System w ujęciu socjologicznym

System - zbiór elementów wzajemnie powiązanych ze sobą i z otoczeniem;

- powiązania (relacje) między elementami systemu tworzą jego strukturę;

- system stanowi względnie izolowaną, wyodrębniającą się z otoczenia całość, która jest skoordynowana wewnętrznie;

System:

elementy systemu;

struktura systemu;

otoczenie systemu;

Podstawowe właściwości systemu:

elementy wzajemnie na siebie oddziaływają i na system jako całość;

system jest niepodzielną całością;

systemy charakteryzują się hierarchicznością;

Rodzaje systemów:

biologiczne,

mechaniczne,

informatyczne,

społeczne i kulturowe;

W ogólnym pojęciu systemy można pojmować:

obiektywnie, jako kategoria ontologiczna;

instrumentalnie, jako kategoria metodologiczna;

Systemy społeczne

podstawowymi elementami składowymi są ludzie pojmowani jako istoty społeczne;

W poszczególnych koncepcjach owe elementy składowe mogą być ujmowane jako:

- aktorzy

- działania aktorów skierowane na siebie nawzajem i na system jako całość;

W koncepcjach antropologicznych, pojęcie systemu utożsamiane z pojęciem organizmu, odnoszono przede wszystkim do społeczeństwa globalnego (społeczności, czy kultury);

Współcześnie pojęcie systemu uległo:

generalizacji

relatywizacji;

Zgeneralizowanego i zrelatywizowanego pojęcia systemu używa się w socjologii na dwa odmienne sposoby:

1w szerszym i luźniejszym (i częściej występującym) rozumieniu - system odnosi się do każdego, mniej lub bardziej wyraźnie wyodrębnionego całościowego układu powiązanych ze sobą elementów społecznych;

2rzadziej, próbuje się nadać kategorii systemu społecznego precyzyjniejszego i mniej trywialnego znaczenia - wyprowadzając je z szerszych rozważań teoretycznych i metodologicznych zarazem;

Dwie grupy cech systemów społecznych:

1teleologiczność, samosterowność, kierunkowa organizacja;

2problem odpowiedniości motywacji i celów indywidualnych oraz potrzeb i wymagań systemu;

System w ujęciu funkcjonalizmu

Podstawowe tezy:

system - całość spełniająca określone funkcje względem większych całości, które również są złożone z określonych elementów, wzajemnie od siebie funkcjonalnie zależnych;

funkcja;

elementy;

=> rzeczywistość społeczna - system wzajemnie ze sobą powiązanych elementów (części), a części te są analizowane pod kątem funkcji (ich konsekwencji), które pełnią w większym systemie;

Grupa społeczna (system społ.) - pewna całość w szerszej strukturze systemów społ. spełniająca określoną funkcję na szerszych systemów społecznych (makrostruktur) złożona z elementów funkcjonalnie ze sobą powiązanych;

Analiza funkcjonalna - w jaki sposób jakaś całość, część systemu przyczynia się do funkcjonowania całego systemu;

=> można wyjaśnić zjawisko (struktury społeczne) w kategoriach konsekwencji ich istnienia (czyli funkcji);

Wg kryterium rosnącej złożoności i restryktywności można wyróżnić cztery typy ogólnych modeli systemowych analizy funkcjonalnej:

model systemu prostego (analiza funkcjonalna prosta);

model systemu teleologicznego (analiza funkcjonalna rozwinięta);

model systemu funkcjonalnego (analiza funkcjonalna dwustopniowa);

model systemu teleologicznego złożonego z teologicznych elementów (analiza funkcjonalno-motywacyjna);

a) model systemu prostego (analiza funkcjonalna prosta)

Trzy założenia podstawowe

przedmiot to swoista całość;

wewnętrzna integracja elementów;

całość nie tkwi w próżni, ale ma otoczenie;

=> System - zespół powiązanych funkcjonalnie elementów, tworzących odrębną całość i pozostający w określonych relacjach z otoczeniem;

b) model systemu teleologicznego (analiza funkcjonalna rozwinięta)

Dwa kolejne założenia:

kierunkowa organizacja;

wewnętrzna autonomia systemu;

=> System - system prosty, który posiada mechanizm umożliwiający utrzymanie jakieś szczególnej własności mimo zmian otoczenia;

Funkcja - wpływ elementu na preferowany stan systemu jako całości;

Inne pojęcia - uniwersalna funkcjonalność, dysfunkcja;

c) model systemu funkcjonalnego (analiza funkcjonalna dwustopniowa)

Kolejne założenia:

założenie dwustopniowej kierunkowej organizacji;

założenie dwustopniowej samoregulacji;

=>System - system teleologiczny, w którym samoregulacja dokonuje się na dwóch poziomach - poziomie elementów i poziomie wymogów funkcjonalnych;

Funkcja- rola elementu w zaspokajaniu wymogów funkcjonalnych;

d) model systemu teleologicznego złożonego z teleologicznych elementów (analiza funkcjonalno-motywacyjna)

Założenia:

założenie świadomej celowości elementu;

założenie integracji celów jednostkowych i stanów preferowanych;

=> System - system teleologiczny, którego elementy składowe posiadają także elementy systemu teleologicznego;

Funkcja - rola określonego typu w realizacji celu socjocentrycznego jednostki;

Funkcje jawne i ukryte;

Analiza systemowa wg Piotra Sztompki

1. Analiza systemowa jako etap tworzenia teorii

=> analiza systemowa to konstruowanie szczególnego modelu pojęciowego badanych zjawisk, czyli modelu systemowego;

model pojęciowy dostarcza ramy odniesienia, języka, w którym teoria może być sformułowana, ale sama nic nie wyjaśnia;

2. Rewolucja systemowa XX wieku:

różnorodne dziedziny rzeczywistości interpretuje się już nie jako luźne zbiory izolowanych elementów, lecz jako wewnętrznie zintegrowane, wyróżniające się od otoczenia i kierujące się swoistymi prawidłowościami całości;

rozważając poszczególne elementy, zjawiska czy procesy, zwraca się uwagę nie tyle na ich cechy absolutne, przysługujące im samym bez względu na kontekst, w jakim występują, ale raczej na ich cechy relacjonalne, powiązania z innymi elementami, miejsce i rolę w szerszych całościach - na ich strukturę;

3. Ogólny model systemowy

System to:

zbiór rozróżnialnych elementów,

powiązanych ze sobą różnorodnymi zależnościami, które łącznie tworzą jego strukturę,

wyróżniający się od otoczenia za pośrednictwem uchwytnej granicy,

ale ulegający oddziaływaniom płynącym z otoczenia poprzez określone wejścia,

i oddziaływający na otoczenie poprzez określone wyjścia,

przy czym charakter tych oddziaływań na wyjściach jest wyznaczony przez oddziaływania na wejściach, zmodyfikowane przez procesy konwersji wewnątrzystemowej,

a charakter oddziaływań na wejściach jest modyfikowany za pośrednictwem sprzężenia zwrotnego przez oddziaływania na wyjściach;

elementy systemu społecznego

Co jest ostatecznym składnikiem systemu

- dwojaka odpowiedź:

stanowisko realistyczne - jednostki ludzkie w potocznym, biologicznym sensie - żywi ludzie => tu mówimy o systemie konkretnym, członkowskim;

stanowisko nominalistyczne - działania ludzkie albo pewne szczególne aspekty czy przekroje całościowej działalności ludzkiej - system analityczny (częściej przyjmowane stanowisko);

Jak zdefiniować element systemu?

nie można go zdefiniować przez odwołanie się do jego cech absolutnych, ale tylko przez odwołanie się do szerszej całości, do której element należy;

=> dany system można zdefiniować „od zewnątrz” tylko poprzez wytyczenie granic danego systemu odróżniającego go od otoczenie (od innych systemów), a następnie zdefiniowanie elementu przez odwołanie się do tak określonej całości;

b) granica systemu

granica oddziela dany system od otoczenia;

to pewien zbiór punktów, gdzie kończy się dany system a zaczyna inny;

granice systemu - kryteria włączenia lub wyłączenia elementów do systemu;

pojęcie granicy jest tożsame z kryterium definicyjnym badanego systemu;

jakie cechy przysługują systemowi jako całość?

funkcje - definicja systemu społecznego i jego elementów ma charakter funkcjonalny;

=> system społeczny pełni określone funkcje - wymienia się je zależnie od badanego systemu;

elementami danego systemu są wszystkie takie i tylko takie działania, interakcje i role, które są istotne dla wypełniania tych funkcji przez system jako całość, to znaczy:

bądź przyczyniają się do ich wypełnienia (są dla systemu funkcjonalne)

bądź utrudniają ich wypełnieni (są dla systemu dysfunkcjonalne);

granice systemu mają zatem charakter analityczny:

są kategorią metodologiczną;

granice systemu rozumiane analitycznie są zawsze tymczasowe i niejako hipotetyczne;

kształt granic różni się w poszczególnych systemach;

c) otoczenie systemu

to co zostaje analitycznie wyłączone poza granice systemu, jest zaliczone do kategorii otoczenia;

kategoria otoczenia stosowana jest dla systemów otwartych;

=> Kategorie otoczenia można rozumieć dwojako:

1w znaczeniu szerokim;

2w znaczeniu wąskim;

=>rozróżnienie na parametry:

które oddziałują na system ale same nie podlegają oddziaływaniu systemu;

które oddziałują na system ale jednocześnie ulegają także oddziaływaniu systemu;

d) wejścia systemu

elementy systemu, przez które przenikają wkłady, pochodzące zarówno z otoczenia jak i z wnętrza systemu;

kategoria wejść służy do uchwycenia oddziaływań jakim system podlega ze strony otoczenia;

obiektywna zdolność systemu do absorpcji energii i informacji z otoczenia;

Wejścia dzieli się na:

wewnętrzne;

zewnętrzne;

Wkłady można podzielić na:

żądania;

poparcia;

e) wyjścia systemu

kategoria symetryczna do wejścia;

elementy, przez które system oddziałuje zarazem na otoczenie, jak i na swoje wnętrze;

dzielą się analogicznie na:

wewnętrzne;

zewnętrzne;

na wyjściach systemu ujawniają się wszystkie pełnione przez niego funkcje;

=> analiza wyjść ma pierwszorzędne znaczenie - na jej podst. można ocenić efektywność pracy systemu;

=> impulsy przekazywane przez system na zewnątrz noszą nazwę wytworów systemu;

f) konwersja wewnątrzsystemowa

Uwaga:

=> analiza systemowa - dwa podejścia:

1- metoda „czarnej skrzynki” - koncentracja uwagi na relacjach system - otoczenie;

2- metoda „przezroczystej skrzynki” - zajrzenie do środka systemu w momencie konwersji;

Konwersja to:

wewnętrzny proces systemu, który polega na ciągłym przetwarzaniu wkładów w wytwory;

sprzężenie między wejściami systemu a jego wyjściami;

proces przekładania języka zewnętrznego na język właściwy danemu systemowi;

=> nie wszystkie wkłady pojawiające się na wejściach ulegają przetworzeniu (konwersji) w wytwory systemu;

Siedem funkcji konwersji wg Almonda:

1socjalizacja i rekrutacja polityczna

2artykulacja interesów

3agregacja interesów

4komunikacja polityczna

5prawotwórstwo

6stosowanie prawa (administracja)

7przysadzanie prawa (sądy, arbitraż)

g) sprzężenie zwrotne

relacja pomiędzy wyjściami systemu a jego wejściami;

=> System otrzymuje w drodze sprzężenia zwrotnego informacje zwrotną z otoczenia na temat trafności swoich decyzji i działań;

sprawnie działające sprzężenie zwrotne - właściwe przystosowanie się systemu do zmiennych warunków zewnętrznych;

Można wyróżnić sprzężenie zwrotne:

pozytywne (dodatnie);

negatywne (ujemne);

pętla sprzężenia zwrotnego:

wyjścia nie tylko oddziałują na zdarzenia zachodzące w szerszym społeczeństwie, do którego system należy, ale także przyczyniają się pośrednio do ukształtowania kolejnego cyklu wejść;

sprzężenie zwrotne jest procesem ciągłym i cyklicznym;

sposób kontrolowania systemu, który polega na włączaniu do systemu rezultatów przeszłych działań, co wpływa na przyszłe zachowania systemu;

O skuteczności sprzężenia zwrotnego przy usuwaniu odchyleń między aktualnym działaniem systemu a działaniem pożądanym lub zamierzonym decydują cztery zmienne czynniki (K. Deutch):

ładunek

opóźnienie

zysk płynący z akcji korygującej

antycypacja nowych sytuacji;

=> istotna różnica między systemami polega na ich zdolności do przezwyciężania zakłóceń;

h) homeostaza

stan stabilnej równowagi;

zdolność systemu do przywracania stale traconej równowagi, za pomocą procesów adaptacyjnych;

- mechanizm ten stanowi funkcję konwersji i sprzężeń zwrotnych;

system pozostaje w równowadze, gdy:

zaspakajane są oczekiwania środowiskowe;

otoczenie nie jest w stanie odnieść dalszych korzyści z przyszłych zmian;

Heurystyczna rola analizy systemowej

Modele systemowe można traktować jako:

Kategorię ontologiczną

Kategorię metodologiczną;

O wartości heurystycznej każdego modelu decyduje to, czy pytania, jakie możliwe są do sformułowania w jego ramach, są ważne i interesujące.

Analiza systemowa może dotyczyć trzech różnych przedmiotów:

Analiza makrosystemowa;

Analiza systemowa średniego rzędu;

Analiza mikrosystemowa,

Talcott Parsons(1902-1979)

1. Talcott Parsons jako socjolog

=> przedstawiciel kierunku strukturalno-funkcjonalnego;

od 1944 roku profesor Harvard University w Cambridge;

=> na gruncie współczesnej socjologii amerykańskiej uprawiał „tajemniczą sztukę teorii”;

socjolog - teoretyk

- twórca najbardziej rozbudowanego systemu teoretycznego w socjologii XX wieku;

Wg Henryka Białyszewskiego - Parsons jest socjologiem pogranicza w trojakim sensie:

1ustanawia analizę na granicy a nawet poza granicą tego, co zwykło się uważać za dozwolone w płaszczyźnie abstrakcji;

2działalność naukową prowadził na pograniczu socjologii, ekonomii, antropologii i psychologii, syntetyzując w swojej teorii określone koncepcje i perspektywy wypracowana na gruncie tych nauk;

3teoria Parsonsa łączy w sobie i wykorzystuje dorobek różnych kierunków i nurtów w socjologii;

System teoretyczny stworzony przez Parsonsa jest niezwykły z trzech powodów:

1system nie tylko socjologii ale nauk społecznych w ogólności;

S2ystem ten znajduje się na bardzo wysokim poziomie abstrakcji;

3system ten był zorientowany na syntezę wszystkiego, cokolwiek wartościowego stworzono w naukach społecznych, zwłaszcza w socjologii - podkreślanie wspólnego dorobku socjologii a nie dzielenie na poszczególne szkoły;

2. Działanie społeczne

jest to zachowanie celowe, ma subiektywne znaczenie, i mniej lub bardziej wyraźną motywację;

podmiot działania - aktor indywidualny (jednostka ludzka występująca w roli społecznej) bądź zbiorowy (zbiorowość rozpatrywana a punktu widzenia układu ról społecznych);

Ten kto podejmuje działanie:

(działanie aktora zorientowane jest na osiągnięcie celu/ów);

musi rozporządzać wiedzą o warunkach w jakich będzie realizował swoje cele oraz o przedmiotach z jakimi będzie miał do czynienia;

musi odczuwać potrzebę osiągnięcia celu i reagować nań emocjonalnie;

musi mieć kryteria oceny celów i środków;

+ system norm i wartości społecznych na które orientuje się aktor podejmując działania;

Działanie podejmowane jest zawsze w określonej sytuacji:

sytuacja to nie to samo co środowisko - w skład sytuacji wchodzą tyko te elementy rzeczywistości, które mają znaczenie dla aktora;

=> elementy, które wchodzą w skład sytuacji nazywa obiektami - są ich trzy rodzaje:

a) obiekty fizyczne (przedmioty);

b) obiekty kulturalne (idee, wierzenia, symbole, wartości język etc.);

c) obiekty społeczne (inni aktorzy);

=> każdego aktora wiążą określone stosunki z poszczególnymi obiektami sytuacji, stosunki te określa subiektywna orientacja aktora;

W procesie orientacji aktor określa sytuację;

=> każda określona sytuacja, w której znajduje się aktor:

- jest wytworem systemu jego orientacji;

- sama wpływa na ten system;

Orientacja łączy w sobie:

elementy obiektywne;

elementy normatywne;

Dwa rodzaje orientacji u aktora:

- orientacja motywacyjna;

- orientacja na wartości;

Każda orientacja aktora wobec sytuacji:

- jest dokonywaniem wyboru,

- i jednocześnie jest antycypacją w tym sensie, ze jest orientacją zarówno wobec istniejącej jaki i wobec przyszłej sytuacji;

aktor dokonuje szeregu wyborów zanim sytuacja nabierze dla niego znaczenia; wybory rozstrzygające, dotyczą pięciu elementów przeciwstawnych, które nazywa układem zmiennych

- pięć dylematów, które musi rozwiązać aktor:

1afektywne zaangażowanie - afektywna neutralność;

2aspektowość - całościowość;

3c) uniwersalizm - partykularyzm;

4d) przypisanie - osiąganie;

5e) orientacja na kolektyw - orientacja na własną osobę;

a) i b) zespół orientacji - dotyczą bezpośrednio aktora;

c) i d) zespół cech - dotyczą obiektów społecznych;

e) problem pierwszeństwa norm moralnych w procederze oceniania (interes własny czy kolektywu);

działanie społeczne - jest dziełem aktorów podejmujących subiektywne decyzje dotyczące środków prowadzących do osiągnięcia celów;

wszystkie decyzje podlegają:

-ograniczającym naciskom ze strony idei;

-oraz warunkom sytuacyjnym;

Można zatem wyróżnić różne typy działania:

1instrumentalne (osiągnięcie wyznaczonych celów)

2ekspresywne (uzyskanie zaspokojenia emocjonalnego)

3moralne (nastawione na słuszności i niesłuszności)

System działania społecznego to sprzeciw Parsonsa przeciwko:

atomistycznie pojmowanym i nie podlegającym ograniczeniom aktorom, który dążą w sposób racjonalny, aby w warunkach wolnego i konkurencyjnego rynku dokonać wyboru takich działań, które maksymalizowałyby ich korzyści w transakcjach z innymi;

3. Struktura i funkcje generalnego systemu działania

pojęcie systemu było obecne w teorii Parsonsa od początku - pojęcie czysto analityczne;

działanie ludzkie zawsze odznacza się pewną regularnością, która wynika z podporządkowania się społecznym normom - działanie ma zatem określoną strukturę;

Analiza systemu - dwojaka problematyka:

relacja systemu ze środowiskiem;

problematyka wewnętrzna samego systemu;

+ to jakie cele realizuje system i jaki środki do tego służą;

Parsons koncepcję systemu łączy z teorią działania społecznego;

W skład generalnego systemu działania wchodzą 4 podsystemy (najbardziej ogólny poziom analizy):

organizm ludzki, system behawioralny

system osobowościowy

system społeczny

d) system kultury

każdy z systemów zbudowany jest z tego samego tworzywa - działania, to co je odróżnia to zasada organizacji działań;

systemy działania, jak wszystkie systemy żywe - organizmy są otwarte, tzn. dokonuje się między nimi nieustanna wymiana - wzajemne uwarunkowanie systemów, które polega na tym, że spełniają one wobec siebie funkcje organizacyjne i kontrolne oraz motywacyjne;

- w wypadku kontroli jak i motywacji zależność jest jednostronna;

gdy cztery systemy uszeregujemy w układzie hierarchicznym to:

system kultury

system społeczny

system osobowościowy

organizm ludzki, behawioralny

- z dołu do góry - proces zaopatrzenia systemów w motywację;

- z góry do dołu - proces organizacji i kontroli;

=> Dzięki tym procesem systemy działania znajdują się w stanie ciągłego wzajemnego przenikania się, zachowując przy tym określoną autonomię i wewnętrzną spójność;

=> są to systemy aktywne:

z jednej strony stale przystosowują się do wymagań zmieniającej się sytuacji

z drugiej - dążą do zachowania wewnętrznej równowagi;

=> między systemami istnieje zatem sprzężenie zwrotne - część energii motywacyjnej przekazywanej systemowi nadrzędnemu wraca z powrotem w postaci kontroli do systemu podporządkowanego i mobilizuje go do dalszego wydatkowania energii => schemat ten został nazwany cybernetyczna hierarchia kontroli;

Wg Parsonsa struktura systemów działania opiera się na normatywnych wzorach kultury, które są:

zinternalizowane na poziomie osobowości - proces socjalizacji;

zinstytucjonalizowane na poziomie systemu społecznego;

Dzięki tym dwóm procesom:

aktorzy pełniący określone role w systemie mogą żywić wzajemne wobec siebie komplementarne oczekiwania, co jest podstawowym warunkiem integracji i stabilności systemu;

system społeczny może trwać i zdolny jest do przetrwania;

=> Każde zjawisko społeczne jest zjawiskiem psycho-socjo-kulturowym i musi być rozpatrywane zarówno z perspektywy osobowości, kultury, jak i stosunków między aktorami:

każde zjawisko społeczne rodzi się na podłożu interakcji, a każda interakcja jest możliwa dzięki krzyżującym się procesom:

Instytucjonalizacji;

Internalizacji;

przekazywania energii motywacyjnej;

Każdy system działania musi spełniać pewne funkcje zarówno:

wobec środowiska zewnętrznego

jak i wobec elementów składowych;

Można wyróżnić cztery podst. funkcje:

f. adaptacyjna (Adaptation)

f. osiągania celów (Goal attainment)

f. integracyjna (Integration)

f. utrzymywania wzorów działania i usuwanie napięć (Latency);

- ranga poszczególnych funkcji w poszczególnych systemach działania jest różna, choć w każdym systemie występują wszystkie cztery funkcje;

- funkcje te są niezbędne dla istnienia każdego systemu stąd nazwa - funkcjonalne imperatywy, lub funkcjonalne problemy;

Wszystkie funkcje systemu działania Parsons grupuje w cztery podst. kategorie, które otrzymuje w wyniku skrzyżowania dwóch dychotomicznych podziałów:

podział na sytuację zewnętrzną i wewnętrzną - każde działanie w ramach systemu posiada implikacje zewnętrzne i wewnętrzne;

działanie instrumentalne (działanie może być traktowane jako środek do celu), i konsumpcyjne (cel sam w sobie);

=> Ze skrzyżowania tych dwóch podziałów otrzymujemy cztery typy funkcji:

a) implikacjom zewnętrznym odpowiada zakres czynności instrumentalnych zorientowanych na zadanie tzn. adaptacja i osiąganie celów;

b) implikacjom wewnętrznym - zakres czynności społecznie afektywnych - integracja i utrzymywanie wzorów;

Wśród czterech imperatywów funkcjonalnych:

f. adaptacyjna (Adaptation) (instrumentalność/zewnętrzność)

f. integracyjna (Integration) (konsumpcyjność/wewnętrzność)

f. osiągania celów (Goal attainment) (konsumpcyjność/zewnętrzność)

f. utrzymywania wzorów działania i usuwanie napięć (Latency) (instrumentalność/ wewnętrzność);

czyli:

funkcje zewnętrzne - odpowiadają za osiąganie celu, a więc zakończenie cyklu działania;

funkcje wewnętrzne - odpowiadają za regenerację sił i przygotowanie nowego cyklu działań;

Imperatywy funkcjonale można przedstawić jako kolejne fazy działania systemu:

adaptacja => osiąganie celu => integracja => regeneracja

Każdy system działania:

jest całością składającą się z podsystemów i równocześnie jest podsystemem;

ma swoje środowisko, z którym jest w stałym kontakcie (funkcje adaptacyjne);

=> procesy graniczne to zespół procesów zachodzących między systemem działania a jego środowiskiem, polegają one na:

- dostarczanie środków dla funkcjonowania innych systemów;

- uzyskanie środków od innych systemów;

System działania jest w nieustannym napięciu i ruchu:

- realizuje zadania własne

- realizuje zadania stawiane mu przez system nadrzędny;

=> Złożony system działania - składający się z wielu podsystemów, z których każdy rozwiązuje określone problemy, jest modelem bardzo dynamicznym;

Z punktu widzenia generalnego systemu działania:

organizm ludzki, behawioralny - f. adaptacji => w ostateczności dzięki temu systemowi zasoby środowiska stają się dostępne dla innych systemów;

system osobowościowy - f. osiągania celów

system społeczny - f. integracyjna => zorganizowany układ statusów-norm integrujących wzory systemu kulturowego oraz potrzeby systemów osobowości;

system kultury - f. utrzymywania wzorów działania => składnica symbolicznej treści interakcji;

Teoria ewolucji

Dwa podst. procesy wzajemnie na siebie zachodzące:

proces różnicowania;

proces rozczłonkowania (adaptacyjnego unowocześniania);

=> Zmiany strukturalne podążają zgodnie z ewolucyjnym wzorem;

czynnikiem wyznaczającym kierunek jest wzrost generalnych zdolności adaptacyjnych;

ewolucja nie jest unilinearna ale multilinearna;

Cztery podst. mechanizmy ewolucji:

1różnicowanie;

2doskonalenie adaptacyjne;

3inkluzja;

4uogólnianie wartości;

te cztery mechanizmy działają razem - stan jakiegoś społeczeństwa jest złożoną wypadkową rozwijających się cykli wiążących się z tymi, i z innymi procesami zmian;

rozwój społeczeństwa wyraża się we wzroście jego zdolności adaptacyjnych wobec otaczającego je środowiska i dokonuje się ewolucyjnie;

Parsons stworzył koncepcję powszechników ewolucyjnych (elementy podlegające zmianom, ale takie, które zawsze istnieją):

stratyfikacja

system kulturalnych uzasadnień

organizacja biurokratyczna

system pieniężny i rynkowy

zgeneralizowany i uniwersalny system prawny

stowarzyszenia demokratyczne

Ewolucja przechodzi przez cztery fazy:

pierwotna;

prymitywna późniejsza;

=> przejście od fazy prymitywnej do pośredniej - gdy wykształca się język, zwłaszcza pisany - możliwość akumulacji informacji, komunikacja na odległość i transmisja tradycji;

społeczeństwo pośrednie;

=> przejście do następnej fazy - gdy pojawią się „zinstytucjonalizowane kody porządku normatywnego” czyli prawo;

społeczeństwo nowoczesne;

Płaszczyzna porównawcza w rozpatrywaniu struktur społeczeństw jako systemów:

podstawowe kryterium przy porównywaniu struktur społecznych (różnych państw) przyjmuje normy i wartości;

poprzez pryzmat specyficznego dla każdego społeczeństwa systemu wzorów i wartości możemy uchwycić podstawowe cechy strukturalne badanego społeczeństwa;

punktem wyjścia do konstrukcji wzorców typów idealnych (modeli) jest podział wartości i norm społecznych na cztery wzory:

uniwersalistyczno - osiągnięciowy - USA

uniwersalistyczno - przypisany - ZSRR

partykularystyczno - osiągnięciowy - Chiny sprzed rewolucji

partykularystyczno - przypisany - społeczność Hiszpanów amerykańskich

T. Parsons

4. Analiza poszczególnych głównych systemów działania

a) System społeczny - układ ról i pozycji;

zespół aktorów (indywidualnych lub kolektywnych) powiązanych siecią dostatecznie długotrwałej interakcji;

w zależności od liczby aktorów biorących udział w interakcji możemy mówić o różnym stopniu złożoności systemu społecznego:

najprostszy - interakcja dwóch aktorów;

b. złożony - rodzina;

organizacje - partie polityczne;

zakład pracy;

społeczeństwo;

=> system społeczny - wypełniony jest przez systemy osobowości a ograniczony przez system kultury;

Społeczeństwo:

kolektyw, tzn. system interakcji jednostek, który wytwarza swoistą kulturę, i o którym nie można powiedzieć, że jest specyficznym podsystemem kolektywu wyższego rzędu;

kolektyw względnie samowystarczalny;

w jego skład wchodzą wszystkie pozostałe systemy społeczne, którym nie przysługuje miano społeczeństwa;

zbiorowość złożona z członków, którzy wyłącznie w jej ramach mogą zaspokajać swoje indywidualne i zbiorowe potrzeby oraz żyć;

=> teoretycznie i praktycznie sieć zróżnicowanych podsystemów pozostających wzajemnie w bardzo złożonych stosunkach;

=> systemy społeczne to także systemy działania - a więc ich części składowe realizują 4 z podst. funkcji:

podsystem ekonomiczny - funkcja adaptacyjna;

podsystem polityczny - funkcja osiągania celów, mobilizując do tego aktorów i zasoby;

podsystem kultury - utrzymywanie wzorów i usuwanie napięć, internalizacja;

wspólnota społeczna - funkcja integrująca;

b) System kultury

to również system działania - a więc system, który nie tylko jest ale także działa, tzn. posiada samodzielne źródło energii w postaci procesów działania zorientowanych głównie na tworzenie i podtrzymywanie wzorów kultury;

Znaczenie jako kategoria analityczna - dwa rodzaje znaczeń towarzyszących każdej orientacji:

znaczenie obiektów dla orientujących się aktorów - aspekt zewnętrzny

znaczenie samej orientacji dla aktorów - aspekt wewnętrzny;

dalszy podział:

elementy zorientowane głównie instrumentalnie;

elementy zorientowane głównie konsumpcyjnie;

=> cztery podstawowe podsystemy funkcjonalne systemu kultury:

a) poznawczy - wzory znaczeń poznawczych;

b) katektyczny - wzory znaczeń katektycznych (więzi emocjonalne);

c) oceniający - wzory ocen;

d) uzasadniający - wzory uzasadniania znaczeń;

Podsystemy kultury można uszeregować hierarchicznie, wg kryterium ogólności:

w górnej części skali podsystemy o implikacjach wewnętrznych

niżej podsystemy o implikacjach zewnętrznych;

Jest to również hierarchia kontroli:

wzory na wyższych szczeblach kontrolują na niższych szczeblach;

=> Wg identycznej zasady i tych samych kryteriów można podzielić każdy z 4 podsystemów kultury na dalsze cztery podsystemy realizujące, podobnie jak systemy nadrzędne, funkcje: adaptacyjną, integracyjną, osiągania celów i usuwania napięć:

Funkcję adaptacyjną w systemie kultury spełnia podsystem o przewadze znaczeń poznawczych, czyli przede wszystkim wiedza o obiektach;

Wiedza ta realizuje się na czterech hierarchicznie uporządkowanych poziomach:

wiedza o faktach;

problemy;

struktura samej teorii;

układ odniesienia teorii;

=> powyższe elementy stanowią system gdyż są wzajemnie uwarunkowane:

wyższe szczeble wiedzy muszą się opierać na szczeblach niższych;

w odwrotnym kierunku przebiega proces kontroli- wyższe kontrolują niższe szczeble;

Funkcję osiągania celu spełnia system o przewadze wzorów znaczeń katektycznych

Hierarchiczny układ podst. elementów:

- nadawanie znaczeń katektycznych obiektom jako środkom wiodącym do celu (obiekty utylitarne)

- nadawanie znaczeń katektycznych obiektom jako celom samym w sobie

- nadawanie znaczeń katektycznych kolektywom

- nadawanie znaczeń katektycznych obiektom będącym dla kolektywu źródłem wartości i norm;

Orientacji katektycznej odpowiadają symbole ekspresywne, które koncentrują się wokół czterech typów postaw i stosunków:

- odzew

- aprobata

- szacunek

- miłość;

Funkcję integracyjną - system o przewadze wzorów ocen:

ocena kosztów;

ocena celów działania;

ocena norm zawiadujących procesami osiągania celów;

ocena różnych możliwych wzorów zachowania;

=> rolę symboli w tym podsystemie pełnią normy lub wzory wartości dostarczające kryteriów oceny w sytuacjach, w których konieczny jest wybór między alternatywnymi orientacjami;

ich zadaniem jest zapewnienie stałości wyborów - poprzez powiązanie orientacji aktora z szerszym systemem normatywnym

=> zagwarantowanie stabilności i integracji systemowi społecznemu i osobowości;

Funkcję kultywowania wzorów - podsystem o przewadze wzorów uzasadniania znaczeń;

system najogólniejszych poglądów na świat i warunki ludzkiego bytu;

w społeczeństwach bardziej rozwiniętych na system ten składają się teorie filozoficzne i teologiczne;

Hierarchia:

uzasadnienie znaczenia aktywności jednostki lub kolektywu;

uzasadnienie znaczenia działalności w różnych sferach życia;

uzasadnienie znaczenia normatywnego porządku sankcjonującego określone rodzaje aktywności;

uzasadnienie znaczenia fundamentów rzeczywistości;

c) System osobowości- osobowość jest systemem;Względną autonomię jako system zawdzięcza osobowość czynnikom natury:a) biologicznejb) społecznejad. a) konkretny organizm ludzki spełnia wobec osobowości dwie funkcje:- samodzielne źródło motywacji potrzebnej do działania;- źródło ułatwień;- źródło ograniczeń;ad. b) czynniki natury społecznej wynikają z uczestnictwa jednostki w różnych systemach społecznych i spełniania w nich określonych ról;

Relacja osobowość - system społeczny i kulturowy:

główne cechy struktury osobowości są wynikiem oddziaływania systemów nadrzędnych (efekt socjalizacji)

ale i tak osobowość jest systemem niezależnym dzięki:

- powiązaniom z własnym organizmem

- unikalność doświadczeń życiowych

=> wzajemne przenikanie się;

Osobowość jako system ma określoną strukturę:

elementy - potrzeby-dyspozycje

Trzy typy potrzeb-dyspozycji:

a) potrzeby-dyspozycje dotyczące postaw obiektów społecznych

b) potrzeby-dyspozycje dotyczące norm kulturowych

c) role - oczekiwania;

Trzy typy potrzeb dyspozycji koresponduje z trzema systemami działania:

stosunki między osobowościami

stosunki między osobowością a systemem kultury

stosunki między osobowością a systemem społecznym;

wzory wartości:

wspólne dla wszystkich członków w danym systemie społecznym;

utrzymują potrzeby-dyspozycje w służbie osobowości

poprzez nie system kultury wywiera wpływ na osobowość;

Rola-oczekiwanie:

ogniwo łączące osobowość i system społeczny;

=> ważny jest tu proces socjalizacji;

Osobowość dorosłego człowieka - nie jest zwierciadlanym odbiciem aktualnych wpływów społeczno-kulturowych ale stanowi wzór ukształtowany historycznie;

Program naukowy Niklasa Luhmanna

Swój program naukowy N. Luhmann nazywa socjologicznym oświeceniem - ogłosił go podczas wykładu inauguracyjnego na Wydziale Państwa i Prawa na uniwersytecie w Munster w styczniu 1967 r.;

Socjologiczne oświecenie:

- połączone w jedno dwie historycznie i programowo różne tradycje - oświecenie (XVIII w) i socjologię (XIX i XX w);

Cztery punkty powiązania oświecenia i socjologii (kontynuacja oświecenia):

a) w próbie wyjaśnienia ludzkiego działania przez niezgodne (inkongruentne) perspektywy

b) w próbie utajenia (latencji)

c) w przejściu od teorii czynnikowej do teorii systemowej

d) w przezwyciężeniu specyficznych trudności i rozwoju metody funkcjonalnej;

=> nowe, socjologiczno-oświeceniowe spojrzenie na świat;

Ad. a) wykorzystanie inkongruentnych perspektyw - np. teologicznej i socjologicznej, czy też w samej socjologii (interakcjonizm i strukturalizm)

znalezienie nowego, zewnętrznego sposobu patrzenia na rzeczy, zjawiska, które nie pretenduje do wnikania we wnętrze ale potrafi ująć rzecz w symbolicznych kategoriach;

Tu problem kontyngencji (przygodności) świata:

świat w którym żyjemy jest społecznie przygodny tzn. nieprzewidywalny, może być taki lub inny dopóki jedna z możliwości faktycznie nie zaistnieje - poszczególne relacje nie są czymś koniecznym i mogą się nieprzewidywalnie zmieniać;

=> poszukiwanie teorii, która potrafiłaby ogarnąć niepojętą złożoność społecznie kontyngentnego świata;

dotychczasowe teorie są niewystarczające;

Ad. b) rozwiązanie problemu latencji (utajenia)

Ludzkie działanie zawiera w sobie uświadomione i nieuświadomione związki znaczeniowe => należy je rozróżnić i określić, gdyż nieuświadomione elementy naszego działania mogą być przydatne, aby działania inkongruentnie zinterpretować i wyjaśnić - ważna wielowymiarowość spojrzenia;

Latencja to pozytywne zaciemnienie pewnego aspektu, przyczyny działania, etc.;

wysoce złożony świat przesyła strumień informacji - percepcja wszystkich danych, o ile byłaby możliwa, prowadziłaby do paraliżu systemu;

ignorancja wobec pewnych danych to samoobrona osobowego i społecznego systemu działania;

=> system posiada pewną autonomię - od samego działającego zależy zredukowanie złożoności, czyli wybór kierunków świadomości i działania - jest to naturalnie regulowane przez mechanizm latencji;

Zadaniem socjologicznego oświecenia jest uświadomienie sobie latencji, ujawnienie tego co zakryte, i co najważniejsze wykrycie funkcji jaką pełni latencja dla działającego - wysoko postawiona poprzeczka, aby to spełnić potrzebne jest odpowiednie narzędzie;

Ad. c) przejście od teorii czynnikowej do teorii systemowej

Teorie czynnikowe - tłumaczenie powstawania i działania społecznych struktur określonymi pojedynczymi lub dominującymi przyczynami;

złożone społeczeństwa - trudno określić co jest przyczyną a co skutkiem;

Teorie systemowe - większy potencjał wyjaśniania i porządkowania złożoności;

bez dociekania przyczyn powstania przykładają do każdego społecznego tworu uniwersalną miarę - pojęcie systemu działania, który musi rozwiązać liczne problemy, jeżeli chce się utrzymać w swoim środowisku;

=> szukanie nie przyczyn ale ukrytych funkcji i struktur;

Ad. d) rozwój metody funkcjonalnej;

powszechna krytyka funkcjonalizmu;

Luhmann - latentne funkcje funkcjonalizmu - zakrywa i pomija pewne elementy, które by zaciemniły obraz, aby tym jaśniej wskazać uniwersalne zasady;

- jedna i ta sama funkcja może być wypełniana na więcej różnych, wzajemnie wymiennych sposobów;

Świat - horyzont wszelkich możliwości, które tworzą środowisko o nadzwyczajnej kompleksowości, a systemy społeczne, które chcą się utrzymać, muszą same wykazać się jeszcze większa złożonością;

Perspektywy poznawania społecznego świata:

inkongruencja socjologicznej interpretacji działania,

konieczna latencja niektórych struktur i funkcji,

przejście od teorii czynnikowej do systemowej

przezwyciężenie słabości funkcjonalnej metody analizy;

=> zadaniem programu socjologicznego oświecenia będzie faktyczne poznanie, wyjaśnienie i przedstawienie skutecznych mechanizmów redukcji złożoności świata;

Odrzucenie tradycji humanistycznej (humanistycznego patrzenia na świat) - fundamentalna teza teorii N. Luhmanna

Systemowa teoria Luhmanna a tradycja humanistyczna:

pozycja człowieka w kontekście analizy nauk społecznych;

koncepcja samego społeczeństwa;

odmienne spojrzenie na historię społeczeństwa;

różne rozumienie „samopotwierdzenia” samoodnoszenia się”;

Ad. a) pozycja człowieka w kontekście analizy nauk społecznych;

Humanizm:

człowiek umieszczony jest w centrum społeczeństwa, należy do niego i jednocześnie go tworzy;

teoria systemowa:

stwierdza różnicę między systemem społecznym i systemem osobowym, są one dla siebie czymś zewnętrznym;

człowiek jest na zewnątrz społeczeństwa;

systemy społeczne składają się nie indywiduów ale z komunikacji;

=> kategoryczne rozdzielenie jednostki i społeczeństwa - jednostka należy do środowiska systemu społeczeństwa i wszystkich innych systemów społecznych;

Ad. b) koncepcja samego społeczeństwa

humanizm - opisy społeczeństwa na antropologicznych fundamentach;

pozytywna ocena ładu społecznego a krytyka rewolucji;

założenie o społecznej naturze człowieka;

umowa społeczna - założenie o uwarstwieniu społecznym;

=> prymat polityki w społeczeństwie i teza, że państwo jest czymś nadrzędnym;

Teoria systemowa:

sama wyznacza własne kryteria i wg nich opisuje funkcjonalne lub dysfunkcjonalne struktury;

społeczeństwo jest nadrzędne w stosunku do władzy, najwyższą formą życia społecznego;

Społeczeństwo:

różnicowanie nie pionowe a poziome - społeczeństwo złożone jest z systemów funkcjonalnych;

zasada inkluzji (włączenia);

=> od zróżnicowania stratyfikacyjnego do zróżnicowania funkcjonalnego;

=> społeczeństwo zróżnicowany system komunikacyjnych związków;

Ad. c) odmienne spojrzenie na historię społeczeństwa

Humanizm:

- historia = rozwój ludzkości, postęp;

teoria systemowa

- historia zależności, ewolucja procesów komunikowania zachodzących na różnych płaszczyznach systemu, a nie ewolucja człowieka;

=> nie ma charakteru antropocentrycznego;

Ad. d) różne rozumienie „samopotwierdzenia się” samoodnoszenia się”

Humanizm:

samopotwierdzenie odnosi się do refleksji - jest ono jednoznacznie przypisane człowiekowi jako podmiotowi poznania;

podmiot-człowiek - zdolność do refleksji, jest bytem świadomym w odróżnieniu od przedmiotów, które są poddane podmiotom;

Teoria systemowa:

samopotwierdzenie - dokonuje się także poza podmiotami jako realny i autonomiczny proce;

budowanie systemu jako powszechnej zasady, która potrafi opisać także człowieka;

=> uniwersalność systemowego poznania sprawia, że przeciwstawienie nauk przyrodniczych i humanistycznych traci na ostrości;

samopotwierdzenie się - cecha strukturalno-funkcjonalna, to wymiar komunikowania się;

system samoreferencyjny to system, który sam produkuje i reprodukuje elementy z których się składa;

=> samopotwierdzanie się to koordynowanie działań w systemie, to komunikowanie wzajemnych kontekstów i znaczeń; jest warunkiem istnienia systemu;

Zasadnicze problemy społecznego świata - kompleksowość i kontyngencji;

Kompleksowość odnosi się do:

złożoności świata;

złożoności społecznej;

Ad. a) złożoności świata

świat to uniwersalny horyzont wszystkich ludzkich doświadczeń;

=> świat dopuszcza więcej możliwości niż może stać się rzeczywistością - jest w tym sensie strukturą otwartą;

Konsekwencje tak widzianego świata:

nieokreśloność świata;

świat nie jest systemem;

stanowi to problem dla systemów, które próbują się w nim określić:

aby zachować równowagę potrzeba samoodnoszenia się i samopotwierdzenia, które zachodzą w każdym systemie;

świat jako uniwersalne i otwarte horyzonty daje przeogromne możliwości działania; nie stanowi zagrożenia czy też ograniczenia dla rozwoju, wręcz przeciwnie wymusza go;

zmusza działającego do wybrania określonej taktyki i podjęcia konicznych wyborów jeżeli nie chce w nim zginąć;

=> system dostosowuje się do selektywnie określonego środowiska;

=> nadmiar kompleksowości świata powoduje wprowadzenie latencji;

Ad b) złożoność społeczna

zespół wszystkich realnych i potencjalnych relacji, jakie umożliwia społeczeństwo;

Pięć cech społecznej kompleksowości:

funkcjonalna dyferencjacja społeczeństwa;

trudność określenia granic współczesnych społeczeństw;

wysoki stopień współzależności funkcjonalnie wyspecjalizowanych systemów częściowych;

bogactwo możliwości rozumienia i realizacji sensu życia;

utrata opartej na strachu, regulującej funkcji normatywnej moralności - poszerzenie swobody działania, większa gama wyborów;

=> kompleksowość oznacza tu większą niż jesteśmy w stanie zrealizować i stale wzrastającą liczbę różnych możliwości działania oraz nadawania tym działaniom znaczeń;

Problem kontyngencji:

wynika ze złożoności społeczeństwa występującej w relacji dwóch osobowych systemów;

kontyngencja - ryzyko rozczarowania zachodzące przy podejmowaniu działania w sytuacji złożoności (wybór opcji wiąże się ze wzrastającym ryzykiem działania nieskutecznego lub niezrozumiałego, a więc z ryzykiem rozczarowania);

to swoista redukcja złożoności do rozmiarów dających się uwzględnić przy podejmowaniu decyzji - redukcja nadzłożoności innych systemów do postaci: to albo tamto;

w sytuacji społecznej relacji dwojga ludzi (dwóch osobowych systemów) - w sytuacji interakcji występuje podwójna kontyngencja;

Problemy w koncepcji N. Luhmanna:

pojęcie podmiotu zastępuję systemem osobowym i traktuje go przedmiotowo, próbuje w ten sposób odciąć jednostkę od społeczeństwa ale na ile mu się to udaje?

- problem umiejscowienia człowieka w społeczeństwie;

podst. problem świata redukcja kompleksowości, złożoności;

w pewnym sensie redukcja złożoności jest naturalnym procesem - czas jest mechanizmem redukcji złożoności;

w wymiarze czasowym oba zjawiska - rozwój i redukcja złożoności - dzieją się jednocześnie, są one dwiema stronami jednej rzeczywistości społecznej

„obie są tylko razem możliwe, nawzajem się warunkując i powodując”;

Współczesne społeczeństwo wg N. Luhmanna

Definicja społeczeństwa

Od XIX wieku idea rozdziału państwa i społeczeństwa => błędne definiowanie społeczeństwa;

=> państwo nie istnieje poza społeczeństwem, jest ono jednym z systemów funkcjonowania społeczeństwa;

społeczeństwo stanowi system nadrzędny porządkujący wszelkie możliwe układy komunikacyjne między ludźmi => system polityczny jest jednym z podsystemów, obok religii, gospodarki, rodziny, itp.;

poszczególne podsystemy realizują społeczeństwo w jego jakimś specyficznym aspekcie;

=> są dla siebie wzajemnie środowiskiem - system gospodarczy i edukacyjny są środowiskiem społecznym systemu politycznego; a system polityczny - środowiskiem systemu edukacyjnego czy gospodarczego;

Rozwój systemu społecznego - przyrost wielkości jako wzrostu złożoności i zróżnicowania, w tym przede wszystkim zróżnicowania funkcjonalnego;

każda część całości - sui generis organizmu - stanowi także mikroorganizm dla siebie samej, jest systemem sama dla siebie;

Jak rozwiązać problem kontyngencji - prawo we współczesnym społeczeństwie;

problem koordynacji wzajemnych oczekiwań aktorów systemu oraz oczekiwań systemu wobec działających aktorów;

instytucjonalizacja oczekiwań co do oczekiwań innych systemów => redukcja ryzyka związanego ze wzrastającą kompleksowością i możliwości rozczarowania w wyniku nietrafnego wyboru opcji;

oczekiwania oparte na uznaniu oczekiwań systemu (uogólnionego innego) są wiążące - nawet jeśli nie zostają spełnione w rzeczywistości przybierają postać oczekiwań normatywnych, redukują podwójną kontyngencję i jednocześnie gwarantują spójność systemu,

środkiem informacji o zasadach dokonywania wyboru, redukującym możliwość rozczarowania, (redukcja kontyngencji) jest prawo;

Prawo - normy regulujące dokonywanie wyboru;

Rola prawa

subsystem umożliwiający funkcjonowanie i rozwój całościowego systemu współczesnego społeczeństwa;

redukuje podwójną kontyngencję i jednocześnie gwarantuje spójność systemu;

zajmuje we współczesnym społeczeństwie miejsce charyzmatycznego ośrodka centralnego - wartości spajających system społeczny;

jedno z podstawowych mediów komunikacji międzysystemowej: umożliwia wymianę informacji, koordynację funkcjonowania autonomicznych systemów cząstkowych całego systemu kompleksowego, zapewniając tym samym jego rozwój;

=> komunikacja międzysystemowa stanowi podstawowy, jedyny możliwy warunek (współcześnie) spójności systemu - prawo przekazuje informacje co do oczekiwań makrosystemu wobec poszczególnych części - subsystemów, oraz subsystemów wobec siebie nawzajem;

Drugi środek komunikacji we współczesnym społeczeństwie stanowi pieniądz;

medium, które jest zdolne przekazywać informacje o charakterze zgeneralizowanym i abstrakcyjnym, nie obciążone zbędnymi szczegółami i nieprzypadkowe;

pieniądz w sensie symbolicznym reprezentuje wymianę, a w sensie praktycznym generalizuje możliwości wymiany i odrywa je od sytuacji jednostkowych;

Rozwój społeczny:

rozwój - przyrost wielkości jego złożoności i zróżnicowania => wielość systemów społecznych, wzrastają oczekiwania pod adresem systemów, spełnianych funkcji;

=> wielość systemów społecznych, które wrażliwość na pewne kwestie łączą z brakiem wrażliwości na wszelkie inne aspekty;

wzrost zróżnicowania funkcjonalnego;

rozwój wysoko wyspecjalizowanej i sprawnej komunikacji, w ten sposób możliwa stała się organizacja, specjalizacja i koordynacja działań ludzkich w stopniu dotychczas niespotykanym,

cywilizacja i jej skutki są rezultatem uwolnienia się efektów komunikacji międzyludzkiej od jej naturalnych uwarunkowań, ewolucja społeczno - kulturowa doprowadziła do stanu, kiedy system społ. powoduje zamiany w swoim środowisku, a wraz z tym zmienia uwarunkowania dalszych swoich przemian;

Konsekwencje zróżnicowania funkcjonalnego:

brak organu, który byłby centralnym ośrodkiem sprawczym;

społeczeństwo pozbawione wierzchołka i ośrodka centralnego - żaden z jego subsystemów nie reprezentuje społeczeństwa wobec społeczeństwa;

- społeczeństwo współczesne nie ma rzecznika ani wewnętrznej reprezentacji => nie można zatem szukać ośrodka nadającego kierunku społeczeństwu i odpowiedzialnego w sensie etycznym za wszystko - czy to w polityce czy w państwie;

Inkluzja:

każdy system funkcjonalny obejmuje zasięgiem swojego działania wszystkich członków społ., ale tylko w tych wycinkach ich życia, które są funkcjonalnie znaczące;

Inkluzja oznacza objęcie wszystkich członków społeczeństwa skutkami działania poszczególnych systemów funkcjonalnych;

=> grupy, które nie uczestniczą w życiu społ., uczestniczą w nim w sposób marginalny - przestają istnieć (proces ekskluzji);

w wyniku inkluzji zanika podział na warstwy uwarunkowany zakresem uczestnictwa społecznego (stany, klasy) a na jego miejsce pojawia się ogół równorzędnych jednostek, które pełnią uzupełniające się rolę w poszczególnych systemach funkcjonalnych;

Państwo bezpieczeństwa socjalnego - inkluzja polityczna:

realizacja zasady inkluzji w funkcjonalnej dziedzinie polityki prowadzi w konsekwencji do ukształtowania się państwa bezpieczeństwa socjalnego;

inkluzja polityczna - ewolucja przebiegającą w kierunku coraz większego uzależnienia rozwoju społecznego od polityki => obejmowanie coraz to kolejnych aspektów życia codziennego gwarancją polityczną;

stopniowe przejście od państwa aktywnego, reagującego na problemy społ. (państwo socjalne) do państwa opiekuńczego czy też państwa bezpieczeństwa socjalnego obejmującego swym zasięgiem coraz szersze dziedziny życia społecznego => wreszcie pojawia się państwo, obejmujące swym oddziaływaniem całe, również prywatne życie obywateli (państwo terapeutyczne);

procesowi inkluzji politycznej towarzyszą procesy jurydyzacji życia społecznego;

procesowi inkluzji towarzyszą procesy racjonalizacji;

inkluzja polityczna niesie ze sobą niebezpieczeństwo totalizacji życia społecznego;

Zróżnicowanie funkcjonalne a system polityczny:

na poziomie systemu politycznego przejście od zróżnicowania stratyfikacyjnego do zróżnicowania funkcjonalnego odpowiada przejście od zróżnicowania dwuczłonowego do trójczłonowego;

podział dwuczłonowy - prosty schemat komunikacyjny - wyróżnia górę/dół => model rozkaz - posłuszeństwo;

podział trójczłonowy - systemy bardziej zróżnicowane wewnętrznie;

podział systemu politycznego na politykę, administrację, publiczność - tak też przebiega komunikacja;

przebudowa dokonywała się stopniowo - proces demokratyzacji: publiczność, polityka, administracja;

Dwie istotne zmiany:

system polityczny orientuje się w sposób spotęgowany na to środowisko, które sam wewnątrz siebie stworzył;

władza polityczna traci swój liniowo-asymetryczny charakter i realizuje się w ruchu okrężnym publiczność, administracja, polityka;

=> powstaje system nie ześrodkoway - nie ma punktu centralnego - ale system zorientowany na siebie, ale nie na swój ośrodek centralny;

=> powstają komunikacyjne procesy okrężne;

Polityka jako system samoreferencyjny

- sam produkuje i reprodukuje własne elementy - w tym wypadku decyzje polityczne z jakich się składa;

samoreferencyjność jest wynikiem ewolucyjnego różnicowania się systemu - umożliwia otwarcie się systemu na zmieniające się tematy, przy zachowaniu względnej stałości struktur kierujących działaniami (partii, ministerstw, prawa);

umożliwia to również inkluzję ogółu ludności w obręb oddziaływań polityki, niezależnie od tego kto formułuje tematy polityczne;

różnicowaniu podlegają nie ludzie ale wyłącznie powiązania komunikacyjne;

problem systemów samoreferencyjnych (zwłaszcza o rozbudowanej strukturze) - tendencja do zwierania się obwodów samoreferencyjnych, do komunikowania się w zwarciu;

=> zwarcie technika prezentowania siebie poprzez krytykę kogoś innego;

schemat rząd - opozycja => błąd jednych - sukces drugiej strony;

droga transformowania politycznej samoreferencyjności politycznej w komunikację;

=> wszystkie ważne dziedziny komunikacji społecznej można podporządkować wg binarnych kodów - prawda/nieprawda, prawo/bezprawie, zdrowy/chory;

prowadzi to do negatywnego użytkowania połączeń;

II. Konstrukcja funkcjonalnej teorii systemowej wg Niklasa Luhmana

Geneza pojęcia systemu cybernetycznego:

=> przejście od pojęcia systemu ontologicznego w kierunku pojęcia systemu funkcjonalnego, odnoszącego się do środowiska;

Pierwszy etap:

system rozumiany jako całość składająca się z części, które można nazwać organicznymi;

brak pozytywnych odniesień systemu do otoczenia;

system ontologiczny - system rozumiany jako byt a nie jako działanie;

Drugi etap:

tu też rozumienie systemu jako całość składająca się z części;

otoczenie - ogranicza wolność rozwojową systemu, źródło przeszkód;

teorie równowagi => system szuka równowagi jedynie w sobie wobec zewnętrznych zagrożeń;

Trzeci etap:

systemy otwarte na środowisko;

kontakty ze środowiskiem podlegają kontroli, aby zachowana była własna tożsamość - odpowiednie mechanizmy kontroli, które regulują wprowadzanie i wyprowadzanie wiadomości, stymulując przez to transformację systemu;

procesy wymiany ze środowiskiem - wzajemna zależność;

Ostatni etap:

cybernetyczne teorie systemowe - fuzja poprzednich ujęć;

bardziej złożone relacje wejścia/wyjścia pomiędzy środowiskiem a systemem;

stosunek systemu do środowiska - pojmowany jako różnica w złożoności (kompleksowości) ;

„środowisko widziane jest jako nadmiernie złożone. Jeżeli system chce się utrzymać, to musi on wnosić własną złożoność proporcjonalnie do wymagań otoczenia, a poza tym musi wyróżniać swoją własną złożoność poprzez wzmożoną selektywność”

zasada drugiej zasady cybernetyki - operacje systemowe dokonują się na drodze samoobserwacji i samoodnoszenia się (samoreferencji) - szczególny rodzaj komunikacji, którego zadaniem jest każdorazowo wyznaczanie różnicy między sobą a swoim środowiskiem;

celem tych działań - utrzymanie własnej tożsamości w coraz bardziej złożonym środowisku - nieustanne podejmowanie własnej reprodukcji;

wg Luhmana coraz lepsze doprecyzowanie pojęcia systemu i ogólnej tezy, że systemy służą redukcji złożoności, co dokonuje się przez stabilizację różnicy między wnętrzem a tym co jest na zewnątrz;

to co można powiedzieć o systemach - różnicowanie części, tworzenie hierarchii, zachowanie granic, selektywność procesów wewnętrznej/zewnętrznej wymiany => można funkcjonalnie analizować jako redukcja złożoności;

Kolejne kroki rozwoju teorii systemowej:

a) połączenie teorii systemowej z funkcjonalną analizą;

przejście od teorii strukturalno- funkcjonalnej do funkcjonalno-strukturalnej teorii systemowej;

Zarzuty wobec obecnej teorii systemów:

pojęcie funkcji nie może być podporządkowane pojęciu struktury;

przeciwny formułowaniu imperatywów funkcjonalnych;

przeciwny podporządkowaniu systemów określonej wspólnocie wartości, norm i orientacji poznawczych - schemat AGIL Parsonsa;

tak ujęte systemy - podtrzymują status quo, rzeczywistość społ. zawsze zintegrowana;

=> pierwszeństwo przed strukturą ma funkcja - odwrócenie sposobu myślenia;

=> nie stabilność struktury osiągana przez realizowanie różnych funkcji określa i zachowuje system ale możliwość strukturalnych zmian pozwala zachować systemowi jego specyficzne funkcje, a przez to jego samego;

b) należy cybernetyczną teorię organizmów i maszyn odnieść do społeczeństwa

inne spojrzenie na rozumienie granic systemu;

=> „systemy społ. są systemami znaczeniowo zidentyfikowanymi. Granice ich nie są natury fizycznej, lecz są granicami tego, co w związkach znaczeniowych może być ważne”

ważne jest określenie granic na wyższym stopniu abstrakcji - pojęcie znaczenia - nie granice fizyczne a granice znaczenia;

pojęcie znaczenia - nie oznacza rzeczywistego stanu rzeczy samego w sobie ale tylko pewną formę porządkującą ludzkie doświadczenie, sposób przeżywania rzeczywistości w procesie komunikacji i wymiany informacji;

=> doświadczanie przez człowieka czegoś jako znaczące, posiada funkcje redukcji kompleksowości;

Wprowadzenie pojęcia znaczenie:

założenie o niestałości systemu, którego elementami są komunikowane znaczenia;

znaczenia - rodzaj dynamicznej potencjalności, która prowadzi do wewnętrznej zmienności;

to wybory aktualnych możliwości, znajdujących się w poznawczym horyzoncie;

owe aktualności są nieustannie sygnalizowane i zmieniane;

=> system dynamiczny układ zmieniający się samodzielnie na podst. komunikowanych informacji, tworzący samego siebie;

2. Systemy autopojetyczne

Podstawowe założenie teorii systemowej Luhmanna - istnieją samopotwierdzające się (samoreferencyjne) systemy - systemy autopojetyczne;

systemy są jak najbardziej realne - system odpowiada zawsze realnemu stanowi rzeczy - to nie analityczny system, czy model;

przedefiniowane pojęcie realności - realność nie jest już przypisywana lub odmawiana temu co jest opisywane:

realność „przesuwa się z określenia (potwierdzenia) (czegoś jako realne) na aktualizowane przy każdym określeniu rozróżnienie. Realne jest to co zachodzi jako samo rozróżnienie, co przez nie jest analizowane i co przez nie czynione jest widocznym lub niewidocznym: świat”

łączenie konstruktywizmu i realizmu - zniesienie kontrowersji między nimi:

=> już nie sam przedmiot, do którego się odnosimy jest realny ale także proces odnoszenia się, określania się;

=> teoria Luhmanna opiera się zatem na różnicy a nie na jedności - bowiem różnica selekcjonuje i wytwarza sens, różnica wytwarza system i środowisko, różnica wytwarza w reszcie jedność tego co zostało rozróżnione;

Teoria systemowa operuje trzema analitycznymi płaszczyznami:

a) poziom ogólnej teorii systemowej, na której opisujemy centralne pojęcia;

b) druga płaszczyzna - wyszczególnienie podst. kategorii systemów - maszyny, organizmy, systemy społeczne, systemy psychiczne;

c) systemy społeczne zostają rozwinięte w interakcje, organizację i społeczeństwa;

Zerwanie z wieloma konwencjami:

charakterystyczne połączenie - relacja systemu i interakcji;

=> Luhmann łączy obie tradycje w systemach autopojetycznych, których zasadą istnienia jest interpretacjonizm, posługujący się językiem interakcjonizmu symbolicznego;

=> zmiana paradygmatu - wprowadza inną różnicę, która kieruje i jest podst. przetwarzania informacji w systemie:

- tradycyjna wersja teorii systemowej - rozróżnienie między częścią a całością;

- nowa teoria - rozróżnienie system - środowisko; => paradygmat: system - środowisko;

a) pojęcie granicy systemu;

system określa się przez odgraniczenie go od środowiska;

dla zachowania systemu konieczne jest zachowanie granic

=> „zachowanie systemu jest zachowaniem i utrzymaniem granic”

środowisko - daje się określić tylko „relatywnie do systemu”

- jest ono określone przez „otwarte horyzonty, a nie przez przekraczalne granice ograniczone” => środowisko nie jest systemem;

b) relacje system - środowisko oraz system - system:

każdy system ma swoje własne środowisko - zmiana dowolnego systemu w środowisku => zmiana środowiska systemu, jak i środowiska każdego innego systemu, który znajduje się w środowisku tego systemu;

=> „każdemu systemowi dane jest jego środowisko jako oszałamiająco złożony układ wzajemnych stosunków system - środowisko, ale jednak równocześnie także jako jedność samokonstytuująca się przez swój własny system, która wymaga tylko selektywnej obserwacji”

systemy nie są tworwami o strukturach raz danych ale nieustannie się tworzą;

społeczne systemy nie składają się z raz danych rzeczy - są tworzone ze zmiennych w czasie zdarzeń => można je zatem określić jako systemy temporalne, tzn. wewnętrznie zmienne w czasie - wewnętrznie zdynamizowane wobec konieczności zachowania swoich elementów i przyjmowania coraz nowszych zdarzeń => nie statyczna ale dynamiczna równowaga;

Ogólna teza Luhmanna - tworzenie struktury jest zawsze ograniczeniem wolności kombinacji elementów:

tworzenie, rekonstrukcja systemu wymaga zawsze na pewnym poziomie odgraniczenia, jakiegoś, nie należącego do systemu, środowiska;

=> środowisko systemu - to wszystko, co zostało w procesie samopotwierdzenia się odgraniczone przez system od niego samego, co zatem do niego nie należy;

=> Autoreferencja nie byłaby możliwa, gdyby nie różnica między systemem a środowiskiem, gdyby nie to, że system może odróżnić się od czegoś, co nim nie jest, i że poprzez takie odróżnianie się, w każdej swej operacji sam wytwarza swoje granice;

=> każdy system posiada swoje środowisko - środowiska różnych systemów nie mogą być identyczne - nakładają się one jednak na siebie i tworzą pewną całość => czyli świat zewnętrzny, który sam nie jest żadnym systemem;

System + środowisko = świat

=> środowisko jest zawsze bardziej złożone niż dany system - związek system - środowisko jest zawsze związkiem asymetrycznym;

c) kolejna konsekwencja paradygmatu system - środowisko:

konieczność sformułowani teorii systemowego różnicowania;

nie proste rozróżnienie system - subsystem (całość-część);

=> ale wewnątrz systemu różnice typu system - środowisko => ogólny system zyskuje funkcję wewnętrznego środowiska dla systemów częściowych - systemowe różnicowanie podnosi stopień złożoności systemu;

Ważne tu pojęcie znaczenia - to proces zorientowany na różnicowanie systemowe;

posiadanie znaczenia jest podst. wyboru w środowisku (w horyzoncie) niezmierzonych możliwości;

Kolejne ważne rozróżnienie - stosunek elementu do relacji:

podobnie jak system i środowisko, tak i element i relacja należy traktować w systemie jako jedność;

nie ma relacji bez elementu i elementu bez relacji;

elementami systemu są tu relacje;

relacje w systemie zachodzą na dwóch poziomach;

- na płaszczyźnie rozróżnienia systemu i środowiska;

- oraz na płaszczyźnie zjawiska kompleksowości;

=> „w pierwszym wypadku chodzi o pokoje jakiegoś domu, w drugim o kamienie, belki, gwoździe itd., Pierwszy rodzaj dekompozycji jest prowadzony w ramach teorii różnicowania systemowego, drugi natomiast odpowiada złożoności (kompleksowości) systemowej”

Pojęcie autopojetyczności - zmiana paradygmatu:

systemy, w których operacje dokonują się na drodze samoobserwacji i samopotwierdzenia się nazywamy autopojetycznymi;

autopojetyczność nie oznacza stwarzania czy samostwarzania z niczego - chodzi o zasadę istnienia a nie powstawania systemów;

samopotwierdzające się systemy działają w ten sposób, że reprodukują swoją własną strukturę na bieżąco - dzieje się to w czasie patrzenia na środowisko przez swój własny systemowy pryzmat;

systemy nie są całkowicie otwarte wobec środowisk ale półzamknięte;

systemy autopojetyczne są zamknięte w tym sensie, że system sam wytwarza składniki, z których się składa;

=> systemy społecznie są zamknięte operacyjnie - nie zachodzą między nimi (ich operacjami) a środowiskiem bezpośrednie związki przyczynowe, zachodzą natomiast nowego rodzaju związki przyczynowe w ramach systemów;

=> zerwanie związków przyczynowych między systemem a środowiskiem wyklucza możliwość planowania w skali ogólnospołecznej - możliwość planowania w dziedzinie gospodarki, nauki, etc.

Rola teorii

- teoria ma podstawowe znaczenie dla tożsamości danego systemu, stanowi warunek samoobserwacji i samoopisu;

- teoria systemu nie jest wobec systemu czymś zewnętrznym ale wchodzi i przenika życie samych systemów przez nią opisywanych - jest teoretyczną konstrukcją a jednocześnie elementem samego systemu;

=> nie chodzi tu tylko o proste uznanie istnienia teorii i praktyki, ale o zjednoczenie jednej i drugiej, o ich wzajemne przenikanie się:

- zdefiniowanie procesów jest podst. przy podejmowaniu strategicznych decyzji dla systemu => natomiast pojawienie się problemów w utrzymaniu systemu staje się każdorazowo impulsem do samodoskonalenia się teorii => teoria i praktyka istnieją w tych samych kanałach komunikacyjnych;

- tego rodzaju rola teorii jest szczególnie istotna współcześnie, w odniesieniu do współczesnych systemów politycznych, gospodarczych, ekonomicznych, które nie są w stanie przeniknąć własnej kompleksowości i określić swojego miejsca w społeczeństwie;

Teoria systemowa operuje trzema analitycznymi płaszczyznami:

a) poziom ogólnej teorii systemowej, na której opisujemy centralne pojęcia;

b) druga płaszczyzna - wyszczególnienie podst. kategorii systemów - maszyny, organizmy, systemy społeczne, systemy psychiczne;

c) systemy społeczne zostają rozwinięte w interakcje, organizację i społeczeństwa;

=> trzy formy budowy systemów społecznych - systemy interakcyjne, systemy społeczeństwa, systemy organizacyjne - czyli trzy formy radzenia sobie z podwójną kontyngencją;

Systemy

maszyny, organizmy, systemy społeczne, systemy psychiczne

interakcje, organizacje, społeczeństwo

=> o systemie w ogólności można mówić, gdy ma się na myśli cechy, których brak kazałby podważyć systemowy charakter danego obiektu, lub inaczej jedność wszystkich takich cech;

próba definicji systemu w ogóle => teoria systemów staje się wówczas niepostrzeżenie teorią systemu ogólnego => system jako model a nie byt realny;

system - procesualny i dynamiczny efekt wytwarzania różnic - relacja między systemem a tym wszystkim, co nim nie jest, ustanawiana przez obserwatora, którym jest sam system;

trwanie systemu zakłada nieustanne odnoszenie się do siebie samego;

Systemy społeczne:

powstają, kiedy ludzie wchodzą ze sobą w związki => pojedyncze osoby wchodzą we wzajemne relacje i z całym tworzącym się systemem społecznym - nie zlewają się jednak w jedną całość i pozostają wzajemnie samodzielnymi, i co najważniejsze, zamkniętymi oraz zewnętrznymi układami;

„One nie stapiają się ani ze sobą, ani z systemem społecznym. Podobnie, jeśli patrzy się z ich strony, system społeczny pozostaje środowiskiem”;

dla obu rodzajów systemów, tzn. dla uczestniczących w komunikacjach systemów osobowych i systemu społ., które one tworzą, jest środowisko bardziej złożoną i większą rzeczywistością, niż sam dany system:

„ Sytuacja wyjściowa jest zatem bardzo złożonym wzajemnym odniesieniem dwóch kompleksów. Każdy system wybiera własne stany i procesy (pozostające w wewnętrznych relacjach) ze względu na środowisko, które jest bardziej kompleksowe, niż on sam”;

=> dla każdego systemu inne systemy są jedynie bardzo złożonymi częściami jeszcze bardziej kompleksowego środowiska;

+ każdy system obserwuje i orientuje się na to środowisko z własnej, niezależnej perspektywy;

=> żaden system nie może przewidywać procesów i zmian innego systemu => zjawisko kontyngencji;

Elementy konstytutywne systemów społecznych:

systemy społeczne składają się z komunikacji oraz z ich przypisania jako działań;

- wg tradycji teorii systemowej elementami systemów społ. są działania społeczne (Parsons);

Luhmann jako pierwszy przyjął teorię komunikacji jako podst. analiz społeczeństwa => zmienił więc koncepcję podst. elementu systemu;

traktuje akt komunikacji procesualnie - niekończący się ciąg wydarzeń => stąd ujęcie systemu, w szczególności systemu społecznego jako całości dynamicznej, pozostającej w trwałym stadium „stawania się”;

Tradycyjne rozumienie komunikacji:

komunikacja przenosi informację, widomość od nadawcy do odbiorcy;

istota komunikacji w przenoszeniu informacji;

przecenienie tożsamości tego co jest „przenoszone”;

=> komunikacja - proces dwumiejscowy - nadawca powiadamia o czymś odbiorcę;

Komunikacja wg N. Luhmanna:

komunikacja jest wydarzeniem selektywnym => komunikacja wychwytuje coś z danego, aktualnego horyzontu odniesień, który sama konstytuuje, a czegoś innego nie zauważa;

=> w tym znaczeniu komunikacja jest realizacją procesu selekcji;

ale nie selekcjonuje spośród zastanych zasobów - selekcja aktualizowana w komunikacji tworzy swój własny horyzont, konstytuuje to co wybiera będąc już selekcją, czyli będąc informacją;

- informacja - selekcja z pewnego (znanego lub nie) repertuaru możliwości - bez tej selektywności informacji proces komunikacji nie może mieć miejsca;

kolejna selekcja - rozróżnienie informacji i jej przekazania (zachowania);

komunikacja dochodzi do skutku, gdy różnica (przekaz - informacja) jest obserwowana, przypisywana, rozumiana i gdy staje się podst. wyboru zachowania nawiązującego;

komunikacja - jedność trzymiejscowa - synteza trzech selekcji:

informacja,

przekaz,

i oczekiwanie pozytywnego rezultatu - rozumienie;

jeśli po jednym działaniu komunikacyjnym dochodzi do następnego to dochodzi do sprawdzenia, czy komunikacja wyjściowa została zrozumiana - test rozumienia powinien być stale prowadzony, tak by część uwagi ciągle była poświęcana kontroli rozumienia;

implikuje to czas;

Każdy akt komunikacyjny (wydarzenie komunikacyjne) składa się z trzech wzajemnie powiązanych elementów:

wydarzenie o charakterze informacyjnym, które polega na „różnicy czyniącej różnicę dla obserwującego systemu”, ale samo w sobie nie stanowi zakończonej komunikacji;

wydarzenia o charakterze wypowiedzi, czy też przekazu, co oznacza, ze gdzieś istnieje system przekazujący informację;

wydarzenie polegające na rozumieniu informacji, co zakłada, że w procesie informacji włączony jest inny system, który projektuje wspomnianą różnicę oraz wypowiedź na system pierwszy zaangażowany w komunikację;

akceptacja lub odrzucenie informacji stanowi czwarty element wydarzenia komunikacyjnego, ale wydarzenie to należy już do następnego aktu komunikacyjnego, co zapewnia ciągłość a zarazem sekwencję jedności systemu komunikacyjnego - przyjęcie albo odrzucenie przyjętej redukcji sensu;

Pytanie - co jest ostatecznym, nierozkładalnym dalej elementem tworzącym relacje systemu - działanie czy komunikacja?

podst. poziom systemu społ. - komunikacja - nie można zejść poniżej poziomu konstytucji komunikacji - system społ. nie ma do dyspozycji innego typu dekompozycji, nie może sięgać do procesów chemicznych, neurofizjologicznych, a nawet mentalnych;

systemy społeczne ukształtowane są przez komunikacje w systemy komunikacyjne;

Komunikacja a działanie:

komunikacja nie może być bezpośrednio obserwowana, a jedynie można ją rekonstruować - aby być obserwowanym, lub móc obserwować siebie samego, system komunikacyjny musi zostać przybrany w szaty systemu działania;

=> Gdy rozpoczyna się komunikacja, powstaje zarazem system, który utrzymuje szczególny rodzaj relacji ze środowiskiem - środowisko jest mu dostępne tylko w postaci informacji, możliwe do doświadczenia tylko jako selekcja;

podst. elementem systemu staje się komunikacja, która jest przez system przypisana (uzewnętrzniona) jako działanie;

Komunikacja jest elementarną jednością autokonstytucji, działanie elementarną jednością samoobserwacji i autoopisu systemów społecznych:

autoreferncja - refleksyjnie można rozporządzać komunikacją - np. odpierać ją, podważać, przeczyć jej;

Społeczeństwo jako najwyższy poziom analizy systemowej - na trzecim poziomie analizy

społeczeństwo i interakcja - dwa różne systemy;

=> każdy system społ. jest współokreślony przez nietożsamość interakcji i społeczeństwa;

Dwa założenia:

systemy społeczeństwa nie mogą być pojmowane jako suma istniejących systemów interakcyjnych;

systemy interakcyjne zawsze zakładają społeczeństwo;

- społeczeństwo nie jest też środowiskiem dla interakcji, ponieważ interakcja jest również zjawiskiem społecznym;

- ważny czasowy aspekt stosunku między społeczeństwem a interakcją ująć można za pomocą pojęcia epizodu - interakcje są epizodami stawania się społeczeństwa - interakcja urzeczywistnia społeczeństwo ale sama nim nie jest;

Pod pewnymi względami społeczeństwo jest stawiane na wyjątkowym miejscu - stanowi ono coś co można by nazwać syntezą pozostałych systemów społecznych - interakcji i organizacji;

„Społeczeństwo pełni funkcję tego systemu społecznego, który ostatecznie i całościowo reguluje związki człowieka ze światem”

system społeczeństwa jest najbardziej obszernym i pojemnym poziomem analizy, bez którego wiele analitycznych problemów nie mogłoby być rozwiązanych;

Podstawowy problem - określenie granic społeczeństwa:

granice jego nie mają natury fizycznej - ale są granicami znaczeń;

inne systemy społeczne działają w środowiskach już uprzednio jakoś uporządkowanych;

ale poszczególne systemy społeczne nie służą społeczeństwu - wszystkie systemy, będąc systemami autopojetycznymi, realizują własne cele funkcjonalne, w czym są autonomiczne, choć jednocześnie podejmują one określone zadania natury ogólnospołecznej - ale ma to charakter wtórny;

=>społeczeństwo ugruntowuje dla innych systemów społ. szansę właściwego dla nich działania i ich identyfikacji;

ale również nie można powiedzieć, iż system społeczeństwa służy pozostałym systemom społ. w sensie celowego działania - raczej w naturalny sposób, niejako automatycznie i przy okazji, staje się środowiskiem innych systemów;

natomiast można powiedzieć, że te systemy częściowe pozwalają społeczeństwu osiągnąć własną tożsamość;

społeczeństwo jest ostatnim poziomem selektywności, czyli uporządkowania świata społecznego;

społeczeństwo jest systemem najbardziej zbliżonym do złożoności świata - i jest w tym sensie najwyższym poziomem redukcji kompleksowości;

tylko społeczeństwo posiada pewne specyficzne sprawności redukcyjne - jest systemem, który określa ostateczne granice możliwości - decyduje jak wielką złożoność może człowiek jeszcze przekształcić w sensowne przeżycia i działania;

społeczeństwo jest samodzielne i ma priorytet w świecie społecznym w sensie ostatniego poziomu określania horyzontów możliwości i stopnia złożoności tego co społeczne - społeczeństwo samodzielnie realizuje swoją autopojetczność w procesie samoobserwacji i samostanowienia;

społeczeństwo musi dokonywać na swoim poziomie selekcji i redukcji złożoności, czyli perspektyw możliwości;

ale z drugiej strony społeczeństwo nie ogranicza rozwoju systemów częściowych, są one autonomiczne - każdy z nich może budować własną i relatywnie niezależną złożoność, może się rozwijać do granic swoich możliwości, różnych jednak od możliwości całego społeczeństwa => nie można utożsamiać możliwości poszczególnych systemów z możliwościami całego społeczeństwa => całość jest mniejsza niż suma jej części;

jedność społeczeństwa - jedność wszystkich komunikacji, które społeczeństwo obejmuje swoimi granicami w ramach środowiska i innych systemów => zespół wszystkich odnoszących się do siebie komunikacji

=> granice społeczeństwa = granice komunikowania;

problem zachowania granic przez społeczeństwo;

nie istnieje żadne centrum, żaden ośrodek zespalający wszystkie elementy społeczne w harmonijną całość;

Co obecnie integruje społeczeństwo?

jedynymi granicami, których społeczeństwo nie mogłoby przekroczyć, będą zatem jakieś abstrakcyjne granice - w tym też sensie można mówić o abstrakcyjnych granicach komunikowania znaczeń;

znaczenia to „przestrzeń”, w której znajduje się społeczeństwo;

=> granic społeczeństwa można szukać w dynamicznej jedności „ostatecznych horyzontów wszelkich znaczeń”;

Granice społ. można zatem opisać następująco:

„Społeczeństwo stanowi pewien system nadrzędny, porządkujący wszelkie możliwe układy komunikacyjne między ludźmi. System polityczny jest jednym z subsystemów - obok religii, nauki, gospodarki, edukacji, rodziny, opieki medycznej etc. Poszczególne subsystemy aktualizują i realizują społeczeństwo w jakimś jego specyficznym aspekcie, ujmując relacje system - środowisko we właściwej sobie perspektywie”

społeczeństwo - system, który instytucjonalizuje, czyli ogarnia sobą najwięcej znaczeń - przez to jest najwyższym stopniem redukcji złożoności;

Kolejna cecha społeczeństwa:

system, który kieruje ewolucją - postęp, nie jest bowiem immanentnym celem systemów funkcjonalnych jako takich;

ewolucja w ścisłym sensie zachodzi w zakresie systemów społecznych jedynie w odniesieniu do samego społeczeństwa;

postęp jest wpisany w naturę społeczeństwa, jego trwanie domaga się ciągłego rozwoju, musi ono bowiem ogarnąć coraz to nowe możliwości komunikowania znaczeń;

=> rozwój społeczenstwa = wzrost możliwości komunikacyjnych;

Anthony Giddens teoria strukturacji

Teoria społeczna - obejmuje zagadnienia, którymi powinny się zająć wszystkie nauki społeczne, a więc:

na czym polega natura ludzkiego działania i działającego podmiotu;

jak powinna być skonceptualizowana interakcja oraz jej relacja do instytucji;

jak przedstawiać powiązania analizy społ. z praktyką;

=> teoria socjologiczna - gałąź teorii społecznej, i nie można przypisywać jej samodzielności;

Zadania nauk społecznych:

formowanie praw;

dostarczanie aparatu pojęciowego służącego do analizy tego co aktorzy wiedzą o przyczynach, dla których działają tak a nie inaczej, zarówno gdy zdają sobie sprawę o tych przyczynach jak i wtedy gdy brak im tej świadomości;

Trudności badania życia społecznego:

życie społeczne ulega ciągłym zmianom;

odkształcający wpływ wiedzy społecznej na przedmiot swoich badań:

Opozycja obiektywizm/subiektywizm w naukach społecznych:

a) funkcjonalizm i strukturalizm:

opowiadają się za naturalizmem i obiektywizmem;

prymat całości społecznych wobec ich części, prymat struktur, imperializm przedmiotu,

b) Hermeneutyka, socjologia rozumiejąca:

- odrębność nauk społecznych i przyrodniczych, humanizm, imperializm podmiotu

- subiektywizm - warunek wstępny doświadczanie kultury i historii;

Teoria strukturacji:

opozycja ta powinna być skonceptualizowana jak dualność struktury:

próba spójnego ujęcia ludzkiego działania i struktury;

=> włączenie czasu i przestrzeni do samego sedna teorii społ.:

Teoria strukturacji:

Głównym przedmiotem badań nauk społecznych:

nie jest ani doświadczenie indywidualnego aktora ani jakakolwiek całość społeczna ale uporządkowane w czasie i przestrzeni praktyki społeczne,

- ludzkie czynności są powtarzalne, co znaczy, że ludzie ich nie tworzą lecz stale je odtwarzają;

1. Podmiot działający (aktor), działanie

niezbywalnym aspektem tego co ludzie czynią jest ich zdolność rozumienia własnego działania;

ludzkie działanie jest celowe, ma motyw;

zdolność do refleksji podmiotu jest uwikłana w proces codziennych zachowań społecznych;

refleksyjne monitorowanie działalności jest chroniczną właściwością codziennych działań i obejmuje zarówno zachowanie jednostki jak i innych aktorów;

Stratyfikacyjny model działającej osobowości:

refleksyjne monitorowanie (także scenerii)

racjonalizacja

motywacja działania

=> ważne jest odróżnienie refleksyjnego monitorowania i racjonalizacji działania od jego motywów;

racjonalizacja działania odwołująca się do intencjonalności jako procesu jest rutynową charakterystyką ludzkiego postępowania;

- racjonalizacja - proces nie stan - zakłada, że aktorzy rozumieją przesłanki własnej działalności, co nie oznacza, że potrafią je podać choć potrafią wyjaśnić co czynią;

motywy - powodujące działanie chęci, dotyczą skłonności do działania a nie sposobu, dostarczają ogólnych planów i programów w ramach których przeprowadzane jest działanie;

świadomość praktyczna - cała wiedza aktora o tym jak poruszać się na scenie społecznej, ale czego nie potrafi wyrazić dyskursywnie => inaczej mówiąc kwestia rutynizacji zachowań, nieświadome aspekty poznania i motywacji;

świadomość dyskursywna/ praktyczna - granica między nimi jest przekraczalna ale zależy od socjalizacji i doświadczenia aktora => „różnica między tym co da się powiedzieć, a tym co się po prostu robi”;

Natura samego działania

trwanie życia codziennego jawi się jako strumień działania intencjonalnego - ale czyny miewają niezamierzone konsekwencje, a te mogą zwrotnie stanowić nierozpoznane warunki kolejnych czynów;

=> działanie nie oznacza intencji, jakimi kierują się ludzie, coś czyniąc, lecz przede wszystkim ich zdolnością do czynienia tego;

działanie - wywoływanie zdarzeń, których sprawcą jest podmiot, w tym sensie, że w każdym momencie swej czynności mógłby postąpić inaczej - cokolwiek się zdarzyło, mogłoby się nie zdarzyć bez jego interwencji;

efekt działania podmiotu - również niezamierzone skutki oraz niezamierzone konsekwencje wielu indywidualnych działań,

działanie zamierzone - czyn, którego sprawca wie lub sądzi, że uzyska określony rezultat, i z wiedzy tej korzysta, by ten właśnie rezultat osiągnąć;

konsekwencje czynu czy to zamierzonego czy nie - zdarzenia do których by nie doszło, gdyby nie zachowanie aktora, ale których uniknięcie nie leżało w jego mocy (niezależnie od intencji);

=> im bardziej konsekwencje czynu oddalone w czasie tym bardziej prawdopodobne że nie były zamierzone;

Działanie i władza

móc postąpić inaczej - to być zdolnym do interwencji wpływającej na określony proces, czy też stan rzeczy, lub do powstrzymania się od niej;

bycie aktorem zakłada zdolność uruchamiania w strumieniu życia codziennego zespołu czynników przyczynowych wpływających również na uruchamianiu przez innych - działanie zależy od zdolności jednostki do powodowania różnicy w dotychczasowym stanie rzeczy;

jednostka przestaje być podmiotem działającym gdy traci tę zdolność - czyli nie może sprawować pewnego rodzaju władzy;

ale „nie mieć wyboru” nie oznacza, że działanie zostało zastąpione przez reakcję;

2. Struktura, strukturacja

Jak jest „powszechnie” rozumiana struktura:

odwzorowanie stosunków lub zjawisk społecznych,

struktura jawi się jako coś zewnętrznego wobec ludzkiego działania, ogranicza człowieka;

Teoria strukturacji:

=> Struktura w jej elementarnym znaczeniu = reguły transformacji (plus zasoby) => właściwości struktury sprawiają, że podobne praktyki istnieją w rozmaitych interwałach czasu i przestrzeni,

systemy społ. jako odtworzone praktyki społeczne nie odznaczają się strukturą, a raczej przejawiają właściwości strukturalne;

struktura jako wymiar czasoprzestrzenny istnieje jedynie w realizacjach takich praktyk i jako ślad pamięci sterującej refleksyjne zachowanie aktorów;

najgłębiej osadzone właściwości strukturalne uwikłane w reprodukcję całości społecznych nazywamy zasadami strukturalnymi,

praktyki, które w ramach tych całości mają największy zasięg czasoprzestrzenny - instytucje, struktura - reguły i zasoby

reguły życia społecznego - techniki, uogólnione procedury, stosowane w ustanawianiu/odtwarzaniu praktyk społecznych;

rozumienie reguł polega na umiejętności zastosowania wzoru we właściwej sytuacji i we właściwej sytuacji tak aby rozwinąć ciąg;

=> wzór jest dającą się uogólnić procedurą;

=> Reguły i zasoby, z których korzysta się w procesie produkcji i reprodukcji działań społecznych, są zarazem środkami reprodukcji systemu;

Jak mają się reguły do praktyki?

zdawanie sobie sprawy z reguł społecznych - znajdujący wyraz w świadomości praktycznej - stanowi sedno „refleksyjności”, która swoiście wyróżnia podmioty ludzkie;

wiedza - znajomość procedur - zapewnia ogólną umiejętność reagowania na nieskończenie rozmaite okoliczności społeczne i wpływania na nie;

Główne właściwości reguł dotyczących ogólnych problemów analizy społ. można przedstawić następująco:

intensywne/płytkie

milczące/dyskursywne

nieformalne/formalne

słabo usankcjonowane/ silnie usankcjonowane

=> większością reguł uwikłanych w wytwarzanie i odtwarzanie praktyk społ. aktorzy kierują się raczej milcząco - wiedzą jak postępować;

Dwoistość struktury:

Struktura (y) - reguły i zasoby lub stosunki transformacji ujmowane jako właściwości systemów społecznych;

System - reprodukowane stosunki między aktorami lub zbiorowościami ujmowane jako regularne praktyki społeczne;

Strukturacja - warunki rządzące ciągłością przekształceń struktur, a tym samym reprodukcji systemów społecznych;

Struktura, jako powtarzalnie zorganizowany zbiór reguł i zasobów jest:

ponadczasowa, nieprzestrzenna;

trwała w swych przejawach i koordynacjach jako ślady pamięci;

odznacza się „nieobecnością podmiotu”;

Systemy - jest w nie uwikłana struktura, obejmują reprodukowane w czasie i przestrzeni usytuowane czynności podmiotu;

analizowanie strukturacji systemów społ. to tyle, co badanie sposobów, w jaki są one wytwarzane i odtwarzane, ugruntowane w refleksyjnych działaniach usytuowanych aktorów korzystających z reguł i zasobów;

=> konstytuowanie podmiotów i struktur to nie dwa niezależne od siebie ciągi zjawisk ale świadectwo dwoistości;

dwoistość struktur - właściwości strukturalne systemów są zarazem nośnikiem i wynikiem praktyk, które powtarzalnie organizują;

=> struktura nie jest czymś zewnętrznym wobec jednostek;

nie należy jej utożsamiać z ograniczeniami

=> należy unikać błędu strukturalizmu i hermeneutyki - dwie skrajności (struktura sztywna/całkowita jej plastyczność)

dwoistość struktury => moment wszczęcia działania jest jednocześnie chwilą jego odtwarzania w okolicznościach codziennego stanowienia życia społ.;

reprodukując właściwości strukturalne, aktorzy odtwarzają zarazem warunki umożliwiające dane działanie;

struktura nie istnieje niezależnie od wiedzy aktorów o tym, co czynią w swej codziennej działalności;

dwoistość struktury jest zawsze główną podstawą ciągłości reprodukcji społecznej w czasie i w przestrzeni;

- ludzka refleksyjność jest ograniczona - strumień działania nieustannie prowadzi do skutków nieoczekiwanych przez aktorów, a te zaś mogą stwarzać zwrotnie nie znane dotąd jego warunki;

Dwa spojrzenia na stosunki społ.:

funkcjonalizm - homeostatyczny system reprodukcji w społeczeństwie ludzkim powoduje „pętle przyczynowo-skutkowe”, w których niezamierzone konsekwencje działania zwrotnie odtwarzają okoliczności wyjściowe;

teoria strukturacji - socjologia rozumiejąca:

proces selektywnego „filtrowania informacji”;

refleksyjna autoregulacja w reprodukcji systemu => pętla przyczynowo skutkowa ale nie jest to system homeostatyczny;

=> integracja społeczna a integracja systemowa:

- integracja pociąga za sobą symetryczność praktyk (autonomii i uzależnienia) pomiędzy aktorami lub społecznościami:

integracja społeczna - systemowość na poziomie interakcji twarzą w twarz;

integracja systemu - związki tu i teraz między tymi, którzy są teraz fizycznie nieobecni;

- mechanizmy integracji systemu zakładają mechanizmy integracji społecznej;

Formy instytucji

Modalność strukturacji - refleksyjność aktorów + właściwości strukturalne => dwoistość struktury w interakcjach;

aktorzy reprodukując system interakcji, wykorzystują modalności strukturacji i tym samym odtwarzają właściwości strukturalne;

Interakcja => splatanie się znaczeń, elementów normatywnych i władzy:

schematy interpretacyjne - to sposoby typizacji zawarte w zasobach wiedzy, z jakiej aktorzy refleksyjnie korzystają w celu podtrzymania komunikacji - reprodukcji interakcji;

„bycie zobowiązanym do zdawania sprawy” - przecinanie się schematów interpretacji i norm;

- normatywne składniki interakcji ogniskują się wokół stosunku między uprawnieniami a zobowiązaniami przypisanym uczestnikom interakcji w rozmaitych jej okolicznościach;

=> aktor jako podmiot refleksyjny - sam nadzoruje strumień międzyosobniczych interakcji;

przedmiotowe ujęcie systemów - podkreśla się wpływ normatywnie skoordynowanego ładu prawnego jako programisty ludzkich zachowań;

=> normatywne elementy systemu są przypadkowymi wymogami, które mają być wspierane i legitymizowane poprzez skuteczne nagromadzenie sankcji regulujące rzeczywiste spotkanie;

Trzy strukturalne wymiary systemów społecznych:

znaczenie;

dominacja;

legitymizacja;

=> struktury znaczeniowe należy ujmować zawsze w powiązaniu z dominacją i legitymizacją;

=> dominacja zależy od mobilizacji dwóch odróżnialnych zasobów:

zasoby alokacyjne - płyną z kontroli nad materialnymi produktami i nad aspektami świata materialnego;

zasoby autorytetu - wywodzą się z koordynacji działalności podmiotów;

=> należy odrzucić „substancjalne” koncepcje instytucji ekonomicznych, politycznych i innych;

Immanuel Wallersteinkoncepcja „systemów światowych”

System-świat - jest systemem społecznym:

ma swoje granice, struktury, grupy członków, reguły uprawomocnienia oraz spójność;

jego życie zależy od skonfliktowanych sił, które utrzymują go w jedności dzięki wzajemnemu napięciu, a zarazem rozdzierają, ponieważ każda grupa dąży nieustannie do przekształcenia tego systemu w korzystnym dla siebie kierunku;

ma właściwości organizmu;

struktury systemu można określić w różnych okresach jako silne albo słabe na gruncie wewnętrznej logiki jego funkcjonowania;

jest systemem zamkniętym;

=> większość jednostek określanych jako system - plemiona, wspólnoty, państwa narodowe - nie są tak naprawdę całościowymi systemami;

System - obszar na którym następuje reprodukcja siły roboczej w ramach danego podziału pracy;

=> istnieją tylko dwa typy systemów:

a) gospodarki nietowarowe;

b) systemy-światy;

=> są ich dwa rodzaje:

imperia-światy;

gospodarki-światy;

Historia - trzy formy systemów historycznych:

=> przejście od gospodarki nietowarowej - minisystemów do systemów światów - światowe-imperia => gospodarki-światy:

a) minisystemy:

homogeniczne kulturowo, prosta struktura zarządzająca;

logika ich funkcjonowania - ekwiwalentność wymiany tak w gospodarce jak i w szerzej rozumianych stosunkach społ.;

b) ok. 8000 p.n.e. -1500 n.e. - światowe imperia, wielkie struktury polityczne ogarniające na swych terytoriach szerokie spektrum zasad i wzorów kulturowych, etycznych, religijnych;

podst. logiki ich istnienia - podatki i daniny od producentów dla centrum systemu, te dobra redystrybuowano do sieci urzędników, na których zasadzała się stabilność systemu;

c) ok. 1500 r. - kapitalistyczna gospodarka światowa - wielka, zintegrowana struktura produkcyjna podzielona na początku na niezliczone subsrtuktury polityczne;

podst. logika - akumulacja nadwyżek ekonomicznych, a następnie ich nierówna redystrybucja - uprzywilejowana pozycja monopolistów na rynku;

ze względu na wewnętrzną strukturę i tendencją do ekspansji, kapitalistyczna gospodarka pokryła cały glob, włączając stopniowo także istniejące wciąż minisystemy i światowe imperia;

od końca XIX wieku na świecie niepodzielnie panuje już tylko jeden system;

Podział gospodarki-świata obejmuje hierarchię zawodów i zajęć:

system oparty na ekstensywnym podziale pracy - podział ten jest nie tylko funkcjonalny ale także geograficzny:

wynika to ze względów ekologicznych;

efekt społecznej organizacji pracy, która wzmacnia i uprawomocnia zdolność pewnych grup w ramach systemu do wyzyskiwania pracy innych, tj. do otrzymywania większego udziału w nadwyżce;

zajęcia wymagające kwalifikacji i większej kapitalizacji zastrzeżone są dla obszarów uprzywilejowanych;

kapitalistyczna gospodarka-świat wyżej opłaca zakumulowany kapitał, w tym kapitał ludzki niż „surową” siłę roboczą;

brak centralnego mechanizmu politycznego => utrudnia wtargnięcia sił, które przeciwstawiłyby się nierównej redystrybucji korzyści;

Trzy poziomy porządku światowego:

rdzeń - półperyferia - peryferia;

a) państwa rdzenia:

państwa uprzywilejowane, czerpiące najwięcej korzyści z nadwyżek produkcji;

silne państwa narodowe;

silny aparat państwowy chroni interesy warstwy kapitalistów;

b) obszary peryferyjne:

- słabość lokalnego państwa - jego brak (sytuacja kolonialna) lub niski poziom autonomii (sytuacja neokolonialna);

c) półperyferia

- w różnych wymiarach - złożoność aktywności gospodarczej, siła aparatu państwowego, kulturowa spójność - sytuują się pomiędzy;

półperyferia - mogą zarówno eksploatować peryferia jak i być eksploatowanymi przez rdzeń; Brazylia, Meksyk, Argentyna, Norwegia, Nigeria, Zair, Europa Wschodnia;

Współczesny system kapitalistyczny potrzebuje sektora półperyferii bo:

jego rola jak klasy średniej - stabilizuje system społ.;

pełnią role pośrednika - handlarza-pośrednika;

stanowią punkty skupienia kwalifikacji życiowo niezbędnych ale często politycznie niepopularnych;

brak półperyferii - świat kapitalistyczny nękany przez nieustanne konflikty;

Rozwój gospodarki-świata:

=> zmiany technologiczne, rozwój komunikacji - umożliwia to poszerzanie się granic gospodarki-świata:

poszczególne regiony świata mogą zmienić swoją rolę w ramach gospodarki-świata w korzystnym dla siebie kierunku, nawet gdy równocześnie wzrasta dysproporcja korzyści między różnymi sektorami gospodarki-świata jako całości;

cyrkulacja elit - zmiana lidera wśród państw rdzenia;

Gospodarka-świat wykształca wzorzec:

struktury państwa są względnie silne w rdzeniu i słabe na peryferiach;

jaka rola przypadnie konkretnym obszarom jest przypadkowa;

silny aparat państwowy:

siła wobec innych państw w ramach gospodarki-świata, wliczając to inne państwa rdzeni;

siła wobec lokalnych jednostek politycznych w granicach państwa;

=> silne państwo - jednostka częściowo autonomiczna;

Rodzina i system społeczny

Paradygmat określany jako „teoria racjonalnego wyboru”:

- pozwala wiązać różne aspekty analizy danej sfery zjawisk - aspekt ekonomiczny, politologiczny, psychologiczny, socjologiczny;

- w tym paradygmacie - ekonomiczna teoria rodziny Garyego Beckerta;

1. Rodzina jako sfera „racjonalnego wyboru” podstawowe założenia;

1.1. Indywidualizm

• obiektem teoretyzowania i opisu są zawsze jednostki, ich indywidualne decyzje i strategie postępowania, a nie grupa społ.,

W tej perspektywie rodzina:

• rodzinę budują jednostki, podejmujące szereg istotnych decyzji - małżeńskich, prokreacyjnych, czy też ogólnie dotyczących życia rodzinnego;

• jednostki uwikłane w życie rodzinne nie muszą mieć wspólnych interesów i celów;

1.2. Strategie formowania rodziny

• Rodzina - funkcja szeregu decyzji podejmowanych przez różnych aktorów: mężczyzn i kobiety, rodziców i dzieci, krewnych z obu stron, starsze i młodsze generacje;

=> w efekcie różne strategie formowania rodziny i w konsekwencji różne modele - chłopskie, robotnicze, partnerskie etc.;

1.3. Teoria racjonalnego wyboru a życie rodzinne:

• Jednostki podejmują określone decyzje (składające się na strategię formowania rodziny) dążąc do rozwiązania pewnych problemów w sytuacji warunków brzegowych;

- owe problemy mają różnoraki charakter => problemy reprodukcji pojmowanej w sensie biologicznym, społecznym czy ekonomicznym;

a) Dylematy ekonomiczne - rachunek kosztów i korzyści: kalkulacja ekonomiczna

• podst. cecha paradygmatu racjonalnego wyboru jest ujmowanie indywidualnych działań w kategoriach kosztów i korzyści;

Dwa założenia:

• wszystko kosztuje - konsekwencje decyzji;

• zasoby, którymi dysponuje jednostka są ograniczone;

• nie oznacza to, że jednostka dokonuje świadomej i racjonalnej kalkulacji;

• problem alokacji zawsze ograniczonych zasobów;

• alokacja ma wymiar dynamiczny;

=> sfera życia rodzinnego - sfera analizy ekonomicznej w tym znaczeniu, że życie rodzinne wymaga dystrybucji zawsze ograniczonych zasobów, a każda podejmowana decyzja pociąga za sobą korzystne bądź niekorzystne konsekwencje;

b) problemy reprodukcji biologicznej:

• decyzje prokreacyjne;

• reprodukcja biologiczna ma wymiar ekonomiczny - reprodukcja zasobów ekonomicznych (dziedziczenie) oraz będąc procesem kosztownym wymaga nakładów;

c) społeczny wymiar reprodukcji - konkurencja:

• jednostka podejmując decyzje nie jest niezależna od decyzji innych osób - owo uwikłanie ma kilka aspektów:

• inni mogą być zainteresowani jaką decyzję podejmie jednostka i wywierają na nią presję;

• to co robi jednostka wywiera konsekwencję na nią, ale też na innych;

• jednostka podejmując działania musi - w sytuacji społecznej - wejść w kooperację lub zdezerterować;

• jednostka działa często w sytuacji konkurencji z innymi;

=> wymiar społeczny reprodukcji sprowadza się do:

• konieczność kooperacji;

• odtwarzanie zróżnicowania społecznego - rynek awansu społecznego, czy zapewnienia pozycji społecznej;

=> rynek małżeński, rynek dzieci, rynek wnuków;

=> w sensie ogólniejszym dylematy społeczne odnoszą się do struktury społecznej, wyznaczając m.in. strategię doboru małżeńskiego, budowy sieci pokrewieństwa i powinowactwa oraz dziedziczenia i wydziedziczenia => forma uzewnętrzniania ekonomicznych i społecznych presji => każdy z tych wymiarów wywiera presję na proces formowania rodziny;

• są to problemy o charakterze konfliktogennym - różne interesy jednostek;

=> w paradygmacie racjonalnego wyboru:

rodzina - funkcja indywidualnych decyzji podejmowanych przez jednostki, zmierzające do optymalnego rozwiązania specyficznych problemów/dylematów reprodukcji biologicznej, społecznej i ekonomicznej w warunkach:

• ograniczonej ilości dóbr;

• zewnętrznych presji specyficznych dla miejsca i czasu wyznaczających warunki brzegowe;

• w warunkach konkurencji;

Kształt rodziny wyznaczany jest przez strategie rozwiązywania dylematów;

d) od „rodziny” do cyklu życia rodzinnego: analiza procesualna

• obiektami analizy są jednostki - rodzina - konstelacja działających jednostek, których preferencje, interesy i możliwości działania zmieniają się w czasie;

• analiza rodziny nie jako jednorodnego, stabilnego, statycznego fenomenu ale jako dynamicznego procesu;

1.4. Stabilność i zmiana

• stabilność - zrównoważenie układu, na który oddziałują sprzeczne presje;

• problem - ustabilizowanie się w danej populacji momentu posiadania pierwszego dziecka:

- wczesne dzieci/późne dzieci => sprzeczne presje - problem wyboru właściwego momentu urodzenia się pierwszego dziecka;

• wybór optymalnego momentu - do chwili zmiany warunków brzegowych jest on momentem równowagi, i ma tendencje do upowszechniania się w populacji;

=> strategie rozwiązywania dylematów reprodukcyjnych stabilizują się i upowszechniają w wyniku zrównoważenia przeciwstawnych presji;

1.5. Mikro- i makroskala

• zjawiska makroskali stanowią efekt kumulacji indywidualnych decyzji, tworząc jednocześnie „nowe” warunki brzegowe ich podejmowania;

• decyzje w sferze życia rodzinnego mają zarówno wymiar demograficzny, społeczny jak i ekonomiczny;

=> rodzina nie jest biernym odbiorcą wpływów zewnętrznych - zmienne strategie formowania rodziny wpływają na przemiany w skali makro;

• rodzina jest aktywnym aktorem procesów przemian społecznych;

Rodzina jest funkcją „mikroracjonalności reprodukcyjnej” w podwójnym znaczeniu:

• stanowi efekt strategii rozwiązywania dylematów reprodukcji;

• pełni wobec reprodukcji funkcje stabilizujące:

- jako instytucja społeczna;

- jako instytucja ekonomiczna (gospodarstwo domowe);

- jako jednostka demograficzna;

Związek rodziny z makrostrukturami społecznymi ma charakter dwustronny:

• makrostruktury społ. stanowią zespół obiektywnych warunków brzegowych wyznaczających indywidualne strategie

• mikroacjonalność reprodukcyjna wyznaczając ekonomiczne, społeczne i demograficzne zachowania jednostek, stanowi ważny czynnik dynamiki makrostruktur;

2. Historia i współczesność rodziny: przykłady zastosowania „analizy strategicznej”

2.1. Dwie podstawowe strategie reprodukcyjne: rodzina tradycyjna i nowoczesna;

a) rodzina tradycyjna - rozkład sfery publicznej:

• strategia rozwiązywania dylematów reprodukcji przez budowanie poszerzonej i stosunkowo samowystarczalnej sieci krewniaczej;

• rodzina jest jednostką stabilizującą proces reprodukcji w wszystkich jego wymiarach (ekonomicznym, społecznym i demograficznym);

• stanowi wspólnotę reprodukcyjną, podporządkowując sobie interesy poszczególnych członków;

b) rodzina nowoczesna, nuklearna - sytuacja rozbudowanej sfery publicznej;

• strategia rozwiązywania dylematów reprodukcji przez instrumentalne wykorzystywanie rozbudowanej sfery publicznej;

• „wspólnotą reprodukcji” staje się w coraz większym stopniu państwo narodowe;

• jednostka (indywiduum) zostaje uwolniona od rodziny jako nadrzędnego wobec siebie źródła imperatywów i racjonalności:

Istotne kryteria rozróżnienia strategii formowania rodziny:

• strategiczna orientacja jednostek na bezosobową sferę publiczną;

• strategiczna orientacja na innych członków (poszerzonej) rodziny jako partnerów gwarantujących stabilizację reprodukcji, zarówno biologicznej, jak i ekonomicznej i społecznej;

• reprodukują się raczej rodziny niż jednostki bądź pary małżeńskie, interes i wybory jednostkowe są podporządkowane interesowi rodziny jako całości;

=> nowoczesna sfera publiczna i nowoczesne strategie reprodukcji są więc ze sobą ściśle sprzęgnięte;

=> niedowład sfery publicznej => powrót do strategii tradycyjnych, powołujących do życia rozbudowane afiliacje rodzinne;

2.2. Rodzina przeszłości - przykładowe modele

• zbyt uproszczone modele rodziny tradycyjnej, zbyt prosty obraz przejścia od rodziny tradycyjnej do nowoczesnej;

• różne strategie formowania rodziny - wrażliwe na drobne wahnięcia warunków ekonomicznych, społecznych czy demograficzne (zarazy, wojny)

• Różne strategie formowania rodziny:

a) strategie elitarne - klasy rządzące;

b) strategie „mieszczańskie” - klasy średnie;

c) strategie „chłopskie”;

d) strategie „proletariackie”;

2.3. Rodzina współczesna - podstawowe problemy

Nowa jakość:

• coraz więcej osób postanawia żyć samotnie - w tym samotnie urodzić i/lub wychować dziecko;

• nie legalizuje związków, nie decyduje się na dziecko, moment zawarcia związku i dziecko odsuwa się w czasie, ogranicza się liczbę dzieci, a odstępy między nimi się wydłużają;

=> indywidualne zasoby są relatywizowane do zasobów innych członków tej samej lub sąsiedniej grupy;

=> konkurencja na lokalnych rynkach małżeńskich i dzieci;

3. Rodzina polska

• wyjątkowa na tle innych krajów europejskich;

Strategiczny model rodziny a rodzina polska w warunkach socjalistycznej organizacji sfery publicznej

=>Trzy zjawiska charakterystyczne dla polskiej rodziny:

• anomalie przejścia demograficznego;

• „familizm” społeczeństwa polskiego:

- rozbudowane struktury nepotystyczne i quazi-nepotystyczne;

- wyjątkowo wysoki stopień „urodzinnienia” reprodukcji i bezżenności;

• specyficzne zachowania ekonomiczne, głównie konsumpcyjne, gospodarstw domowych;

=> sfera publiczna nie była zdolna przejąć na siebie funkcji stabilizujących reprodukcję;

a) reprodukcja i gospodarka niedoboru - sfera ekonomiczna reprodukcji;

• gospodarka socjalistyczna wprowadzała w obszar funkcjonowania gospodarstw domowych kilka istotnych presji:

• twarde ograniczenia budżetowe - kontrola płac i cen => redukcja marginesu swobody gospodarstw w zakresie zarabiania, jak i wydawania pieniędzy;

• ograniczenie marginesu swobody w podejmowaniu decyzji strategicznych dla reprodukcji;

=> sfera ekonomiczna przestawała pełnić funkcję stabilizatora materialnych podstaw procesu reprodukcji - potrzeba alternatywnych rozwiązań - rodzina poszerzona pomagała w rozwikłaniu problemów reprodukcji => przerzucenie na nią kosztów reprodukcji oraz rodzinna stabilizacja zasobów;

• czynniki ekonomiczne oddziaływały na indywidualne decyzje o dzieciach;

b) reprodukcja i „znoszenie” struktury społecznej

• Z punktu widzenia decyzji reprodukcyjnych struktura społ. ma fundamentalne znaczenie, wpływając na:

- preferencje małżeńskie,

- decyzje prokreacyjne,

- sposoby alokacji zasobów,

- strategie inwestycji rodzicielskich;

=> stabilność i jasność (stopień zobiektywizowania) struktury społ. sprawia, iż mogą się także ustabilizować strategie reprodukcyjne;

=> we wszystkich społ. nowoczesnych struktura społ. jest silnie skorelowana z typami rodzin, ideologiami wychowawczymi, liczbą posiadanych dzieci, typami „nakładów” na dziecko;

Planowe zniesienie struktury społecznej wpływało na strategie reprodukcyjne jednostek, redukując horyzont racjonalności decyzji w tej sferze:

• szczególnie ważna rozbieżność czynników statusu;

• pozycja społ. nie gwarantowała stabilizacji oczekiwań co do przyszłych możliwości dostępu do zasobów;

• decyzje prokreacyjne - trudna kalkulacja kosztów;

=> Nowa podstawa racjonalności decyzji - gwarantowana przez rodzinę (ród) stanowa godność społeczna, świadczą o tym trzy grupy faktów:

• utrzymany został wpływ struktury społ. w aspekcie zróżnicowania zawodowego na dobór małżeński;

• w strukturze wydatków budżetów domowych zaznaczyła się tendencja do obrony pewnego stylu konsumpcji;

• procesy dziedziczenia pozycji, zwłaszcza w aspekcie wykształcenia;

=> wykształcenie - podst. strategii reprodukcji najbardziej zobiektywizowanym składnikiem pozycji społ.;

=> wybór partnera i strategia inwestowania w dzieci były ściśle związane z dążeniem do utrzymania statusu społ.;

c) reprodukcja i socjalistyczne welfare state

Na warunki reprodukcji największy wpływ wywarło:

• masowe otwarcie dla kobiet rynku pracy;

• specyficzny typ wspomagania rodzin;

=> Obniżenie kosztów produkcji dzieci niskiej jakości przy drastycznym podniesieniu kosztów produkcji dziecka wysokiej jakości - ciężar wychowania wielu dzieci przerzucało się na państwo, małej liczby ponosiło się samemu;

Polityka wspierania rodziny dwa efekty:

• schizofrenia:

- brak możliwości realizacji zarówno tradycyjnego modelu rodziny jak i nowoczesnego;

• wprowadziła element nieoznaczoności w decyzje prokreacyjne;

d) „familizacja” reprodukcji w socjalizmie

Dysfunkcje, które ograniczały stabilizujące efekty sfery publicznej w realnym socjalizmie:

• była niewydolna ekonomicznie;

• była niewydolna społecznie;

• była niewydolna w sferze polityki społ.;

=> ogólny niedobór - ograniczone środki, a ich alokacja w rozmaite sfery była wyjątkowo trudna - alokacja stawała się grą o sumie zerowej;

=> socjalistyczna organizacja życia wymuszała więc w efekcie „familizację” reprodukcji i tradycjonalizację strategii reprodukcyjnych:

• koszty reprodukcji były przerzucone na rodzinę, która we własnym zakresie musiała rozwiązać problem stabilizacji zasobów (zabezpieczenie momentów kryzysowych) oraz kooperacji (redukcji konfliktów - wyciszenie różnic interesów);

• z psychologicznego związku indywiduów rodzina przekształciła się w strategiczną jednostkę społ.;

4. Strategie reprodukcji a charakter polskiej rodziny

a) urodzinnienie reprodukcji;

• Rozwiązania rodzinne:

• samopomoc rodzinna,

• poszerzanie samej rodziny

• wydłużanie się okresu zależności młodego pokolenia

=> brak możliwości zabezpieczenia się rodziców na starość;

b) nepotyzm;

• Sfera publiczna:

• familizacja - nepotyzm i quazinepotyzm;

• amoralny familizm;

5. Stanowość i dylematy alokacji;

Rodzina jako jednostka strategiczna - przewaga „godności społecznej” w budowaniu struktury społecznej:

• preferencje małżeńskie;

• walka o prestiż społ.;

• fasadowość statusu;

• budowanie statusu rodziny;

Jakie sfery zaniedbane:

• zdrowie;

• wypoczynek;

• inwestycje w partnera;

• niedoinwestowanie sfery publicznej;

Specyficzna wartość dziecka:

• jedyny pewny kapitał;

• zmiana stosunku do dzieciństwa;

• reprodukcja kosztem teraźniejszych pokoleń;

=> Dylematy kooperacji: uświęcenie małżeństwa i rodziny;

• niski koszt zdobycia partnera => norma nakazująca i utrwalająca małżeństwo;

• redukcja wydatków rodziców na rzecz dzieci => normy obligujące rodziców do wyrzeczeń;

• rodzina poszerzona wzdłuż (na pokolenia) i wszerz (na pokrewieństwo) => usankcjonowany system wzajemnych obligacji;

=> religia katolicka - uświęcenie rodziny i małżeństwa => tradycyjny system normatywny;

=> rodzina nie jest w ten sposób wartością autoteliczną ale instrumentalną;

=> quazi tradycyjny model rodziny

W konsekwencji dysfunkcje o charakterze:

• psychologicznym;

• „obiektywnie” patologicznym;

6. Strategie reprodukcji i transformacja systemowa - przemiany w sferze reprodukcji;

Nowe warunki brzegowe stworzone w latach -tych stworzone przez rozwiązania transformacyjne:

• model tradycyjny - przedmiot wyborów politycznych;

• model nowoczesny - życiowa konieczność;

Z politycznego punktu widzenia:

• redukcja bezrobocia;

• przerzucenie kosztów reprodukcji na rodzinę;

Rezultat pierwszych rozwiązań transformacyjnych (wolny rynek) => dramatyczna redukcja zabezpieczeń wypracowanych przez polskie rodziny oraz niwelacja specyficznych zasobów:

• strata oszczędności;

• utrata nieformalnych zasobów;

=> rodzina nie jest w stanie ponieść kosztów ograniczenia roli kobiety wyłącznie do zajmowania się domem, ani podjąć zwiększonego wysiłku prokreacyjnego;

=> model nowoczesny => życiowa konieczność;

• obserwowane trendy demograficzne nie są więc prostym efektem ogólnego kryzysu wartości, przejmowania wzorów zachodnich czy narastającego egoizmu;

• ale należy je rozpatrywać w kategoriach przystosowania indywidualnych działań oraz decyzji do zmienionych warunków ekonomicznych, społecznych i politycznych;

System partyjny

W ramach całościowego systemu społecznego wyróżnia się najczęściej następujące podsystemy:

• polityczny;

• gospodarczy;

• kultury symbolicznej;

• osobowościowy;

• te cztery systemy dadzą się nie tylko teoretycznie wyodrębnić ale ich funkcjonowanie w społ. jest wyraźnie dostrzegalne;

• jeżeli dany system zbyt bardzo się usamodzielni - staje się dysfunkcjonalny w stosunku do całościowego systemu społecznego:

• poszczególne systemy społ. powinny być ze sobą w określonym stopniu zintegrowane i wspólnie winny działać na rzecz istnienia i rozwoju całościowego systemu społ. oraz systemu osobowości jego członków;

System polityczny:

• podejście strukturalno-funkcjonalne - proces, mechanizm przetwarzania impulsów społ. w decyzje i działania polityczne; lub zespół ról społ. wypełnianych przez różne zawody, obywateli, wyborców;

• podejście instytucjonalne - aparat państwowy, partie polityczne oraz organizacje i grupy społeczne formalne i nieformalne uczestniczące w działaniach politycznych w obrębie danego państwa oraz ogół zasad politycznych i norm prawnych regulujących wzajemne stosunki;

Partie polityczne

1. Definicje partii politycznych:

• cechy partii;

• funkcje;

• kontekst demokratyczny;

partia - stowarzyszenia o dobrowolnym członkostwie, ubiegające się o władzę w państwie na drodze konkurencyjnych, wolnych i demokratycznych oraz regularnych wyborów;

ewolucja partii - typ organizacji, oferta programowa, strategia działania, elektorat;

• partie elitarne;

• partie masowe;

• catch-all party;

• lewicowo-libertariańskie;

• kartel partii;

2) System partyjny - typologia systemów partyjnych G. Sartorii - kryterium liczbowe i ideologiczne:

a) jednopartyjne:

• system ściśle jednopartyjny;

• system jednopartyjny z partią hegemoniczną;

• jednopartyjny z partia dominującą

b) dwupartyjny

• dwie partie konkurują o bezwzględną większość w parlamencie - jedna wygrywa, druga czeka na swoją kolej;

• współzawodnictwo ma charakter umiarkowany, odpowiedzialny - zakłada konsensus i kreuje go;

• partie muszą agregować interesy i oczekiwania różnych grup - sprzyja to zgodzie co do reguł i nawet pewnej jedności;

c) wielopartyjny:

• system umiarkowanego pluralizmu (do 5-6 partii);

• pluralizmu spolaryzowanego;

• system zatomizowany;

=> różnice liczba partii + poziom zideologizowania;

=> temperatura systemu;

Jean Blondel -liczba partii + wielkość liczona odsetkiem uzyskanych głosów:

• 1+1 - system dwupartyjny;

• 1+1/2+1 - dwu i pół partyjny;

• 1+n - wielopartyjny z partią dominującą;

• n(n>5) - zwykły wielopartyjny;

Wewnętrzna złożoność partii - wraz z rozwojem partie stały się organizacjami kompleksowymi;

3) Powstanie partii politycznych po komunizmie wg Petera Maira;

• uwarunkowania społeczne;

• dynamika demokratyzacji;

• różne elektoraty;

• partie polityczne;

• kontekst rywalizacji między partiami i jej charakter;

4) Mocna pozycja partii postkomunistycznych:

• brak równowagi w zasobach, brak strategii;

• partie niekomunistyczne powstawały odgórnie;

• okres przemian;

• kapitał ludzki;

• społecznie zakorzenione;

• objęły pewien segment rynku wyborczego;

• nierównowaga w rywalizacji;

=> partie postkomunistyczne - bogate w zasoby ludzkie, materialne oraz organizacyjne

Strona | 15

---