenie, popyt na ryby Wodochłonność Tempo wyczerpyw. Tempo wyczerpyw tempo wyczerpyw.	Procent PKB w zbiorach Rodzaje klimatu oraz ograniczoność gleb …. Powierzchnia, stan, zróżnicowanie, wartość zasobów leśnych Różnorodność gatunkowa Dostęp do ludności Wartość w racji do majątku publicznego Udokumentowane zasoby Udokumentowane zasoby	Miasto/wieś …. …. Stosunek nakład/wynik, główni użytkownicy, recykling Zakres międzynarodowych konwencji i protokołów Środki zwiększające efektywność wykorzystania Relacja: zużycie kopalni/PKN Wspieranie energooszczędności Stosunek: nakład/wynik, główni użytkownicy
II. wskaźniki zanieczyszczeń
1.zmiany klimatu a)gazy cieplarniane b) ozon stratosferyczny 2. zakwaszenie 3. Eutrofizacja 4. zanieczyszczenie toksyczne	…. Emisja CO2 Zużycie CFCs Emisja Sox i Nox Zużycie fosforanów i azotanów Wywietrzanie odpadów niebezpiecznych	…. Koncentracja gazów cieplarnianych Koncentracja CFCs Poziom pH, zawartość SOx i NOx w odpadach BZT, P i N w rzekach Koncentracja Pb, Cd i In. Metali ciężkich w rzekach	…. Energoefektywnosć Wydatki na ograniczenie emisji Procent ludności której ścieki i odpady są poddawane defitryfikacji i defosforyzacji Zużycie benzyny bezołowiowej
III. Wskaźniki podtrzymywania procesów życiowych
1. Bioróżnorodność 2. Oceany 3. Specyficzne ekosystemy	Zmiany w sposobach użytkowania ziemi Gatunki zagrożone wyginięciem	Habitat/NR …… ……	Procent powierzchni obszarów zagrożonych w powierzchniach chronionych …… ……
IV. wskaźniki wpływu na dobrobyt społeczny
1. Zdrowie a) jakość wody b) jakość powietrza c) bezpiecz. War. Pracy 2. Jakość żywności 3.Warunki mieszkaniowe w miastach 4. Odpady 5. zagrożenia katastrofami naturalnymi	Zagrożenia chorobami …. Popyta na energię …. …. Gęstość zaludnienia Wytwarzanie odpadów przemysłowych o komunalnych ….	Oczekiwana długość życia w momencie urodzenia Zawartość tlenu i bakterii fekalnych Koncentracja pyłów …. …. …. Nagromadzenie odpadów …..	Procent PKN wydany na zdrowie, szczepienia Dostęp do ,,bezpiecznej wody” …. …. …. Procent PKN wydany na mieszkalnictwo Wydatki na gromadzenie, neutralizację, recykling ….

Tabela 7. Lista cech (mierników) dostępnych na poziomie krajowym

L.P	Zmienna(wskaźnik, miernik)	Jednost. miary	Źródło
I. Podział terytorialny
1	Powierzchnia kraju	Km2	Rocznik statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1969 (RS97)
II. Ludność
1	Ludność ogółem	Tys. Osób	Rocznik statystyczny Województw 96, GUS, Warszawa96, s.50 (RSW 96)
2	Gęstość zaludnienia na km2	Osób/km2	RSW 96, s.51
3	Zgony ogółem oraz wd. przyczyn	Liczba	RSW 96, s.58-59, 350-351
4	Zgon niemowląt wd. Przyczyn	Lata	RSW 96, s. 63, 350-351
5	Przeciętne dalsze trwanie życia według wieku, płci, miejsca zamieszkania		Ochrona środowiska 1996, GUS, Warszawa 1996 (OŚ 96), s.20-21, 348
III. Rynek pracy
1	Bezrobotni zarejestrowani	Liczba	RSW 96, s.93, RS 97, s. 141-142
2	Stopa bezrobocia	%	RSW 96, s.93. RS 97, s.141-142
3	Zatrudnieni w warunkach zagrożenia	Liczba	RSW 96, s.93. RS 97, s.141-142
4	Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi dl zdrowia jako % ogółu badanej zbiorowości	%	RSW 96, s.100-101, RS 97, s.149
IV. Warunki naturalne i ochrona środowiska
1.Pobór, wykorzystanie i zanieczyszczenie wód
1.1	Pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej ogółem	Hm3	OŚ 96, s.85
1.2	Pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej na km2	Dam3	RWS 96, s.48
1.3	Pobór wody na cele produkcyjne	Hm3	OŚ 96, s.85
1.4	Pobór wody na nawadnianie w leśnictwie i rolnictwie	Hm3	OŚ 96, s.85
1.5	Pobór wody na zaopatrzenie wodociągów komunalnych	Hm3	OŚ 96, s.85
1.6	Pobór wody z wód powierzchniowych	Hm3	OŚ 96, s.86-87
1.7	Pobór wody z wód podziemnych	Hm3	OŚ 96, s.86-87
1.8	Pobór wody z wód kopalnianych	Hm3	OŚ 96, s.85
1.9	Zużycie wody na potrzeby gospodarki narodowej ogółem	Hm3	OŚ 96, s.88
1.10	Zużycie wody na potrzeby przemysłu	Hm3	OŚ 96, s.88
1.11	Zużycie wody na potrzeby rolnictwa i leśnictwa	Hm3	OŚ 96, s.88
1.12	Zużycie wody na zaopatrzenie wodociągów sieciowych	Hm3	OŚ 96, s.88
1.13	Bilans gospodarowania wodą w przemyśle; przychód wody: Z Ujęć własnych, Z zakupu od innych jednostek	Hm3	OŚ 96, s.91, 96-97
1.14	Bilans gospodarowania wodą w przemyśle; rozchód wody: Zużycie na potrzeby zakładów, Zużycie wody w obiegach zamkniętych w % zużycia ogółem. Sprzedaż i straty w sieci	Hm3 i %	OŚ 96, s.91, 96-97
1.15	Zasoby wodne ogółem, w tym: Zasoby wód powierzchniowych	%	RS 97, s.22, OŚ 96, s. 80-83
1.16	Zakłady wyposażone w obiegi zamknięte w % zakładów zużywających wodę do celów produkcyjnych. do 10% 10,1-50,0% 50,1-90,0% 90,1-99,0% 99,1 i więcej	%	OŚ 96, s,101
1.17	Ludność w miastach w % ludności miast wyposażonych w sieć wodociągowa	M3/rok	OŚ 96, s,106
1.18	Ludność w miastach w % ludności miast wyposażonych w sieć wodociągowa na 1 mieszkańca	Hm3	OŚ 96, s,106
1.19	Ścieki przemysłowe i komunalne ogółem odprowadzane do wód powierzchniowych	Hm3	OŚ 96, s,115
1.20	Ścieki przemysłowe odprowadzane do wód powierzchniowych wymagające oczyszczenia	Hm3	OŚ 96, s,117
1.21	Ścieki przemysłowe odprowadzane do wód powierzchniowych oczyszczane	Hm3	OŚ 96, s,116-121
1.22	Ścieki przemysłowe odprowadzane do wód powierzchniowych nie oczyszczane	Hm3	OŚ 96, s,116
1.23	Ścieki przemysłowe oczyszczane odprowadzane bezpośrednio do wód powierzchniowych	Hm3	OŚ 96, s,124-125
1.24	Miasta o dużej skali zagrożenia ściekami, w tym: ścieki przemysłowe i komunalne ogółem oczyszczone i nie oczyszczane, w tym miasta o liczbie mieszkańców 100 tys. I więcej	Hm3	OŚ 96, s,120-121; RS 97, s.39
1.25	Miasta wyposażone w oczyszczalnie ścieków	liczba	RWS 96, s.12
1.26	Miasta wyposażone w sieć kanalizacyjną	liczba	RWS 96, s.12
1.27	Zakłady według wyposażenia w oczyszczalnie ścieków	liczba	OS, s . 123
1.28	Ścieki odprowadzane siecią kanalizacji oczyszczane	Hm3	OS 96, s. 132
1.29	Przepustowość oczyszczalni ścieków	M3/dobę	OS 96, s. 135-137
1.30	Ścieki komunalne oczyszczane mechanicznie, biologicznie, mechaniczno-chemiczne	Dam3/rok	OS 96, s. 135-137
1.31	San czystości rzek objętych monitoringiem podstawowym	%	OS 96, s.149- 156, dane PIOŚ
1.32	Ocena sanitarna wody pobieranej przez ludność z wodociągów i studni w układzie miasto, wieś	%	OS 96, s. 330-333
1.33	Ludność obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków ogółem w miastach i na wsi	W tys. Osób, w %	OS 96, s. 144
2. zanieczyszczenie i ochrona powietrza
2.1	Zużycie węgla kamiennego	Tys. ton	OS 96, s.167
2.2	Zużycie węgla brunatnego	Tys. ton	OS 96, s.167
2.3	Zużycie gazu ziemnego		OS 96, s.167
3.4	Zużycie olejów opałowych	Tys. ton	OS 96, s.167
2.5	Emisja gazów cieplarnianych według źródeł oraz rodzajów w Polsce	Gg	OS 96, s.170, Raport rządowy na I Konferencję Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Klimatu. Warszawa 1994
2.6	Całkowita emisja dwutlenku węgla	Tys. ton	OS 96, s.167, dane Inst. Och. Środ.
2.7	Emisja dwutlenku węgla		OS 96, s. 171, dane Centrum Informatyki Energetyki
2.8	Emisja dwutlenku węgla (tylko ze spalania paliw)	Tys. ton	RS 97, s. 31
2.9	Emisja dwutlenku węgla ze środków transportu		RS 97, s. 31
2.10	Całkowita emisja dwutlenku azotu	Tys. ton	OS 96, s.167
2.11	Całkowita emisja płynów	Tys. ton	OS 96, s.167
2.12	Emisja zanieczyszczeń płynów w miastach wojewódzkich i powyżej 100 tys. mieszkańców	Tys. ton	Os 96, s. 39
2.13	Emisja gazu i dwutlenku siarki w miastach wojewódzkich i powyżej 100 tys. Mieszkańców	Tys. ton	Os 96, s. 35
2.14	Zanieczyszczenia pyłowe i gazowe zatrzymane w urządzeniach do redukcji w % zanieczyszczeń wytworzonych	%	OS 96, s.178
2.15	Zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza ze względu na zanieczyszczenie pyłowe 1995r	Liczba ogółem	OS 96, s.178
2. 16	Zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza ze względu na zanieczyszczenie gazowe	Liczba ogółem	OS 96, s.187
2.17	Emisja metali ciężkich	Kg/rok	OS 96, s.187
2.18	Zmiana zanieczyszczeń pyłowych w zakładach szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza	Ton/rok	OS 96, s.179
2.19	Zmiana zanieczyszczeń pyłowych w zakładach szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza	Ton/rok	OS 96, s.179
2.20	Zanieczyszczenie zatrzymane i zneutralizowane w urządzeniach oczyszczających pył	Tona % zanieczyszczeń wytwarzanych	OS 96, s.189
2.21	Zanieczyszczenie zatrzymane i zneutralizowane w urządzeniach oczyszczających dwutlenek siarki	Tona % zanieczyszczeń wytwarzanych	OS 96, s.189
2.22	Zanieczyszczenie zatrzymane i zneutralizowane w urządzeniach oczyszczających tlenek azotu	Tona % zanieczyszczeń wytwarzanych	OS 96, s.189
2.23	Zanieczyszczenia zatrzymywane i zneutralizowane w urządzeniach oczyszczających tlenek węgła	Tona % zanieczyszczeń wytwarzanych	OS 96, s.189
2.24	Miasto o dużej skali zagrożeń emisją zanieczyszczeń powietrza	Tys./ ton, %, osób/ km2	OS 96, s.189
2.25	Całkowita zawartość ozonu w atmosferze	Dobsony	OS 96, s.193
2.26	Zużycie substancji zubożających warstw ozonową według aneksów	W tonach, w tonach ODP	RS 97, s.35
2.27	Średnia roczna aktywność beta powietrza i opadu całkowitego	mBq/m3	OS 96, s. 176 dane Biura Ochrony Warstwy Ozonowej
2.28	Średnia roczna zawartość cezu 134 i cezu 137 oraz strontu 90 w opadzie całkowitym	Bq/m2	Os 96, s. 305- 307
3. Leśnictwo i ochrona przyrody
3.1	Powierzchnia obszarów prawie chronionych	Tys. ha	RWS 96, s. 16, RS 97, s.40, OS 96, s. 219
3.2	Obszary prawnie chronione jako % powierzchni ogółem	%	RWS 96, s. 16
3.3	Powierzchnia rezerwatów przyrody	Ha	OS 96, s. 232-233
3.4	Powierzchnia obszarów chronionego krajobrazu i innych form ochrony przyrody	Ha	OS 96, s. 232-233
3.5	Zagrożenie flory według grup systematycznych	Liczba gat. % fory	OS 96, s. 237
3.6	Zagorzenie kręgowców według gatunków i kategorii zagrożenia	Liczba	OS 96, s. 237
3.7	Ważniejsze zwierzęta chronione: Żubry, kozice, niedźwiedzie, bobry	Szt.	OS 96, s. 237
3.8	Redukcja zwierząt chronionych według gatunków	Liczba zezwoleń wydanych przez Mosznie na redukcję	OS 96, s. 237
3.9	Stan liczebny ważniejszych zwierząt chronionych	Szt.	OS 96, s. 238
3.10	Powierzchnia lasów według grup rodzajowych drzew	W % drzewostanu ogółem	OS 96, s. 243
3.11	Zasoby drzewne na pniu według grup rodzajowych drzew	H3	OS 96, s. 246
3.12	Powierzchnia gruntów leśnych	Tys. Ha	OS 96, s. 247, RS 97, s. 353-354
3.13	Powierzchnia lasów ochronnych	Tys. Ha	RWS 96, s. 16
3.14	Powierzchnia lasów w strefach uszkodzeń emisjami pyłów i gazów oraz w % ogólnej powierzchni lasów Grubizna na pniu	Tys. Ha % Dam3	OS 96, s. 33,253
3.15	Powierzchnia i miąższość drzewostanów uszkodzonych oddziaływaniem gazów i pyłów	%	OS 96, s. 247
3.16	lesistość	Tys. M3	OS 96, s. 249
3.17	Używanie lasu w Państwowym Gospodarstwie leśnym Lasy Państwowe, w tym: Pozyskanie drewna Powierzchnia cięć Powierzchnia odnowień i zalesień	Tys. ha	OS 96, s. 250, RSW 96, s. 268
3.18	Pozyskiwanie drewna z zdrewnień	Dam3	RWS 96, s.269, RS 97, s. 358
4. odpady
4.1	Odpady przemysłowe nagromadzone ma terenach zakładów według rodzajów	Mln. Ton	OS 96, s. 286- 287
4.2	Odpady wytworzone w ciągu roku	Tys. Ton	OS 96, s. 286- 287
4.3	Odpady przemysłowe uciążliwe dla środowiska nagromadzone na terenach zakładów miast	Mln ton	RS 97, s. 39
4.4	Powierzchnia składowania odpadów przemysłowych uciążliwych dla środowiska na terenie zakładów nierekultyzowanych	Ha	OS 96, s. 286- 287
4.5	Rekultywacja terenów składowania odpadów przemysłowych	Ha	RS 97, s. 39
4.6	Odpady niebezpieczne nagromadzone i wytworzone w ciągu roku	Tys. Ton	OS 96, s. 286- 287
4.7	Odpady komunalne nagromadzone na wysypiskach na 1 km 2	M3/km2	OS 96, s.31
4.8	Przychód i zapas złomu stalowego i żeliwnego oraz odpadów metalicznych łącznie	Tys. ton	OS 96, s.297
4.9	Skup i sprzedaż złomu stalowego i żeliwnego	Tys. ton	OS 96, s.297
V. inwestycje ochrony środowiska
1	Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska ogółem oraz na 1 mieszkańca	zł	OS 96, s. 364-365
2	Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska według przeznaczenia: Na ochronę wód Powietrza Powierzchni ziemi Bioróżnorodności krajobrazu Przed Hałasem Przed promieniowaniem	zł	OS 96, s. 364-365 RSW 96, s. 323 RS 97, s. 46
3	Efekty rzeczowe inwestycji ochrony środowiska: Oddane do użytku oczyszczalnie ścieków według rodzajów; Ich przepustowość Zdolność przekazywania do eksploatacji	Liczba, m3/dobę Ton/rok	OS 96, s. 366-367 RS 97, s. 46
VI. Stan użytkowania gruntu
1	Wykorzystanie powierzchni kraju: użytki rolne. Lasy i zadrzewienia, woda, użytki, kopalnie, tereny komunikacyjne	Tys. Ha	RS 97 s. 19
2	Ubytek gruntów rolnych w stosunku do roku …	Tys. Ha	RSW 96, s. $7
3	Zużycie nawozów sztucznych NPK na 1 ha użytków rolnych	Kg	RSW 96, s. 63
4	Zużycie nawozów sztucznych NPK w czystym składniku	Tys. Ton	OS 96, s. 69
5	Grunty zdewastowane i zdegradowane wymagające rekultywacji i zagospodarowania	Tys. Ha	RS 97, s.18
6	Grunty zdewastowane i zdegradowane w ciągu roku	Tys. Ha	OS 96, s. 27
7	Gleby zagrożone erozją wietrzna w % powierzchni ogółem	% Mln ton, Mln m3	OS 96, s. 72
8	Zasoby ważniejszych kopalin, w tym: ropa naftowa, gaz ziemny, metan, węgiel kamienny, węgiel brunatny	Ha % m2	RS 97, s. 22 OS 9, s. 72-73
9	Tereny zieleni miejskiej ogólnodostępnej i osiedlowej ogółem, w % powierzchni miast, na 1 mieszkańca miast w m2	Ha % m2	RS 97, s. 205 OS 96, s. 271-273
VII. Inne
1	PKB na i mieszkańca	Zł	RS 97, s. 504
2	Produkcja globalna rolnicza, wartość dodana brutto, produkcja końcowa, produkcja towarowa	Mln zł	RS 97, s. 506-508
3	Połowy ryb morskich i słodkowodnych	Tys. zł	RS 97, s. 360
4	Produkcja sprzedana produktu	Tys. Ton	RS 97, s. 363
5	Pojazdy samochodowe zarejestrowane ogółem i na 1000 ludności	Mln zł	RSW 96, s. 20
6	Pojazdy samochodowe i ciągniki i uciążliwe dla czystości powietrza	Tys. sztuk
7	Średnie ważone natężenie ruchu pojazdów/ godz.	Szt/godz.
8	Wskaźnik presji motoryzacji	Kmxszt/km2
9	Dochody budżetów gmin według źródeł	Mln zł
10	Wydatki budżetów gmin według działów	Tys. zł
11	Wpływ na fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej z tytułu kar: Wymierzone uiszczone	Tys. zł
12	Wpływ na fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej z tytułu opłat: Wymierzone uiszczone	Tys. zł
13	Wykorzystanie środków funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej według przeznaczenia	Tys. zł
14	Bilans energii elektrycznej przychód ogółem	Gigawatogodzin
15	Bilans energii elektrycznej: rozchód	Gigawatogodzin
16	Sieć komunikacyjna, w tym: linie kolejowe drogi publiczne drogi śródlądowe drogi śródlądowe rurociąg do przetłaczania ropy naftowej i produktów naftowych	Km
17	Przewozy ładunku według rodzaju transportu	Tys ton
18	Przewozy pasażerskie według rodzaju transportu	Liczba pasażerów
19	Bydło, trzoda chlewna, owiec konie w przeliczonych sztukach dużych	sztuk
20	Łączna powierzchnia napełnianych stawów	ha

Tabela 8. Krótkookresowe wskaźniki ochrony środowiska OECD - zasoby informacyjne statystyki publicznej (poziom krajowy)

PRESJA	STAN	REAKCJA
A. ZMIANY KLIMATU
B. NARUSZENIE WARSTWY OZONOWEJ
C. EUTROFIZACJA I JAKOŚĆ WÓD
D. ZAKWASZENIE I JAKOŚĆ POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO
E. ZAGROŻENIA TOKSYCZNE
F. JAKOŚĆ SRODOWISKA W MIASTACH
G. BIORÓZNORODNOSĆ
H. ODPADY
I. ZASOBY WODNE
J. ZASOBY LEŚNE
K. ZASOBY RYB
L. GLEBY/ ZIEMIA
Ł. PROBLEMY OGÓLNE

Tabela 9. Wskaźniki środowiskowe proponowane przez organizacje międzynarodowe i grupy regionalne a zasoby informacyjne polskiej statystyki publicznej (poziom krajowy)

PRESJA	STAN	REAKCJA
A. Zmiany klimatu
Emisja gazów cieplarnianych Podaż energii i jej struktura wg nośników Produkcja energii Konsumpcja energii	Średnia temperatura globu Gazy szklarniowe w atmosferze	Energointensywność
emisja dwutlenku węgla tylko ze spalin paliwa ze środków transportu całkowita emisja dwutlenku siarki całkowita emisja dwutlenku azotu zużycie węgla kamiennego i brunatnego, gazu ziemnego, olejów opałowych zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza ze względu na zanieczyszczenia gazowe zmiana emisji zanieczyszczeń gazowych w zakładach szczególnie uciążliwych emisja gazów cieplarnianych zanieczyszczenia zatrzymane i zneutralizowane dwutlenku siarki, tlenku azotu, tlenku węgla	…..	…..
B. NARSZENIE WARSTWY OZONOWEJ
Produkcja, konsumpcja substancji naruszających warstwę ozonową	Substancje naruszające warstwę ozonową w atmosferze	….
Zużycie substancji zubarzajacych warstwę ozonowa według aneksów	Średnie miesięczne stany całkowitej zawartości ozonu w atmosferze	….
C. EUTROFIZACJA I JAKOŚĆ WÓD
Zrzuty N i P Zużycie nawozów syntetycznych Zasób zwierząt hodowlanych	BZT, tlen rozpuszczony i P w wodach lądowych i morskich Rozwój glonów, poziom chlorofilu	Zakres i stopień oczyszczania ścieków
Zużycie nawozów sztucznych na 1ha użytków rolnych Zużycie nawozów sztucznych NPK w czystym składniku, Bydło. Trzoda chlewna, owce i konie w przeliczonych sztukach	Stan czystości rzek objętych kontrolą monitoringu podstawowego, w tym: wody o klasie czystości I, II i III według kryterium fizykochemicznego i biologicznego	Ścieki przemysłowe i komunalne ogółem odprowadzone do wśród powierzchniowych Ścieki przemysłowe Ścieki komunalne Ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzane do wód powierzchniowych Przepustowość oczyszczalni ścieków Ścieki komunalne oczyszczane mechanicznie, biologicznie, mechaniczno-chemiczne
D. ZAKWASZENIE I JAKOŚĆ POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO
Stężenie kwaśnych opadów Depozycja N i S z opadów atmosferycznych	Przekroczenie ładunków krytycznych w glebie i wodzie	Procent samochodów wyposażonych w katalizatory
Całkowita emisja dwutlenku siarki Całkowita emisja dwutlenku azotu	…..	Pojazdy samochodowe zarejestrowane na jednego mieszkańca
E. ZAGROŻENIA TOKSCZNE
Emisja metali ciężkich Zużycie pestycydów	Metale ciężkie i toksyczne związki organiczne w organizmach żywych i komponentach środowiska	Ocena ryzyka środowiska Ograniczenie stosowania
Całkowita emisja dwutlenku siarki, Całkowita emisja dwutlenku azotu	Średnia roczna zawartość cezu 134 i cezu 137 oraz strontu w opadzie całkowitym	Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi dla zdrowia Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi dla zdrowia jako procent ogółu badanej zbiorowości
F. JAKOŚĆ ŚRODOWISKA W MIASTACH
Emisja w obszarach miejskich SO2, i Nox, lotne związki organiczne	Koncentracja SO2, Co, NOx, O3 w miastach	Zieleń w miastach
Całkowita emisja dwutlenku siarki i dwutlenku azotu	Miasta o dużej skali zagrożenia emisją zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych, w tym: Wielkość emisji pyłowych i gazowych Procent zanieczyszczeń zatrzymanych Ludność na 1 km2	Tereny ogólnodostępnej zieleni miejskiej i osiedlowej ogółem, w procentach powierzchni miast na jednego mieszkańca miast w m2
G. BIORÓŻNORODNOŚĆ KRAJOBRAZU
Zmiany siedlisk naturalnych oraz przekształcenia naturalnego krajobrazu	Gatunki zagrożone wyginięciem	Obszary chronione jako % obszaru ogółem Ekosystemy objęte ochroną
Wykorzystanie powierzchni kraju: użytki rolne, lasy i zadziwienia, wody, użytki kopalne	Zagrożenia flory według grup systematycznych, Zagrożenia kręgowców według gatunków i kategorii zagrożenia Ważniejsze zwierzęta chronione	Powierzchnia obszarów prawnie chronionych Obszary prawnie chronione jako procent powierzchni ogółem Powierzchnia rezerwatów przyrody Powierzchnia obszarów chronionego krajobrazu i innych form ochrony przyrody
H. ODPADY
Odpady wytworzone ogółem i według rodzajów	….	Powtórne wykorzystanie i recykling
Odpady przemysłowe nagromadzone na terenach zakładów według rodzajów Odpady wytworzone w ciągu roku, w tym składowane	Niezrekultywowana i zrekultywowana w ciągu roku powierzchnia składowa odpadów przemysłowych na terenie zakładów.	Odpady wykorzystane gospodarczo, unieszkodliwione Efekty rzeczowe inwestycji ochrony środowiska przychód
I. ZASOBY WODNE
wodochłonność	….	….
J. ZASOBY LEŚNE
Pozyskiwanie drewna i wykorzystanie pozostałych użytków leśnych	Obszar, jakość i struktura lasów	Zarządzanie gospodarką leśną oraz ochrona lasów
użytkowanie lasów w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe, w tym: pozyskanie grubizny, powierzchnia cięć pozyskiwanie drewna z zadrzewień	pow. Lasów według grup rodzajowych drzew lesistość powierzchnia gruntów leśnych zasoby drzewne na pniu zasoby lasów w strefach uszkodzeń powierzchnia i miąższość	użytkowanie lasów w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe
K. ZASOBY RYB
połowy	Wielkość zasobów	Regulacja poziomów połowów wielkości zasobów
połowy ryb morskich i słodkowodnych	łączna powierzchnia napełnianych stawów rybnych	…..
L. GLEBY/ZIEMIA
Wykorzystanie ziemi na cele gospodarcze Ziemie uprawne	Erozja wietrzna i wodna	…..
wykorzystanie powierzchni kraju: użytki rolne, lasy i zadrzewienia, wody, użytki kopalne ubytek gruntów rolnych w stosunku do roku poprzedniego grunty zdewastowane i zdegradowane grunty zdewastowane i zdegradowane zrekultywowane w ciągu roku	gleby zagrożone erozją wietrzna w procentach powierzchni ogółem	…..
Ł. PROBLEMY OGÓLNE
Wzrost liczebności populacji Gęstość zaludniania PKB Produkcja przemysłowa Sieci transportowe i zasób pojazdów	….	Wydatki na ochronę środowiska wykorzystanie instrumentów ekonomicznych i finansowych Porozumienia międzynarodowe Systemy transportu pasażerskiego i towarowego
Ludność ogółem Gęstość zaludniania PKB na jednego mieszkańca Produkcja globalna rolnicza Pojazdy samochodowe i ciągniki uciążliwe dla czystości powietrza Wskaźnik presji motoryzacji	….	Wpływ na fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej z tytułu kar Wpływ na fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej według przeznaczenia Przewozy ładunków według rodzaju transportu Przewozy pasażerów według rodzaju transportu

Report of the United Nations Conference on the Human Environment, document A/Conf./48.14/Rev. 1, roz. 1, UN, New York 1972.

Integracja problemów środowiskowych do makropolityki

Ekologiczna ocena podmiotów gospodarczych

Raport o stanie środowiska

integracja problemów środowiskowych do polityk sektorowych

Zastosowanie

Wskaźnik reakcji Poziom sektora Poziom narodowy Poziom międzynarodowy

Wskaźnik stanu jakości środowiska Jakość i ilość zasobów naturalnych

Istota i zastosowanie wskaźników środowiskowych

Wskaźniki presji środowiskowej Presja antropogenie sektory

Odpowiedzi społeczne (decyzje - akcje)

- Podmioty ekonomiczne i środowiskowe

- Administracja Gosp. Domowego, Firmy

- Podmioty międzynarodowe

Stan środowiska i zasobów naturalnych

- powietrze

- woda

- ziemia

- zasoby naturalne

Działalność człowieka

- Energia

- Transport

- Przemył

- Rolnictwo

- Inne

INFORMACJE

REAKCJA

STAN

PRESJA

Wskaźniki ekorozwoju

Społecznego

Ekologicznego

Instytucjonalnego (politycznego)

Ekonomizacji

Kooperacji

Integralności środowiska

Dobrobytu

Sprawiedliwości

Bezpieczeństwa

Ekologizacji gospodarki

Samopodtrzymującego się rozwoju

Trwałego rozwoju

Równoważonego rozwoju

Przestrzennego

Ekonomicznego

Międzynarodowe

Lokalne

Regionalne

Krajowe

Sektora energetycznego

Rolnictwa

Przemysłu

Indywidualne

Subagregatowe

Agregatowe

Długookresowe

Średniookresowe

Krótkookresowe

Kompleksowe

Wyspecjalizowane

---