Techniki badawcze wg Lutyńskiego

	Techniki obserwacyjne (obserwacja właściwa)	Techniki oparte na wzajemnym komunikowaniu się
				bezpośrednim	pośrednim
Techniki niestandaryzowane	I. Techniki obserwacji niekontrolowanej	II. Techniki wywiadu swobodnego (wolnego)	III. Techniki otrzymywania wypowiedzi pisemnych niestandardowych
Techniki standaryzowane	IV. Techniki obserwacji kontrolowanej	V. Techniki wywiadu kwestionariuszowego	VI. Techniki ankiety

- proces komunikowania się ma charakter obustronny: badacz kieruje do badanego wypowiedź zawierającą żądanie udzielenia informacji; wypowiedź stanowi źródło informacji

Standaryzacja - ujednolicenie według z góry przyjętego wzorca/wzorców (standardów) - dbałość o jednolitość wykonywanych w ramach procesu badawczego czynności i wykorzystywanych w nim środków; stopień zestandaryzowania może być różny w przypadku różnych informacji

Kwestionariusz badawczy - pisemny spis dyspozycji dotyczących pozyskiwania poszukiwanych informacji; przygotowywany przed badaniami. Jeżeli informacje zdobywane za pomocą kwestionariusza dla badanego stanowią większość, to daną technikę zaliczamy do standaryzowanych.

Różnice między technikami obserwacji, wywiadu kwestionariuszowego i ankietowych.

1. występowanie procesu wzajemnego komunikowania się między badaczem i badanym;

2. pisemne narzędzie wykorzystywane przez badacza (jako środek pomocniczy dla badacza - karta obserwacji; pytania z miejscami na odpowiedzi - kwestionariusz)

Podobieństwa między technikami wywiadu i ankiety (w badaniach surveyowych):

1. wykorzystywane źródła (źródła wywołane; w pewnej mierze poddające się kontroli);

2. narzędzie badawcze (kwestionariusz - lista pytań z żądaniem odpowiedzi);

• Kwestionariusz w technikach wywiadu i ankiety wykazuje duże podobieństwo pod względem układu graficznego, zawartości i zasad konstrukcyjnych.

3. standaryzacja - 3 cele:

1. ułatwienie sposobu zapisu odpowiedzi;

2. przygotowanie materiału empirycznego do analizy ilościowej;

3. takie samo traktowanie respondentów

1. sposób traktowania badanych osób (jako nośniki informacji).

Różnice między technikami wywiadu i ankiety (w badaniach surweyowych):

1. sposób komunikowania się (ankieta - pośrednie; wywiad - bezpośrednie);

2. możliwość oddziaływania na respondenta (ankieta-male; wywiad-duże)

3. możliwość obserwacji respondenta (ankieta - brak lub małe; wywiad - duże);

4. możliwość kontrolowania respondenta (ankieta - brak lub małe; wywiad-duże);

5. dokonywanie zapisu (ankieta - respondent; wywiad - ankieter).

Cechy badań surweyowych:

1. między dwiema stronami procesu badawczego zostaje nawiązany kontakt o stosunkowo krótkim czasie trwania;

2. w czasie tego kontaktu wykorzystuje się kwestionariusz (standaryzacja);

3. przekazywane przez respondenta informacje urzeczywistniane są z jego rzeczywistymi opiniami etc.;

4. badane osoby i pozyskane od nich informacje traktuje się statystycznie (brak kontekstu);

5. na ogół ilościowa analiza materiału empirycznego - zastosowanie narzędzi statystyki;

6. są to badania na poziomie jednostek (formułowane wnioski dotyczą jednostek/zbiorów, a nie np. mechanizmów funkcjonowania zbiorowości).

Stopień standaryzacji kwestionariusza uzależniony jest od:

1. typu zadawanych pytań;

2. zakresu swobody, jaką badacz pozostawia ankieterom przy zadawaniu pytań;

3. sposobu zapisu udzielanych odpowiedzi.

Poznawczy model respondenta - ujmuje się go jako jednostkę przetwarzającą informacje i rozwiązującą zadania - grafika:

Kwestionariusz może być zastosowany wyłącznie do realizacji tego celu, tych badań, dla których został przygotowany.

Funkcje kwestionariusza:

1. przełożenie teoretycznej problematyki badawczej na konkretne pytania tak, by uzyskane odpowiedzi dostarczały informacji, których szukamy;

2. nakłonienie respondenta do udzielenie odpowiedzi i ułatwienie mu jej sformułowania przez wyznaczanie obszaru problemowego, w którym ma się poruszać;

3. takie przygotowanie materiału, by był przydatny do analizy (ilościowej lub jakościowej).

3 części kwestionariusza:

1. wstępna - spełnia zadania formalno-ewidencyjne;

• kto pyta? (nazwa placówki prowadzącej badania)

• tytuł lub cel kwestionariusza

• wprowadzenie - forma listu/odezwy nakłaniającej respondenta do wzięcia udziału w badaniach:

• cel badań (naukowy i praktyczny);

• zapewnienie o poufności lub anonimowości;

• uzasadnienie wyboru respondenta do badań;

• instrukcja dot. sposobu wypełniania kwestionariusza (zbiorczo lub przy każdym pytaniu);

• apel o poważne potraktowanie pytań i udzielanie szczerych odpowiedzi;

• określenie sposobu zwrotu kwestionariusza;

• podziękowanie za wzięcie udziału w badaniach

• miejsca na numer, kodowanie, datę, godzinę i nazwiska ankietera.

2. pytań skierowanych do respondenta, dotyczących:

1. zagadnień stanowiących zasadniczy przedmiot badań;

2. społeczno-demograficznych danych respondenta

3. końcowa.

+ uwagi dla respondenta lub ankietera

Pytanie kwestionariuszowe - postawienie respondentowi zadania do rozwiązania, stanowiącego dla badacza źródło informacji wykorzystywanych w toku rozwiązywania problemu badawczego.

Koncepcje pytań:

1. koncepcja testowa - przyporządkowanie osobie badanej określonej liczby odzwierciedlającej jej miejsce w ramach pewnego continuum wartości (zmienne o charakterze psychologicznym);

2. koncepcja tradycyjna informacyjna - pytanie traktowane jako skierowane do respondenta żądanie udzielenia jednostkowej informacji; uzyskane odpowiedzi można traktować jako samodzielne wypowiedzi informacyjne lub budować na ich podstawie wskaźniki (odnoszą się do stopnia poinformowania respondenta o pewnych zjawiskach; nie nadaje się do pytania o opinie);

3. koncepcja wskaźnikowa - odpowiedzi na zadane pytania traktowane są jako wskaźniki kryjących się za nimi zjawisk (nieobserwowalnych);

4. koncepcja informacyjna rozszerzona - pytanie składa się z 3 zasadniczych elementów (1. tekst pytania; 2. klasyfikacja udzielonych odpowiedzi; 3. określenie stanów rzeczy składających się na badane zjawisko i odpowiadających wartościom zmiennej czy odmianom cechy);

Koncepcje pytania	Cechy pytań, poszukiwanej informacji i jej cechy
		Czy pytanie jest żądaniem informacji o badanym zjawisku?	Czy pytanie pełni samodzielną funkcję informacyjną?	Czy informacja musi być dokładnie określona?	Czy wymaga się liczbowego określenia pewności informacji (wskaźnika)?	Jakie są wymagania co do pewności informacji (wskaźnika)?
Ograniczona informacyjna (tradycyjna)	tak	tak	tak	nie	bardzo wysokie
Testowa	nie	nie	tak	tak	co najmniej wysokie
Wskaźnikowa	nie	tak	nie	niekoniecznie	niskie
Rozszerzona informacyjna	nie	tak	tak	tak (wymaganie niezrealizowane)	bardzo wysokie

Koncepcja pytania kwestionariuszowego jako narzędzia badawczego

Odpowiedź może być rozpatrywana z 2 punktów widzenia:

1. ze względu na jej przydatność do rozwiązywania problemów badawczych;

• istotne (pożądane) - zawierają oczekiwane informacje (przydatne do rozwiązania);

• nieistotne (niepożądane) - nie zawierają oczekiwanych informacji (nie są przydatne).

ze względu na stosunek do treści zadanego pytania.

• trafne (adekwatne) - zawierają informacje prawdziwe;

• nietrafne (nieadekwatne) - zawierają informacje nieprawdziwe (mimo ewentualnej istotności).

Podział pytań ze względu na cel: (S.L. Payne)

1. pytania wprowadzające - przygotowanie respondenta do poruszanych zagadnień;

2. pytania o opinie - odnoszą się do sposobu postrzegania zjawisk, do oceniania ich i ewentualnego własnego zachowania wobec nich;

3. pytania o fakty - uzyskanie informacji o faktach, a nie opinii o nich (odwołanie do pamięci);

4. pytania o wiedzę - zidentyfikowanie grup respondentów (nie)posiadających wiedzę na dany temat;

5. pytania o źródła informacji;

6. pytania o motywy - ujawnienie subiektywnie odczuwalnych pobudek działań;

7. pytania o sugestie;

8. pytania sondujące - nakłonienie respondenta do udzielenia odpowiedzi, od której się uchyla lub jest ona zbyt lakoniczna (czy chcesz cos dodać?);

9. pytania uzupełniające - uzyskanie dodatkowych informacji przydatnych do interpretacji odpowiedzi.

Podział pytań ze względu na budowę:

1. kryterium logiczne - czy pytaniu towarzyszy ściśle określony zbiór alternatywnych odpowiedzi wskazanych respondentowi wprost lub pośrednio

1. zamknięte logicznie - odpowiedzi mogą być przedstawione respondentowi w formie listy jedynie możliwych z logicznego punktu widzenia stwierdzeń (lista alternatyw)

2. otwarte logicznie - brak określonej listy odpowiedzi, bo ich liczba jest praktycznie nieograniczona

2. kryterium techniczne (pragmatyczne, gramatyczne) - dotyczy budowy kwestionariusza

1. zamknięte - towarzyszy mu przygotowana przez badacza lista odpowiedzi do wyboru (kafeteria), z której respondent wybiera jedną lub kilka

2. otwarte - pozostawia sformułowanie odpowiedzi respondentowi

Pytania otwarte (technicznie) - autor kwestionariusza pozostawia osobie badanej całkowitą swobodę w udzielaniu odpowiedzi; wymagają wysiłku intelektualnego respondenta. Zamieszczane, gdy:

1. badacz nie ma pewności czy respondenci dysponują jakąkolwiek wiedzą na dany temat i podejrzewa, że zaproponowanie odpowiedzi spowoduje zasugerowanie odpowiedzi lub wybór przypadkowy;

2. badacz nie ma pewności czy jest w stanie sam sformułować wszystkie lub najczęściej pojawiające się i interesujące go odpowiedzi;

3. ze względu na cel badawczy i sposób analizy badaczowi zależy nie tylko na sensie, ale też na dosłownym brzmieniu odpowiedzi;

4. badaczowi zależy na poznaniu układu odniesienia, w jakim respondent ustosunkowuje się do problemu.

Zalety pytań otwartych:

1. uzyskiwanie odpowiedzi swobodniejszych, autentyczniejszych i pełniejszych;

2. w niewielkim tylko stopniu są sugerujące;

3. przynoszą informacje osadzone w kontekście aktualnej wiedzy respondenta, poziomu znajomości problemu (częściowo zapobiega uzyskaniu odpowiedzi nieprawdziwych);

4. pozwalają badaczowi zorientować się czy respondenci odpowiednio zrozumieli pytanie;

5. znakomite do prowadzenia głównie jakościowej analizy.

Wady pytań otwartych:

1. często pozostają bez odpowiedzi lub z odpowiedziami lakonicznymi, zdawkowymi;

2. badacz musi liczyć się z możliwością uzyskania znacznej liczby odpowiedzi nieistotnych, nie dotyczących problematyki badawczej;

3. mogą przynieść odpowiedzi bardzo rozproszone, tematycznie różne;

4. duża liczba pytań otwartych w kwestionariuszu przedłuża czas jego realizacji;

5. kwestionariusz z dużą liczbą pytań otwartych wymaga kwalifikowanych ankieterów i koderów;

6. szybciej męczą respondenta (i ankietera);

7. przynoszą materiał empiryczny powodujący pewne trudności i dużą pracochłonność analizy.

Zapis odpowiedzi przez ankietera może być wykonywany w dwóch momentach:

1. bezpośrednio po udzieleniu odpowiedzi lub podczas jej udzielania;

2. po zakończeniu całego wywiadu lub po odejściu od respondenta

Formy zapisu odpowiedzi:

1. zapis kategoryzujący - ankieter zadaje pytanie otwarte, ale uzyskane odpowiedzi klasyfikuje zgodnie z kafeterią podaną w kwestionariuszu;

badacz nie chce sugerować odpowiedzi, ale jednocześnie dąży do tego, by nie wymagały one dalszego opracowania przy analizie wyników

utrwalenie sensu wypowiedzi, ale nie jej dosłownej treści

2. zapis rejestrujący - badacz chce, aby odpowiedź respondenta została zapisana w dosłownym brzmieniu

utrwalenie kształtu i sensu wypowiedzi (charakterystyczne zwroty, dokładny układ odniesienia)

3. zapis relacjonujący - wiernie oddaje ostoję odpowiedzi, ale nie jej kształt

Pytania zamknięte (technicznie) - pytania zaopatrzone w listę odpowiedzi przedstawianych respondentowi do wyboru (tzw. pytania wyboru, skategoryzowane); jeżeli kafeteria jest znana także respondentowi, to są to tzw. pytania prekategoryzowane

Zalety pytań zamkniętych:

1. skracają czas realizacji badań;

2. ułatwiają pracę respondentowi i ankieterowi;

3. przynoszą materiały w znacznym stopniu ujednolicone, zestandaryzowane.

Wady pytań zamkniętych:

1. niebezpieczeństwo sugerowania odpowiedzi (szczególnie, gdy nie ma on dostatecznie wyrobionego zdania co do problemu);

2. umożliwiają wybór odpowiedzi przypadkowych, nie ujawniając układu odniesienia

zaleca się stosowanie pytań zamkniętych wtedy, gdy dla respondenta jest oczywiste, że takie ewentualności właśnie występują, nie zaś, iż istnieją ewentualności, których on dotychczas nie uwzględniał, a które mogą być również brane pod uwagę

Pytania zamknięte są odpowiednie szczególnie:

1. gdy istnieje tylko jeden układ odniesienia, z którego badany może zaczerpną odpowiedź;

2. w ramach tego układu istnieje znany zespół możliwych odpowiedzi;

3. odpowiedzi te reprezentują wyraźnie określone stanowiska, które dokładnie odzwierciedlają pogląd każdego badanego.

Warunki pytań zamkniętych:

1. poprawność logiczna - związana z wymogiem rozłączności zakresów proponowanych odpowiedzi, tak by poszczególne warianty nie nakładały się na siebie

2. poprawność merytoryczna - problem odpowiedniości między listą proponowanych odpowiedzi a zbiorem odpowiedzi, które w rzeczywistości mogą się pojawić wśród wszystkich badanych

przyjmuje się, że jednym ze sposobów analizowania poprawności merytorycznej jest pilotaż

w wielu pytaniach zamkniętych badacze umieszczają wariant: inne (jakie?) zmiana w pytanie półotwarte

3. poprawność teoretyczna - odpowiedniość kafeterii z podejmowanymi problemami i podstawowymi hipotezami badawczymi

3 wstępne kryteria ilości odpowiedzi w kafeterii:

1. liczebność zestawu możliwych do udzielenia odpowiedzi;

2. liczebność odpowiedzi pojawiających się w pilotażu lub innych badaniach na ten temat;

3. obszar zainteresowania badacza (jakimi rodzajami odpowiedzi jest szczególnie zainteresowany?)

Kryteria podziału pytań zamkniętych:

1. usytuowanie dawanych do wyboru odpowiedzi:

1. odpowiedzi wbudowane w treść pytania (np. czy sądzisz, że jest lepiej czy gorzej?)

• znaczne wydłużenie treści pytania (ryzyko zmniejszenia czytelności)

• konieczność powtórzenia odpowiedzi w kafeterii (zwiększenie objętości kwestionariusza)

• z zewnętrznymi możliwościami odpowiedzi (np. czy uważasz, że: a.; b.; c.)

• ich warianty tworzą listę zamieszczoną bezpośrednio pod pytaniem (lub obok niego)

• 3 kryteria N. Belnapa:

1. sposób prezentowania alternatyw: [Ajdukiewicz]

1. pytania rozstrzygnięcia - rozpoczynają się na ogół od czy i rozstrzygają czy zaistniało jakieś zdarzenie (mogą dotyczyć faktów, zdarzeń, opinii, sugestii, postulatów)

2. pytania dopełnienia - zaczynają się od który; nakłaniają do wyboru jednej/kilku wersji odpowiedzi

2. żądanie wyboru: (wskazuje respondentowi, ile odpowiedzi należy wymienić)

1. żądanie wyboru określają za pomocą umieszczonej w pytaniu liczby naturalnej

2. żądanie to określają zwrotem wszystkie

1. żądanie roszczenia zupełności (określa czy respondent, udzielając odpowiedzi, ma powiedzieć całą prawdę - wszystkie możliwe odpowiedzi, czy tylko jej część - kilka odpowiedzi); kilka poziomów roszczenia:

1. minimalne roszczenie zupełności - przynajmniej jedna z możliwości

2. ograniczone roszczenie zupełności - ograniczenie wyboru do kilku odpowiedzi z listy

3. maksymalne roszczenie zupełności - wskazanie wszystkich dotyczących respondenta wariantów

4. nieokreślone roszczenie zupełności - badacz nie umieścił żadnej informacji co do ilości odpowiedzi ( taką sytuację uznaje się za błąd)

1. podział pytania (z odpowiedziami) na 2 zasadnicze elementy: [W. Friedrich]

1. część ewokatywna - odnosząca się do przedmiotu pytania

2. część respondentywna - zawierająca listę możliwych do wyboru wariantów odpowiedzi.

podział K.Kistelskiego:

1. typ pytań z dwuczłonową alternatywą odpowiedzi;

2. typ pytań z wieloczłonową alternatywą odpowiedzi

podział P.B. Sztabińskiego:

1. pytania dychotomiczne;

2. pytania kafeteryjne - przedstawienie przynajmniej 3 wariantów odpowiedzi (wieloalternatywne, z szeregowaniem alternatyw, skale)

podział S. Szostkiewicza:

1. alternatywne;

2. kafeteryjne (różne podtypy).

podział ze względu na ilość odpowiedzi: [Z. Gostkowski]

1. pytania z jedną odpowiedzią;

2. pytania z nieograniczoną liczbą odpowiedzi;

3. pytania z ograniczoną liczbą odpowiedzi.

3 charakterystyczne wady pytań jako takich: [Pawłowski]

1. wady dotyczące prezentowanych w pytaniu alternatyw;

2. wady dotyczące zawartego w pytaniu żądania odpowiedzi;

3. wady dotyczące roszczenia zupełności.

Podział pytań ze względu na budowę części respondentywnej:

1. pytania w formie alternatywy:

2. pytania wieloalternatywne występujące w formie:

1. dyzjunkcji;

2. koniunkcji;

3. szeregowania alternatyw (rangowania);

4. skal.

Pytania w formie alternatywy (dychotomiczne) - najprostsze, najłatwiejsze w odbiorze pytania technicznie zamknięte; respondent może udzielić tylko jednej z dwóch wzajemnie się wykluczających odpowiedzi; badacz zakłada, że respondent posiada skrystalizowaną i jednoznaczną opinię o poruszanej sprawie.

Pytania z wieloczłonową alternatywą (wieloalternatywne) - pytania z listą/kafeterią/wielokrotnym wyborem; zaprezentowanie respondentowi kilku wariantów odpowiedzi do wyboru; części składowe:

1. wstęp pytania - określa, do jakiego wycinka rzeczywistości należy odnieść alternatywy;

2. zadanie - określa, ilu wyborów może dokonać respondent;

3. alternatywy jakościowe - odpowiedzi istotne.

jakościowy charakter alternatyw - każda alternatywa wskazuje na różny aspekt zagadnienia poruszanego we wstępie

Warunki poprawności pytań wieloalternatywnych:

1. lista przedstawionych alternatyw musi obejmować cały obszar poruszanego zagadnienia;

2. lista musi być tak skonstruowana, by zakresy poszczególnych wariantów nie zachodziły na siebie (pytania rozłączne i jednoznacznie określone);

3. wszystkie warianty powinny być sformułowane na jednakowym poziomie ogólności;

4. warianty powinny być tak formułowane, by cała lista była równoważna, jeśli idzie o różne odcienie ustosunkowania się do jakiegoś zjawiska.

Kryteria ilości odpowiedzi w kafeterii: czy respondent jest w stanie ogarnąć całą kafeterię?

1. liczba wariantów - możliwość zapamiętania wszystkich

efekt pierwszeństwa i świeżości

2. stopień skomplikowania wariantów - powinny być możliwie najkrótsze

3. im wyższy poziom intelektualny respondentów, tym bardziej skomplikowana może być kafeteria

4. rozmieszczenie wariantów - ryzyko sugerowania odpowiedzi przez rozmieszczenie wariantów (rotacja)

Pytania dyzjunktywne - pytania zamknięte, którym towarzyszy lista wariantów odpowiedzi zawierająca więcej niż dwie pozycje, z których (ze względów logicznych) badany może wybrać tylko jeden wariant

dyzjunkcja naturalna (jedyne logiczne) i sztuczna (badacz wymusza jedna odpowiedź)

Pytania koniunktywne - pytania z kafeterią skonstruowaną tak, że umożliwia się wybranie więcej niż jednej odpowiedzi

Pytania z szeregowaniem alternatyw (rangowanie) - badany proszony jest o ponumerowanie według pewnego kryterium wybranych wariantów odpowiedzi

rangowanie przechodnie - każdy wariant musi otrzymać inny numer (rangę)

rangowanie nieprzechodnie - kilku pozycjom można przypisać ten sam numer (rangę)

Prawidłowe wykorzystanie pytań z rangowaniem wymaga spełnienia następujących zaleceń:

1. respondentowi należy wyraźnie przedstawić kryteria, według których ma dokonać rangowania;

2. pozycje kafeterii muszą się między sobą wyraźnie różnić (respondent nie może mieć wątpliwości);

3. kafeteria powinna mieć rozsądną długość (nie więcej niż kilkanaście pozycji).

pytania z szeregowaniem alternatyw za pomocą porównywania parami - respondent proszony jest o jednego z dwóch przedstawionych wariantów (zgodnie z zasadą „każda z każdą”)

Pytania-skale - kafeteria liczy kilka pozycji; stosowane, gdy chce się poznać stopień/natężenie uczuć lub stałość poglądów w ramach pewnego continuum; ich istotą jest zawsze stopniowanie, hierarchizowanie

1. konieczny jest taki wybór pozycji wskaźnikowych, który obejmowałby swoim zasięgiem całe continuum (cały obszar zmiennej);

2. wskaźniki powinny być respondentowi przedstawione w sposób jasny, prosty i jednoznaczny;

3. konieczne jest zanalizowanie wartości poszczególnych pozycji skal, by ustalić czy rzeczywiście mierzą cechę poddawaną skalowaniu i czy są właściwie skorelowane z innymi wskaźnikami;

4. autor powinien podjąć próbę wyeliminowania wpływu ewentualnych cech osobowościowych respondenta oraz wpływu wzorców zachowań;

5. konieczne jest przeprowadzenie pilotażu przydatności skali;

6. konieczna jest analiza rzetelności skali;

7. konieczna jest analiza problemu homogeniczności lub jednowymiarowości skali;

8. konieczne jest prawidłowe ustalenie adekwatności, trafności skal.

Podziały skal:

1. podział nawiązujący do poziomu pomiaru uwzględniającego moc mierzonej zmiennej:

1. skale nominalne;

2. skale porządkowe;

3. skale interwałowe;

4. skale ilorazowe.

2. podział według zasad konstrukcyjnych:

1. skala Likerta;

2. skala Thurstone'a;

3. skalogram Guttmana;

4. skale wykorzystujące mieszane zasady konstrukcyjne;

5. skale statystyczno-matematyczne.

3. podział według charakteru mierzone zmiennej:

1. skale do pomiaru zmiennych jednostkowych;

2. skale do pomiaru zmiennych grupowych.

4. podział według rodzaju mierzonej zmiennej:

1. skale psychologiczne;

2. skale niepsychologiczne.

Postacie skal:

1. skala jednostronna - continuum rozciąga się od jakiegoś umownego zera w jedną stronę;

2. skala dwustronna - continuum rozciąga się po obu stronach umownego zera.

Podstawowe błędy skal:

1. niesymetryczność skali - liczba i natężenie pozycji po obu stronach skali nie są równe;

2. wzajemne przemieszczenie pozycji skal - przedstawienie ich niezgodnie z logiką;

3. nierozdzielne sformułowanie poszczególnych pozycji - niejasne, nieprecyzyjne;

4. nieprecyzyjność kryteriów, według których respondent ma ocenić zjawiska.

Dyferencjał semantyczny - technika skalowania polegająca na ilościowej ocenie wrażenia wywieranego na respondencie przez przywołane przez badacza zjawiska; stosowana najczęściej do analizy stereotypów, opinii, postaw; respondent otrzymuje listę, na której wymienione są parami biegunowo dobrane przymiotniki zakreślające pewne continuum; w tytule wydrukowany jest bodziec, którego wrażenie badacz analizuje; zadaniem respondenta jest zrelacjonowanie wrażenia, jakie sprawia na nim bodziec.

dystans semantyczny - współczynnik korelacji, profil graficzny

Pytania-tabele - zawierają kilka(naście) pytań „zagregowanych” razem, wówczas gdy dotyczą one podobnego problemu i gdy charakteryzują się takim samym sposobem odpowiadania na nie. Rodzaje:

1. tabele z pytaniami alternatywnymi;

2. tabele z pytaniami dyzjunktywnymi;

3. tabele z pytaniami wieloalternatywnymi;

4. tabele z pytaniami-skalami.

Podział pytań ze względu na zakres podejmowanej przez nie problematyki:

1. pytania globalne - ich celem jest uzyskanie od respondenta krótkiej odpowiedzi (bez podawania kryteriów) na pytania dotyczące złożonych zjawisk/procesów;

badacz zakłada na ogół, że odpowiadający weźmie pod uwagę wielość aspektów (aspekty badacza i badanego mogą się nie pokrywać)

2. pytania szczegółowe - dotyczą spraw konkretnych, szczegółowych, „jednowymiarowych”

badacz prosi o odniesienie się do jednego zagadnienia przy zastosowaniu jednego lub najwyżej kilku blisko ze sobą związanych kryteriów

Podział pytań ze względu na sposób nawiązania do podejmowanego problemu badawczego:

1. pytania bezpośrednie -badacz chce się dowiedzieć czegoś o problemie, którego dotyczą;

2. pytania pośrednie - na podstawie odpowiedzi na nie badacz może wnioskować o innych sprawach czy cechach rozmówcy; stosowane, gdy badacz ma uzasadnione przypuszczenie, że respondent nie chce/nie może udzielić odpowiedzi bezpośredniej

o statusie pytania świadczy sposób analizy uzyskanych odpowiedzi

Zastosowanie pytań pośrednich:

1. sprawy osobiste respondenta, które mogą być uznane za wkraczanie w osobistą sferę życia i które wiążą się z możliwością odmowy udzielenia odpowiedzi; drażliwość pytania;

2. problem, o który się pyta, poddany jest dużej kontroli środowiska, opinia wytyczana jest przez silne wzorce i zachodzi podejrzenie, że respondent będzie się przy odpowiedzi kierował środowiskiem;

3. zachodzi uzasadnione podejrzenie, że bezpośrednie pytanie nie zostanie zrozumiane z powodu posługiwania się różnymi znaczeniami tych samych terminów przez badacza i badanego;

4. przedmioty zainteresowania badacza nie są w pełni uświadamiane przez respondenta; stosując pytania pośrednie badacz stara się tę przeszkodę ominąć, odwołując się do głębszych warstw świadomości.

Rodzaje pytań pośrednich: [A. Boczkowski]

1. kryterium formy pytania:

1. werbalne - sformułowane słownie

2. niewerbalne - ilustracje, przedmioty, rysunki itp.

2. kryterium zakresu problematyki:

1. pytania, które obejmują cały zakres problematyki

2. pytani, które odnoszą się do części problematyki

3. kryterium rodzaju interpretacji odpowiedzi:

1. odpowiedź interpretowana bezpośrednio

2. odpowiedź interpretowana pośrednio

4. kryterium formalnego ukierunkowania:

1. pytania nieprojekcyjne - zwracają się wprost do świadomości badanego

2. pytania projekcyjne - ich celem jest wydobycie pewnych informacji za pomocą psychicznego mechanizmu projekcji przeniesienie problematyki pytania na płaszczyznę zewnętrzną wobec respondenta, na innych ludzi/przedmioty

1. typowe pytania projekcyjne - mogą przybierać 3 postacie:

• pojedyncze pytanie - prosi się respondenta o ustosunkowanie się do postaw innych ludzi

• pytania w formie dialogu - przedstawia się fikcyjny dialog, po którym zadaje się pytanie

• pytania-historyjki, opowiadania - badacz chce maksymalnie sprecyzować sytuację, której dotyczy problem; może przybierać różne postacie:

• historyjka z dołączonymi odpowiedziami do wyboru

• historyjka z miejscem na samodzielne sformułowanie odpowiedzi

• historyjka z jednym pytaniem dotyczącym wszystkich opowiadań

• historyjki z wieloma pytaniami do nich

• testy projekcyjne - poddawanie badanych działaniu bodźców, których zadaniem jest wywołanie reakcji ujawniających cechy postaw/osobowości respondentów; dzielimy je na:

• werbalne

• graficzne

• rysunkowe

• przedmiotowe

Bodźce powinny charakteryzować się:

• wywoływaniem różnorodnych reakcji u respondenta

• unikaniem stawiania badanego przed alternatywnym wyborem

• nie zakłóconym zewnętrznymi czynnikami wpływem na respondentów

Rodzaje pytań ze względu na pełnione przez nie w kwestionariuszu funkcje:

1. pytania dotyczące badanej problematyki - zasadnicza część kwestionariusza; odnoszą się do problematyki; muszą być wynikiem przełożenia problematyki, hipotez i pytań na język kwestionariusza;

2. pytania dotyczące respondenta (metryczkowe) - badacz zbiera informacje dotyczące społeczno-demograficznych danych; zmienne niezależne z zakresu:

1. społeczno-demograficznej charakterystyki badanego i jego środowiska:

• płeć, wiek, stan cywilny, posiadane dzieci

• pochodzenie społeczne, regionalne

• stosunek do pracy

• aktywność społeczna w organizacjach, instytucjach itp.

2. poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych:

• posiadane świadectwa ukończonych szkół

• kursy zawodowe

• aktualny stosunek do procesu kształceniowego i podnoszenia kwalifikacji zawodowych

• sytuacji pracy:

• wyuczony i wykonywany zawód

• rodzaj i charakter pracy

• miejsce w strukturze organizacyjnej zakładu pracy

• staż pracy, ruchliwość międzyzakładowa

• położenia materialnego:

• zarobki, dochody ogółem i na jedna osobę w gospodarstwie domowym

• prace dodatkowe i dochody z nich

• warunki mieszkaniowe - zagęszczenie, zaludnienie mieszkania, jego standard techniczny, wyposażenie

• liczba wspólnie zamieszkujących osób

• posiadane nieruchomości

przy formułowaniu pytań metryczkowych trzeba mieć na uwadze następujące problemy:

• sprawa rozumienia przez respondenta danego pytania, a w szczególności:

• rozumienie zawartej w nim alternatywy (w tym użytych terminów)

• zrozumienie zadania, jakie badacz daje mu do wykonania za pośrednictwem ankiety

• sprawa procesów psychicznych zachodzących w respondencie po usłyszeniu pytania, w rezultacie których (nie) pojawia się odpowiedź

• pytania filtrujące (odsiewające, selekcyjne) - najczęściej pytania rozstrzygnięcia; ich celem jest podział respondentów na kategorie w zależności od potrzeb i celów badacza; stosowane, gdy zamiarem badacza jest zanalizowanie problemów nie dotyczących wszystkich respondentów

występują najczęściej w tzw. kwestionariuszach segmentowych, w których poszczególne zespoły pytań kierowane są do różnych kategorii respondentów

Reguły przejść - zasady zadawania następnych po filtrujących pytań; sposoby zaznaczania pytań, które pewne kategorie respondentów powinny opuścić

4. pytania wykluczające się - pytania, których zadanie jednej kategorii respondentów wyklucza możliwość zadania ich respondentom innej kategorii (zadawane są alternatywnie: tym albo tym)

5. pytania sprawdzające - analiza prawdziwości uzyskiwanych odpowiedzi na pytania zamieszczone wcześniej; analiza wewnętrznej spójności odpowiedzi

6. pytania podchwytliwe i puste - stosowane, gdy chce się otrzymać odpowiedzi niemożliwe do uzyskania przy pytaniu wprost; ich celem jest uchwycenie charakterystycznych dla respondenta predyspozycji do sposobu odpowiadania na zadawane mu pytania. 6 rodzajów, w tym:

Pytania puste - kryją pewne fikcje; są sugerujące, niezbyt trudne; wykorzystywane do analizy sposobu udzielania odpowiedzi i wnioskowania na tej podstawie o wiarygodności respondenta.

3 rodzaje wg P. Daniłowicz:

• pytania o nieistniejące fakty lub opinie o nich

• pytania o pozorne różnice

• pytania o wszystkich fałszywych wariantach odpowiedzi

2 podziały wg W. Bieleckiego:

• pytania puste wprowadzające fikcje językowe

zawierające „rzekome alternatywy”

zawierające „sprzeczne definicje”

• pytania puste wprowadzające fikcje pozajęzykowe

zawierające „fikcyjne nazwy”

zawierające „rzekome fakty”

Test socjometryczny - technika analizowania stosunków międzyludzkich w niewielkich zbiorowościach społecznych. Istotą testu socjometrycznego jest dokonywanie pozytywnych i/lub negatywnych wyborów spośród członków danej zbiorowości; kryterium wyborów jest każdorazowo określane przez badacza przez opis hipotetycznej sytuacji, w jakiej znajdzie się badany.

nie może być anonimowy - badacz musi mieć możliwość pełnej identyfikacji respondentów

Badania socjometryczne prowadzi się w celu poznania:

• zachodzących w grupie stosunków sympatii i/lub antypatii;

• subiektywnie deklarowanych preferencji interakcyjnych;

• zachodzących w grupie rzeczywistych interakcji.

Socjometria umożliwia uzyskanie danych związanych m.in. z rozpoznawaniem:

• jednostek wymagających prowadzenia wobec nich różnych specjalnych działań;

• jednostek o szczególnej atrakcyjności dla pozostałych członków grup (aspirujących do miana przywódców);

• jednostek odrzucanych przez grupę, nie uczęszczających w sieci stosunków interpersonalnych;

• rzeczywistej wewnętrznej struktury grup i prowadzeniem porównawczych analiz międzygrupowych.

Warunki kryteriów testu socjometrycznego:

• powinny być dla członków grupy realistyczne, dotyczyć takich dziedzin aktywności grupy, które są jej znane, czyli raczej nieprzypadkowe;

• powinny być oparte na ważnych dla grupy, względnie trwałych stosunkach międzyosobniczych;

• nie powinny odwoływać się do konieczności dokonywania zmian w dotychczasowej strukturze grupowej, wywoływania konfliktów między członkami grupy.

Socjometryczny test postrzegania - prośba o wskazanie tych osób, które przypuszczalnie (według wyobrażeń respondenta) dokonają pozytywnego lub negatywnego wyboru samego respondenta.

Warunki testu socjometrycznego: [J.L. Moreno]

1. grupa powinna być jasno zdefiniowana; wybory powinny się ograniczać jedynie do członków grupy;

2. badacz nie powinien ograniczać liczby osób, które można wybrać lub odrzucić;

3. kryterium dokonywania wyborów powinno być jasno zdefiniowane przez badacza;

4. wyniki badań powinno się wykorzystać do dokonywania zmian w grupie, zgodnie z wyrażonymi w nich preferencjami; osoby badane powinny być o tym poinformowane przed badaniem;

5. badanym powinno się zapewnić:

• tajność podczas rozwiązywania testów;

• dyskrecję odnośnie wyników badania;

• pytania należy tak formułować, by były jasno i jednoznacznie rozumiane przez wszystkich członków grupy.

Formułowanie pytań kwestionariuszowych:

• W kwestionariuszu winny znaleźć się tylko te pytania, które wynikają z podjętej problematyki badawczej oraz pytania niezbędne z punktu widzenia konstrukcji kwestionariusza.

• Forma językowa - zwroty, terminy i składnia pytania oraz odpowiedzi winny zapewnić należyta komunikatywność między badaczem i badanym; musi być zrozumiałe (język maksymalnie zbliżony do języka środowiska).

• Zadawane pytania powinny mieć odpowiednią formę gramatyczną (wszystkie tę samą).

• Każde pytanie powinno mieć rzeczywiście formę pytania, a nie wywoławczego hasła.

• Każde zadawane respondentowi pytanie musi być sformułowane tak, by nie przekraczało jego możliwości percepcyjnych.

• Należy unikać pytań ,na które respondent musiałby udzielić odpowiedzi społecznie nieaprobowanej.

• Każde pytanie winno odnosić się tylko do jednego zagadnienia, by respondent wiedział, o co jest pytany.

• Nie należy formułować pytań w sposób sugerujący odpowiedź.

• Nie powinno się umieszczać pytań, co do których jest duże prawdopodobieństwo, że udzielone odpowiedzi będą nieszczere.

• Pytania i odpowiedzi winny być sformułowane w sposób jednoznaczny i nie budzący wątpliwości dla obu stron procesu komunikacyjnego.

• Zadawane respondentowi pytanie winno mu wyraźnie mówić, jaką formę ma mieć jego odpowiedź.

• Zadawane pytania powinny być tak sformułowane, by dawały możliwość udzielenia wystarczająco wyczerpujących odpowiedzi po to, by nie były konieczne badania uzupełniające.

Wady pytań kwestionariuszowych: [K. Lutyńska]

• wady strukturalne;

• wady związane z niedostosowaniem pytania do informacyjnego zaopatrzenia badacza;

• wady związane ze zbytnią trudnością pytania;

• wady wynikające z faktu, że pytanie jest sugerujące.

Błędy pytań kwestionariuszowych: [G. Babiński]

• błędy logiczne;

• błędy merytoryczne;

• błędy sytuacyjne;

• błędy techniczne.

Najczęściej występujące błędy pytań kwestionariuszowych:

1. błąd multiplikacji - pytanie odnosi się do więcej niż jednego zagadnienia;

2. błąd w językowym zapisie pytań - także błędy ortograficzne;

3. brak pytań filtrujących tam, gdzie są niezbędne;

4. zbyt trudne sformułowania pytań, niepotrzebnie komplikujące ich treść;

5. fałszywe założenie znawstwa - pytanie respondenta o zjawiska, które (zdaniem badacza) powinien znać, podczas gdy w rzeczywistości może tak nie być;

6. złe skalowanie - przemieszczenie pozycji skali, nierównomiernie rozłożone strony skali lub brak układu odniesienia, według którego należy oceniać;

7. jednoczesne pytanie o fakty i opinie o nich - pytania „podwójne”;

8. zbyt skomplikowane tabele - liczba tabel w kwestionariuszu i/lub stopień ich skomplikowania;

9. błędy dotyczące pytań zamkniętych z alternatywnymi odpowiedziami - zmusza się do wybrania jednej odpowiedzi wówczas, gdy możliwa jest również inna; zmuszenie do wyboru z przygotowanych odpowiedzi wówczas, gdy nie wyczerpują one problematyki;

10. treści pytania nie odpowiadają zaproponowane odpowiedzi;

11. przypisywanie respondentowi postawy przez niego nie prezentowanej

2 źródła trudności pytań kwestionariuszowych:

1. cechy osób udzielających odpowiedzi - badacz ma niewielki wpływ;

2. cechy pytania - badacz ma decydujący wpływ (podstawowe dyrektywy metodologiczne).

Przygotowanie badacza do prowadzenia badań:

1. teoretyczne;

2. metodologiczne;

3. znajomość środowiska, w którym realizowane będą badania

Zwiad terenowy:

• wstępne informacje o strukturze zbiorowości;

• możliwości intelektualne różnych kategorii respondentów;

• cechy języka, jakim posługują się respondenci.

Metody oceny stopnia trudności pytań:

1. poszczególne pytania i cały kwestionariusz poddaje się pod osąd sędziów-ekspertów ocena pod kątem językowym, metodologicznym, poziomu wymaganych możliwości percepcyjnych;

2. próbne, pilotażowe badania terenowe weryfikacja przygotowanego narzędzia

o zbyt dużej trudności pytań świadczy odsetek odpowiedzi typu „nie wiem/rozumiem” lub braku odpowiedzi

3. wielowymiarowa analiza stopnia trudności pytań analiza każdego pytania w 4 wymiarach:

• odbioru słuchowego pytania;

• rozumienia zadania stawianego w pytaniu przed respondentem;

• rozumienia alternatyw;

• formowania odpowiedzi

W zakończeniu kwestionariusza powinno znaleźć się:

1. podziękowanie dla respondenta za wzięcie udziału w badaniu;

2. prośba do respondenta, aby jeszcze raz sprawdził, czy udzielił odpowiedzi na wszystkie pytania;

3. wolne miejsce z prośbą do respondenta, by zechciał wpisać swoje uwagi na temat badań, zadawanych mu pytań czy innych rzeczy związanych z badaniami;

4. numer respondenta, data badań, nazwisko ankietera itp.

2 zasadnicze przypadki struktury głównej części kwestionariusza:

1. lista pytań stanowi jedną logiczna i merytoryczną całość obejmującą pytania dotyczące jednego problemu

kwestionariusze stosunkowo niewielkie, jednotematyczne;

lista pytań rozpoczyna się od pytania wprowadzającego, mającego za zadanie łagodne wprowadzenie w problematykę i „rozgrzanie” respondenta, następnie zadaje się kolejne pytania, najczęściej w kolejności „od ogółu do szczegółu”

2. lista pytań zawiera pytania odnoszące się do dwóch lub więcej problemów

narzędzie ma najczęściej formę bloków tematycznych, z których każdy zawiera pytania dotyczące innego zagadnienia i ma swoja wewnętrzną logikę;

każdy z segmentów zaczyna się od pytania wprowadzającego, czasem nawiązującego do wcześniejszych pytań, a czasem sygnalizującego przejście do innego zagadnienia

Kolejność pytań w kwestionariuszu:

1. kwestionariusz nie może być zbyt męczący i nużący, więc nie powinno się zadawać jedno za drugim pytań trudnych, nie powinno być całych stron ze skalami, tabelkami, historyjkami;

2. kwestionariusz powinien stanowić jedną logiczną, sensowną całość - pytania powinny z siebie wynikać;

3. od ogółu do szczegółu - przezwyciężenie psychicznych oporów respondenta

„promieniowanie” pytań - absorbowanie uwagi respondenta przez pytanie, na które już udzielił odpowiedzi

4. kwestionariusz powinien rozpoczynać się od jednego/dwóch pytań wstępnych - wzbudzenie u respondenta zainteresowania problematyką badań; pytania względnie łatwe

Przyczyny umieszczania pytań drażliwych na końcu kwestionariusza:

1. po udzieleniu odpowiedzi na większość pytań badany nabiera nawyku do odpowiadania;

2. ewentualna niechęć do badania, wywołana drażliwym pytaniem, nie wpłynie na całokształt odpowiedzi.

3 sposoby postępowania z metryczką:

1. pytania metryczkowe nie są w żaden sposób wydzielone od reszty pytań;

2. wprowadzenie tych osobistych pytań jakimś łagodnym sformułowaniem, czasem nawet wyjaśniającym cel zadawania tego rodzaju pytań;

3. zaznaczenie zespołu pytań metryczkowych krótkimi tytułami

Pytania, które badacz powinien sobie zadać przy budowaniu kwestionariusza:

1. po co zadaje dane pytanie, co chcę przez nie uzyskać?

2. jakie uzyskam odpowiedzi, jakie mają one wartość wskaźnikową do rozwiązania problemu?

3. dlaczego pytanie jest tak sformułowane?

4. dlaczego pytanie znajduje się w tym miejscu kwestionariusza?

5. jaki sposób analizy zebranego materiału przewiduję?

6. jaka może być wiarygodność uzyskanego materiału badawczego?

Czynniki wyznaczające ostateczne decyzje co do kształtu kwestionariusza:

1. podejmowana problematyka badawcza;

2. cechy zbiorowości, w ramach której realizowane będą badania;

3. wymogi techniki, dla której będzie przygotowany kwestionariusz;

4. organizacyjne, techniczne i ekonomiczne warunki podejmowanych badań.

Pilotaż - badania próbne; niezbędne; cel: sprawdzenie przydatności kwestionariusza badawczego jako narzędzia służącego do zdobycia poszukiwanych informacji

Zadania pilotażu:

1. weryfikacja problemu badawczego w zakresie jego występowania w danym środowisku oraz dokonanej operacjonalizacji i eksplikacji;

2. weryfikacja przygotowanego narzędzia badawczego - przydatność kwestionariusza i pytań, dostosowanie poziomu, sprawdzenie stopnia trafności, istotności odpowiedzi, trudności etc.;

3. organizacyjne i techniczne aspekty projektowanych badań - ile czasu potrzeba na realizację, weryfikacja operatu, opracowanie listy jednostek niedostępnych, ustalenie kosztów, sprawdzenie ankieterów etc.;

4. opracowanie zebranego materiału empirycznego - ostateczne przygotowanie instrukcji kodowej, decyzje co do budowy tabel kodowych, współczynników i testów statystycznych etc.

Tryb postępowania przy analizie materiału z pilotażu:

• każde pytanie opracowuje się indywidualnie;

• wykorzystuje się wszelkie materiały pilotażowe, a nie tylko odpowiedzi respondentów.

4 procedury pilotażowe dot. ankiety:

1. Pilotaż jest niczym innym, jak badaniami próbnymi kwestionariusza realizowanymi w ten sam sposób, w jaki będą realizowane właściwe badania; zebrany materiał służy po przeanalizowaniu do poprawienia kwestionariusza; różni się tylko ilością respondentów, od których nie oczekuje się niczego więcej, poza wypełnieniem kwestionariusza ankiety; wykorzystywany najczęściej;

2. Respondenci wypełniają ankietę, po zrealizowaniu której prosi się ich o wypełnienie kwestionariusza ankiety o ankiecie, która jest dla badacza źródłem informacji przydatnych do wprowadzenia poprawek do kwestionariusza zasadniczego; respondent ocenia stopień trudności i zrozumiałości pytań, wyczerpowalności alternatyw, ocenę narzędzia jako całości; może to być również wywiad po ankiecie;

3. „Krzyżowanie” / zamiana technik - zamierzona do realizacji właściwych badań technika ankietowa zastępowana jest innym rodzajem techniki ankietowej, której też może towarzyszyć ankieta/wywiad po ankiecie;

4. Badacz oczekuje od respondenta, że po wypełnieniu ankiety pilotażowej wykaże on pewną dodatkową aktywność - rozmowa z badaczem na temat wypełnionej ankiety.

Pilotaż pogłębiony - zabieg badawczy, mający na celu sprawdzenie narzędzia przygotowanego przez badacza poprzez przeprowadzenie stosunkowo niewielkiej liczby rozszerzonych wywiadów, połączonych z obserwacją, wywiadem o wywiadzie, niesformalizowanymi swobodnymi rozmowami, testami psychologicznymi itp., przy określonym sposobie opracowania zebranych materiałów

Badacz, zanim przystąpi do przeprowadzania zasadniczych badań, powinien zrealizować następujące działania:

• zwiad terenowy (rekonesans badawczy) - precyzacja problematyki badawczej, ustalenie zakresu poszukiwanych informacji, poznanie struktury zbiorowości;

• badania pilotażowe służące weryfikacji przygotowanego narzędzia pod kątem jego przydatności do rozwiązania problemu badawczego;

• badania próbne przeprowadzone już po pilotażu, których celem powinno być wypróbowanie narzędzia w skali terenowej, sprawdzenie sieci ankieterów, poprawności matryc tabel itd.

Najpopularniejsze i najczęściej stosowane procedury ograniczają się do:

1. przeprowadzenia wywiadów pilotażowych wyłącznie na podstawie przygotowanego narzędzia i jego weryfikowania poprzez analizę zebranego materiału;

2. przeprowadzenia wywiadu pilotażowego i wywiadu po wywiadzie nt. kwestionariusza zasadniczego.

Procedura badań pilotażowych powinna być realizowana w tej samej zbiorowości, w której przeprowadzone będą badania zasadnicze, jednak nie powinny to być te same osoby. Przyjmuje się, że populacja do pilotażu powinna liczyć 5% zasadniczej populacji badawczej.

Instrukcja dla ankieterów - pomoc dla ankieterów w prawidłowym zrealizowaniu badań; 2 rodzaje:

powinna się kończyć wskazówkami dotyczącymi sposobu postępowania z wypełnionymi kwestionariuszami

Instrukcja do ankiety - przygotowywana na użytek ankiet wypełnianych pod nadzorem oraz ankiet socjometrycznych; powinna składać się z 3 części:

1. ogólne omówienie celów badań, sposobu doboru próby badawczej i realizowanej techniki;

2. opis czynności organizacyjnych, jakie należy wykonać w celu zrealizowania badań;

• konieczność i sposób nawiązania kontaktu z dyrekcjami placówek, sposób przedstawiania się respondentom

• kwestionariusz i przebieg badań (choć kwestionariusz powinien „bronić się sam”)

Instrukcja do wywiadu - zwykle obszerniejsza i bardziej skomplikowana

1. uwagi o celu badań, sposobie ich przeprowadzania, doborze próby etc.;

2. sposoby nawiązania kontaktu z respondentem, przedstawiania się, treść apelu do respondentów, wyjaśnienia co do sposobu posługiwania się narzędziem;

3. uwagi dotyczące poszczególnych pytań

• jak zadawać pytania, jakich informacji się oczekuje, jak klasyfikować etc.

Dodatkowe wypowiedzi ankietera mają na celu przede wszystkim:

• ułatwienie badanemu percepcji pytania, gdy go nie dosłyszał lub nie zrozumiał;

• wyjaśnienie respondentowi ewentualnych trudnych wyrażeń;

• zachęcenie badanego do podjęcia wysiłku do udzielenia odpowiedzi, gdy się przed tym wzbrania;

• zaproponowanie uzupełnienia odpowiedzi, gdy jest ona niepełna;

• powtórzenie odpowiedzi, której ankieter nie usłyszał lub nie zrozumiał.

Karty respondentów - cel: ułatwienie badanem percepcji pytania i odpowiedzi; unika się w ten sposób przekazywania respondentowi całego kwestionariusza, co z różnych względów nie jest wskazane; 2 rodzaje:

1. powtórzenie treści pytania i przygotowanych odpowiedzi; przedstawia się respondentowi w momencie odczytywania przez ankietera pytania;

2. karta, na której nie drukuje się pytań, a same odpowiedzi.

Ankieta dla ankietera - wykorzystywana w trakcie realizacji badań, w których wykorzystuje się sieć ankieterów; cel: uzyskanie informacji o sytuacji wywiadu; obowiązkiem ankietera jest wypełnienie ankiety bezpośrednio po zrealizowaniu wywiadu i rozstaniu się z rozmówcą.

„Karta o nieprzeprowadzonym wywiadzie” - zbiera informacje o przyczynach, dla których wywiad nie doszedł do skutku

Ankieterzy i badacz zobowiązani są do dokonania kontroli zebranego materiału. Musi ona uwzględniać:

1. kompletność danych - kontrola ilościowa, formalna;

2. poprawność danych - kontrola jakościowa.

Grupowanie materiału - zastąpienie nieuporządkowanego zbioru dużej ilości bardzo szczegółowych danych stosunkowo niewielką liczbą informacji ogólniejszych, odnoszących się do całej zbiorowości

• analiza struktury populacji;

• obliczenie parametrów opisowych;

• wykrycie współzależności cech.

2 postacie grupowania danych:

1. klasyfikacja - zaliczanie jednostek o zbliżonych lub takich samych cechach do kilku(nastu) klas

• musi spełniać warunki rozłączności, wyczerpywalności i jednorodności;

1. typologizacja - wyszczególnienie takich zjawisk, które wśród innych są reprezentatywne, charakterystyczne i najczęściej występujące.

Kodowanie - wynik klasyfikacji i typologizacji; zabieg konieczny, by zebrany materiał móc policzyć i poddać analizie; polega na podziale zebranych danych na klasy i typy, a następnie przypisaniu im przyjętych symboli, tak aby każda informacja o jednostce była oznaczona właściwym symbolem tej klasy, do której została przypisana ustalenie właściwych kryteriów, według których będzie prowadzona klasyfikacja, typologizacja i przypisywanie symboli

4 aspekty poprawności instrukcji kodowej:

• poprawność pod względem logicznym - przestrzeganie warunków rozłączności, wyczerpywalności i jednorodności;

• poprawność pod względem teoretycznym - dostosowanie klas i typów do problematyki badawczej, do wynikających z niej pojęć;

• poprawność pod względem merytorycznym - dostosowanie poszczególnych klas i typów do struktury uzyskanego i poddawanemu kodowaniu materiału badawczego;

• poprawność pod względem technicznym - sposób obliczania zakodowanych danych.

Kodowanie pytań zamkniętych - sposób kodowania przygotowywany jest zwykle równocześnie z budową pytań; kodowanie jest zwykłym powtórzeniem; mamy do czynienia z pytaniem samokodującym się.

Kodowanie pytań otwartych - trudność polega na wyborze kryteriów grupowania udzielonych odpowiedzi i zawartych w nich informacji; kryteria te wynikają z przyjętej problematyki badawczej i zawartych w niej pytań/hipotez; pomocne jest jak najdokładniejsze zapoznanie się z odpowiedziami na pytania; niezbędne jest indeksowanie, czyli przeczytanie odpowiedzi i wypisanie ich na oddzielnych kartkach; kodowanie to proces stopniowego przechodzenia od kategorii bardziej szczegółowych do kategorii bardziej ogólnych lub odwrotnie. Należy wykonać następujące czynności:

1. zdecydować, czego się oczekuje od zebranego materiału, jakich poszukuje się informacji, na jakie pytania badawcze powinny odpowiadać;

2. dokładnie zapoznać się z zebranym materiałem, najlepiej przez indeksowanie;

3. przyjąć kryteria podziału na klasy/typy i dobrać wskaźniki tych klas (typowe wypowiedzi respondentów);

4. zdecydować się na odpowiedni typ procedury (od klas ogólnych do szczegółowych czy odwrotnie);

5. poszczególnym klasom/typom informacji przypisać odpowiednie symbole/oznaczenia kodowe.

Zanim przystąpi się do kodowania, instrukcje należy zweryfikować i sprawdzić w pilotażu. Cel:

• dostosowanie kategorii klasyfikacyjnych do struktury materiału badawczego;

• poznanie stopnia jednorodności kategorii klasyfikacyjnych;

• analiza jednoznaczności przyjętych wskaźników;

• analiza wypowiedzi pojawiających się w kategorii „inne” w pytaniach półotwartych.

Badacz ma do wyboru kilka systemów kodowania, które wyróżnione są na podstawie kryteriów formalno-logicznych; różnią się zestawem zalet i wad.

Kodowanie systemem zero-jedynkowym (0-1) - każda zmienna może przybrać wyłącznie dwie wartości: występuje - nie występuje

Zalety:

• możliwość zakodowania niemal wszystkich typów pytań;

• duża precyzja, szczegółowość kodowania różnego rodzaju informacji.

Wady:

• każdy typ odpowiedzi należy traktować jako odpowiedź na odrębne pytanie;

• duże rozproszenie informacji nie pozwala na wychwycenie kombinacji różnych odpowiedzi i ich syntezę;

• konieczność przeznaczania wielkiej liczby kolumn kodowych na zakodowanie jednego pytania.

Kodowanie systemem zero-dziewiątkowym (0-9) - każda zmienna może przyjąć dziesięć wartości;

Zalety:

• nadaje się do wszystkich rodzajów pytań;

• zmniejsza się liczba potrzebnych do zakodowanie jednego pytania kolumn.

Wady:

• daje małe możliwości kodowania kombinacji różnych odpowiedzi;

• ogranicza liczbę wariantów odpowiedzi do dziesięciu, co nie zawsze jest możliwe.

Kodowanie systemem wielostopniowym - symbole poszczególnej wartości zmiennej są dwu-/trzycyfrowe, a każda z cyfr ma swoje znaczenie; nadaje się przede wszystkim do pytań otwartych oraz pytań metryczkowych.

Zalety:

• możliwość precyzyjnego i szczegółowego zakodowania różnych informacji.

System potęgowy - wykorzystuje właściwości ciągu potęgowego liczby 2; wykazuje zjawisko braku powtarzalności sum ciągu

Symbole kodowe mogą być zapisywane:

1. na samym kwestionariuszu;

2. na kartach kodowych.

Poprawne przygotowanie kwestionariusza:

1. druk kwestionariusza powinien być czytelny;

2. niedopuszczalne są błędy w kwestionariuszu;

3. pytania muszą być wyraźnie od siebie oddzielone;

4. pytanie i jego kafeteria powinny zaczynać się i kończyć na tej samej stronie;

5. pytania (pół)otwarte muszą być wyposażone w odpowiednią ilość wolnego miejsca na odpowiedzi;

6. należy uwzględnić odpowiednie oznaczenia przy regułach przejść;

7. nie należy nadużywać skomplikowanych tabel;

8. szczególnego przemyślenia wymaga numeracja pytań i odpowiedzi;

9. w kwestionariuszach segmentowych należy unikać oddzielnego tytułowania segmentów;

10. przygotowanie kwestionariusza do kodowania.

3 rodzaje narzędzi badawczych:

1. autor nie przewidział specjalnych miejsc na wpisanie symboli kodowych;

2. obok pytania znajduje się miejsce na wpisanie symbolu kodu;

3. miejsce na wpisanie symbolu kodowego i numeru kolumny.

Karty kodowe - notuje się na nim odpowiedzi (a nie na kwestionariuszu)

Odpowiedniość surveyu jako jedynej metody badań do rozwiązania problemów: [Z. Gostkowski]

1. wykazywany przez respondentów poziom poinformowania o różnych dziedzinach życia (oczekiwanie, że respondenci nie będą ukrywać swojej wiedzy);

2. proste i naturalne fakty zewnętrzne;

3. wyraźne preferencje (powinny być zweryfikowane i uzupełnione za pomocą innych danych);

4. opinie na temat złożonych spraw, wypowiedzi na temat lojalności wobec własnej grupy, uznawane wartości i aspiracje życiowe, wizje struktury społecznej i własnej pozycji społecznej, przekonania ideologiczne itp. (dane wątpliwe, powinny być uzupełnione i sprawdzone za pomocą materiałów jakościowych);

5. zewnętrzne fakty powiązane w odczuciu respondentów z silnie wartościującymi sądami, postrzeganymi zagrożeniami obrazu własnej osoby lub materialnych interesów czy też stanowiące dla respondentów tabu (dane powinny być sprawdzone za pomocą weryfikacji zewnętrznej opartej o wiarygodne dokumenty lub obserwacje).

Co zrobić, by zwiększyć zaufanie do wyników badań:

• zdążać do wytworzenia optymalnej sytuacji badawczej wpływającej na zwiększenie trafności i istotności odpowiedzi respondenta;

• wykonać specjalne badania respondentów określające warunki zaistnienia odpowiedzi nietrafnych i nieistotnych;

• przeprowadzić badania weryfikacyjne i skonfrontować dane;

• dokonać pomiaru różnych cech respondenta ustalających poziom zaufania do jego wypowiedzi.

Zwodniczość badan surveyowych bywa spowodowana:

• nie zawsze odpowiednio przeprowadzona procedurą doboru próby badawczej;

• istnieniem tzw. jednostek niedostępnych;

• pozorną łatwością w pozyskiwaniu odpowiedzi na wszystkie niemal tematy;

• brakami w przełożeniu problematyki badawczej na pytania kwestionariusza, połączone często z zafascynowaniem badacza własną wizja problemu;

• społeczna nierealnością, sztucznością sytuacji badawczej, w jakiej postawiono badanych.

1

Zrozumienie, interpretacja pytania

Tworzenie opinii

Czy istnieje gotowy sąd?

Przywołaj z pamięci gotowy sąd

Dotrzyj do istotnych dla sprawy informacji

Zdecyduj, jak użyć informacji

Wyprowadź sąd

Sformatuj odpowiedź

Zredaguj odpowiedź

TAK

NIE

---