WSPÓŁCZESNOŚĆ
Literatura po 1939 roku nie ma jednej, ogólnie przyjętej nazwy, stąd najczęstsze jej określenie to „współczesność”. Pojawiają się terminy charakteryzujące kierunki lub grupy, np. często wykorzystywany termin „postmodernizm” obejmuje swym zasięgiem niektóre nurty literatury i sztuki rozwijające się po latach sześćdziesiątych.
WSPÓŁCZESNOŚĆ | Czas trwania
Lata 1939-1945, okres II wojny światowej, bywa nazywany „apokalipsą spełnioną”. Zawierucha wojenna ogarnęła świat; oprócz działań militarnych pojawiły się niespotykane dotąd okrucieństwa: powstały obozy koncentracyjne i obozy pracy, prowadzono eksterminację całych narodów. II wojna światowa to tragiczny okres w dziejach naszej cywilizacji - oddają to słowa Zofii Nałkowskiej „Ludzie ludziom zgotowali ten los”.
Koniec wojny stworzył podstawy do nowego podziału Europy. Na Wschodzie urósł w potęgę Związek Radziecki, z którym musiały liczyć się dotychczasowe potęgi europejskie. Europa podzieliła się na dwa obozy: wschodni - socjalistyczny i zachodni - kapitalistyczny. Pierwsze powojenne lata przebiegały pod znakiem zimnej wojny. Po eskalacji zbrojeń doszło jednak do zamrożenia wyścigu militarnego. Mimo to konflikty nie zostały rozwiązane i choć upadł mur berliński, nadal istnieją.
Wydarzenia w Polsce:
1 września 1939 roku Niemcy hitlerowskie zaatakowały Polskę. Rozpoczęła się II wojna światowa. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow 17 września na ziemie polskie wkroczyła armia radziecka. Mimo że Wielka Brytania i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę, nie przystąpiły do działań wojennych. Wojna obronna nie trwała długo - Polska była zbyt słaba, by pokonać dwie armie. Zaczął się okres okupacji trwający aż do 1945 roku.
W 1944 roku Manifest PKWN rozpoczął nowy rozdział w dziejach Polski, którego kres przypada na 1989 rok. Te 45 lat to burzliwy okres. Do 1956 roku polityka zewnętrzna i wewnętrzna państwa została podporządkowana budowaniu socjalizmu. Po śmierci Stalina i wystąpieniach robotniczych w 1956 roku nastąpił okres odwilży. Jednak ucisk polityczny i sytuacja gospodarcza doprowadzały do kolejnych wystąpień robotników w 1968, 1970, 1976, 1980 roku. Powstała „Solidarność”, na której czele stanął Lech Wałęsa. 13 grudnia 1981 roku Wojciech Jaruzelski wprowadził stan wojenny. Prawa obywateli zostały ograniczone, internowano wielu opozycyjnych działaczy i twórców kultury (m.in.: Władysława Bartoszewskiego, Andrzeja Szczypiorskiego, Jana Polkowskiego), wielu znalazło się na emigracji. Stan wojenny zniesiono w 1983 roku.
4 czerwca 1989 roku w wyniku porozumień przy Okrągłym Stole nastąpił koniec komunizmu w Polsce. Na czele pierwszego demokratycznego rządu stanął Tadeusz Mazowiecki. Przemiany demokratyczne w Polsce wpłynęły na zmianę oblicza Europy - doszło m.in. do zjednoczenia Niemiec (1990) i rozpadu Związku Radzieckiego (1991).
WSPÓŁCZESNOŚĆ | Pojęcia
Ambalaż (fr. emballage - „opakowanie”)
- działalność w sztuce współczesnej związana z opakowaniem, zasłanianiem, okrywaniem przedmiotów, fragmentów architektury, natury.
Egzystencjalizm
- uformowany przez takich myślicieli i pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert Camus był wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie II wojny światowej, która spowodowała załamanie przekonań humanistycznych, wiary w dobro i piękno człowieka. Kierunek filozoficzny stawiający sobie za cel analizę ludzkiej egzystencji, głoszący, że jednostka jest bezwzględnie odpowiedzialna za swoje czyny, co stwarza poczucie lęku i bezsensu istnienia.
Eksperymentalizm
- kierunek sztuki współczesnej, którego główną ideą jest eksperymentowanie z efektami różnych programów graficznych i dźwiękowych. Dzieło tworzone jest za pomocą komputera, nie może to trwać dłużej niż godzinę i musi mieć wyrazisty tytuł.
Generacja „ nic ”
- pojęcie wprowadzone przez Kubę Wandachowicza (tekst Generacja NIC , „Gazeta Wyborcza” z 5.09.2002) na określenie współczesnych 20-latków. „Sądzę, że dziś nadrzędną wartością dla młodych ludzi jest elastyczność, przystosowanie się. Nie chodzi o to, że wszyscy są bierni [...], ale że jest taka moda i ludzie się na nią łapią. Modnie jest się przystosować za wszelką cenę, modnie jest olewać jakieś zjawiska kulturalne, ustawić się i nic poza tym”.
Kicz
- utwór odpowiadający na przeciętne gusty. Charakteryzuje się nagromadzeniem efektów powierzchownych, chęcią natychmiastowego dotarcia do odbiorcy, często silnym zabarwieniem sentymentalnym.
Kultura masowa
- kultura przeznaczona dla masowego odbiorcy, odpowiadająca jego potrzebom - jej wytwory są łatwe w odbiorze, odwołują się do przeciętnych gustów, operują często poetyką kiczu, mają charakter komercyjny.
Nihilizm
- postawa etyczna polegająca na odrzuceniu uznanych wartości oraz zakwestionowaniu przyjętych norm moralnych.
Performance
- rodzaj spektaklu, polegający na improwizacji, spontaniczności, na łączeniu działań aktorskich z plastycznymi.
Personalizm
- reprezentowany m.in. przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opierający się na założeniu, że rozwój osobowości człowieka jest celem życia jednostki i społeczeństwa. W centrum zainteresowania znalazła się osoba ludzka, która podlega wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz jej dusza, zdolna do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w niej istnieje, ku światu - i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku radości egzystencji.
Postmodernizm
- współczesny kierunek w sztuce, literaturze, muzyce i filozofii charakteryzujący się odejściem od koncepcji modernizmu, negacją nowoczesności, współczesnej cywilizacji, konsumpcyjnego stylu życia, unifikacji. Okres zapoczątkowany w USA w latach 60. XX wieku.
Powieść produkcyjna
- utwór charakterystyczny dla socrealizmu. Tematem takiego tekstu była praca, realizowanie planu produkcyjnego, a właściwie walka o jego wykonanie wobec opieszałości wroga klasowego. Bohaterowie byli czarno-biali, utwór miał wyraźnie określoną tezę.
Socrealizm
- realizm socjalistyczny, metoda twórcza, która powstała w ZSRR. Jej inicjatorem na gruncie literatury był Maksym Gorki. Propagowała ścisły związek sztuki z rzeczywistością ukształtowaną przez partię komunistyczną. Sztuka tendencyjna, działająca w służbie idei.
WSPÓŁCZESNOŚĆ | Literatura powszechna
Twórcy XX-wieczni:
François mauriak - przedstawiciel francuskiego personalizmu, laureat Nagrody Nobla
Dzieła:
Teresa Desqueyroux
Kłębowisko żmij
Jean Paul Sartre - francuski filozof i pisarz, przedstawiciel egzystencjalizmu, odrzucił Nagrodę Nobla
Dzieła:
Drogi wolności
Przy drzwiach zamkniętych
Albert Camus - pisarz francuski, myśliciel, przedstawiciel egzystencjalizmu, laureat Nagrody Nobla
Dzieła:
Dżuma
Obcy
Mit Syzyfa
Erich Maria Remarque - niemiecki pisarz
Dzieła:
Na zachodzie bez zmian
Łuk triumfalny
Bohumil Hraba - czeski pisarz
Dzieła:
Bar Świat
Pociągi pod specjalnym nadzorem
Gabriel García Márquez - kolumbijski pisarz, laureat Nagrody Nobla
Dzieła:
Sto lat samotności
Jesień patriarchy
Miłość w czasach zarazy
Julio Cortázar - argentyński pisarz
Dzieła:
Gra w klasy
Książka dla Manuela
Ernest Hemingway - pisarz amerykański, laureat Nagrody Nobla
Dzieła:
Komu bije dzwon
Stary człowiek i morze
Truman Capowe - amerykański pisarz
Dzieła:
Z zimną krwią
Śniadanie u Tiffany'ego
William Faulkner - amerykański pisarz, uhonorowany literacką Nagrodą Nobla
Dzieła:
Wściekłość i wrzask
Absalomie, Absalomie...
Światłość w sierpniu
Boris Pasternak - pisarz rosyjski, laureat Nagrody Nobla, zmuszony przez władze ZSRR do jej odrzucenia
Dzieła:
Doktor Żywego
George Orwell - brytyjski pisarz
Dzieła:
Folwark zwierzęcy
Rok 1984
Umberto Eco - włoski pisarz, naukowiec i publicysta
Dzieła:
Imię róży
Wahadło Foucaulta
Baudolino
Albert Camus
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1913 rok - urodził się w Algierii, ukończył filozofię i literaturę na algierskim uniwersytecie
1937 rok - rozpoczął pracę dziennikarską
1942 rok - zaangażował się we francuskim ruchu oporu
1957 rok - otrzymał literacką Nagrodę Nobla,
1960 rok - zmarł w Villeblevin (Francja).
Najważniejsze utwory:
Dramaty
Eseje
Powieści
Nieporozumienie
Kaligula
Mit Syzyfa
Upadek
Artysta i współczesność
Obcy
Dżuma
Epoka literacka:
współczesność
Rodzaj literacki:
epika
Gatunek literacki:
powieść-parabola
Data pierwszego wydania:
1947 rok
Czas akcji:
lata 40., dziesięć miesięcy od kwietnia do lutego następnego roku
Miejsce akcji:
Oran
Bohaterowie:
dr Rieux, Rambert, Tarrou, ks. Paneloux, Grand, Cottard, Castel
Zagadnienia:
Dżuma - powieść-parabola
Parabola
- gatunek literatury moralistycznej, w którym przedstawione wydarzenia mają nie tylko sens dosłowny, ale ważne są jako przykład uniwersalnych zachowań i postaw. Cechy gatunkowe:
schematyczna fabuła,
ogólnikowość przedstawienia postaci i realiów,
niedookreśloność czasu i miejsca,
typizacja bohaterów.
Paraboliczność utworu polega na wyrażaniu sensów ogólnych - przesłania moralnego, prawd filozoficznych o uniwersalnym charakterze. Wówczas przedstawiona sytuacja ma wiele znaczeń, nie poprzestaje na jednej wykładni.
Dżuma jest powieścią-parabolą:
wydarzenia w niej przedstawione są pretekstem do głębszej refleksji, do odkrycia prawd uniwersalnych,
losy bohaterów są przykładem postaw ludzi wobec choroby, wojny, totalitaryzmu, zła,
brak określenia konkretnego czasu wydarzeń (lata 40. XX w.),
obiektywizm narracji - wydarzenia są przedstawione przede wszystkim przez dr. Rieux; pisze on swoistą kronikę czasów zarazy, ale nie używa pierwszej osoby (czytelnik dopiero na końcu powieści domyśla się, że dr Rieux jest narratorem); ten zabieg podkreśla izolację człowieka walczącego, jego punkt widzenia uzupełniany jest przez innych bohaterów (dialogi) i przez zapiski Tarrou,
akcja toczy się w zamkniętym miejscu - mieszkańcy Oranu zostali odizolowani od reszty świata.
Znaczenie tytułu powieści:
a)Dżuma - choroba
Jest to znaczenie rzeczywiste. Dżuma jest chorobą - przedstawione w powieści wydarzenia mogą być zapisem walki z nią, tym bardziej że jest to zapis bardzo realistyczny, nawet kronikarski. Dr Rieux to lekarz, który staje na czele oddziałów sanitarnych i zmaga się z chorobą - izoluje zarażonych, podaje lek potrzebującym, opiekuje się chorymi. Dr Castel to naukowiec szukający szczepionki, a Grand - urzędnik prowadzący dokładne statystyki zachorowań. Niedookreślenie daty wydarzeń sugeruje, że zaraza może spaść na ludzi w każdej chwili. Dżuma staje się symbolem zagrożenia, które przychodzi nieoczekiwanie i przed którym nie ma ucieczki.
b)Dżuma - wojna
Jest to znaczenie przenośne. Niedookreślenie daty pozwala na interpretowanie czasu wydarzeń na lata trwania II wojny światowej. Oran to obszar okupowany - stąd ograniczona możliwość poruszania się, godzina policyjna i niemożność opuszczenia miasta bez zezwolenia. Stadiony to obozy koncentracyjne - miejsca śmierci. Dr Rieux stoi wówczas na czele tajnych oddziałów zbrojnych walczących z okupantem, a Tarrou, Rambert i inni wspierają go w tych działaniach.
c)Dżuma - totalitaryzm
Jest to znaczenie przenośne. Lata 40. XX wieku to rozwój totalitaryzmu. W powieści można zatem odczytać panowanie terroru, ograniczenie praw jednostki, prześladowania i aresztowania oraz bunt i niezgodę ludzi na takie traktowanie. Różne są też postawy wobec systemu: usilne poszukiwanie sposobu na pokonanie władzy (Castel), podjęcie walki z systemem (Rieux, Tarrou, Rambert) i jego akceptacja (Cottard).
d)Dżuma - zło
Jest to najogólniejsza interpretacja powieści. Dżuma to zło, każde zło tkwiące w człowieku i ujawniające się w najbardziej niespodziewanym miejscu i czasie. Trzeba być na nie przygotowanym zawsze i wszędzie i nigdy nie wolno mu ulegać. Przedstawieni w powieści bohaterowie to jednostki wyłonione z tłumu, to zwykli ludzie postawieni w obliczu konieczności dokonania wyboru. Ich postawy stają się przez to uniwersalne, ponadczasowe. Bohaterowie nie funkcjonują w powieści jako wielkie indywidualności, ale jako zwykli, przeciętni obywatele. Zło to współczesna dżuma, nie można go pokonać. Gdy zagasimy jedno zarzewie, natychmiast wybucha następne - „bakcyl dżumy nigdy nie umiera”. Najgorsze jest to, że zło zaraża - nawet podejmując z nim walkę, stajemy się jego ofiarami. „Każdy nosi w sobie dżumę, nikt bowiem, nikt na świecie, nie jest od niej wolny”.
2. Różne postawy wobec zła
Jean Tarrou
Młody człowiek, syn prokuratora. Jako dziecko był świadkiem skazania człowieka na śmierć, wówczas uciekł z domu i od tego czasu podjął walkę ze złem w każdej postaci - brał udział m.in. w wojnie domowej w Hiszpanii, przybył do Oranu, gdy wybuchła zaraza; natychmiast włączył się do działań, był twórcą oddziałów sanitarnych. Jedna z ostatnich ofiar epidemii. Tarrou uważał walkę ze złem za swój obowiązek, nosił w sobie poczucie winy za działalność ojca; walcząc ze złem, „zaraził się nim”, nosił bakcyla dżumy w sobie.
wędrowiec, obserwator, szlachetny idealista - upór buntownika
Raymond Lambert
Dziennikarz paryski, przybył do Oranu, by napisać reportaż o życiu Arabów. Wybuch epidemii zaskoczył go, robił wszystko, by wydostać się z miasta, chciał wrócić do pozostawionej w Paryżu narzeczonej. Nie starał się wykorzystać wydarzeń do zrobienia kariery, jakby zapomniał o swym zawodzie, nawet nie próbował wysyłać dramatycznych korespondencji - strach o własne życie i pragnienie spotkania się z kochaną kobietą były jedynym determinantem jego działań. Nie mogąc wyjechać legalnie, szukał innych możliwości, ale gdy już udało mu się zorganizować ucieczkę, postanowił zostać i włączył się w walkę z dżumą. Rambert pokonał zło tkwiące w nim samym; jego postawa, z początku obojętna wobec wydarzeń, zmieniała się w aktywną. Zrozumiał, że nie można przejść obojętnie wobec zła, ponieważ przyjmuje się wówczas za nie odpowiedzialność.
uchodźca, niedoszły uciekinier - dojrzewanie do solidarności
Joseph Grand
Typowy urzędnik, całe życie poświęcił pisaniu książki, a właściwie poprawianiu jej pierwszego zdania - ta praca stała się dla niego ucieczką od szarej rzeczywistości. Człowiek samotny, niedoceniony w pracy, niespełniony w miłości. Odgrywa ważną rolę - prowadzi statystykę epidemii - od rzetelności jego zapisów zależy przyszły obraz przebiegu choroby. Człowiek prosty, zwykły, ale o dobrym sercu, gotowy zawsze pomóc drugiemu. Jest jedynym bohaterem, który zachorowawszy na dżumę, nie umarł; jego wyzdrowienie ma niemal wymiar cudowny.
zwykły człowiek o dobrym sercu i pięknych ideałach - męstwo codzienności
Ojciec Peneloux
Uczony jezuita, jego kazania wywierają duży wpływ na mieszkańców Oranu. Bierny wobec wydarzeń, poszukuje odpowiedzi na pytanie o przyczyny i źródło zła - w pierwszym kazaniu ogłasza, że dżuma to kara za grzechy ludzkości zesłana przez Boga - nowy potop. Jednak gdy staje się świadkiem cierpienia niewinnego dziecka, zmienia swój pogląd, przyjmuje postawę Hiobową i niesie pomoc najbardziej chorym na stadionie; zaraża się i umiera. Zrozumiał, że prawdziwe człowieczeństwo polega na czynieniu dobra.
uczony teolog - bezradność wobec dogmatów
Doktor Castel
Lekarz, prowadzi badania nad szczepionką, konsekwentnie podejmuje kolejne próby, zdaje sobie sprawę z odpowiedzialności, która na nim spoczywa.
badacz - konsekwencja działania
Cottard
Drobny przestępca, wybuch dżumy pozwolił mu ukryć się, władze miały inne, ważniejsze zadania niż ściganie go. Uważa, że małe zło chroni przed wielkim. Jest przekonany o własnej bezkarności. Gdy epidemia się kończy, zaczyna strzelać do tłumu - to akt desperacji, próba obrony własnych racji.
przestępca - spustoszenie wewnętrzne
Krzysztof Kamil Baczyński
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1921 rok - urodził się w Warszawie,
1936 rok - debiut literacki,
1943 rok - wstąpił do AK, był w batalionach „Zośka”, „Parasol”,
1944 rok - zginął, walcząc w powstaniu warszawskim.
Najważniejsze utwory:
Tomy poezji:
Wiersze wybrane
Arkusz poetycki
Śpiew z pożogi(pośmiertnie)
Analiza wybranych wierszy
Pokolenie (1941)
W wierszu tym poeta przedstawia dramat pokolenia Kolumbów. Mówi o towarzyszącej mu świadomości przedwczesnej śmierci. „Tak się dorasta do trumny, / jakeśmy w czasie dorośli”. Nastrój grozy i śmierci wprowadzony zostaje przez opis przyrody - „rzeki ognia ścięte krą purpurową”. Młodzi ludzie traktują walkę jako znak przynależności do pokolenia, obowiązek żołnierski - „każdy - kolumną jesteś”. Nie cofają się przed odpowiedzialnością, zdają sobie sprawę z tragizmu własnej sytuacji.
Z głową na karabinie (1943)
Osobisty liryk. Osoba mówiąca wspomina swoje dzieciństwo, czasy przedwojenne, kiedy życie miało inny wymiar. Zdaje sobie sprawę z sytuacji, jaką wymusza wojna. Ma świadomość konieczności poświęcenia i śmierci. Wie, że spoczywa na nim obowiązek wyboru drogi życiowej, wskazanej przez tragiczny los. Utwór kończy się pełnymi goryczy słowami: „Umrzeć przyjdzie, gdy się kochało / wielkie sprawy głupią miłością”.
Cechy poezji Baczyńskiego:
osoba mówiąca to przedstawiciel pokolenia Kolumbów,
przeczucie katastroficzne,
romantyczne obrazowanie symboliczno-wizyjne,
wizja dwóch światów: wojny i miłości,
uogólnienia dotyczące życia, miłości, piękna i śmierci,
problematyka: tragizm pokolenia, trudny patriotyzm, świadomość śmierci.
Tadeusz Borowski
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1922 rok - urodził się w Żytomierzu,
1940 rok - zdał okupacyjną maturę i rozpoczął studia polonistyczne na tajnym uniwersytecie,
1943 rok - aresztowany, trafił na Pawiak, później wywieziony do Oświęcimia,
1944 rok - wywieziony do Dachau,
1946 rok - wrócił do kraju, ukończył polonistykę,
1947 rok - został redaktorem miesięcznika „Nurt”, był działaczem Klubu Młodych Artystów i Naukowców,
1948 rok - wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej,
1949-1951 - pracował w Polskim Biurze Informacji Prasowej w Berlinie,
1951 rok - zmarł w Warszawie śmiercią samobójczą.
Najważniejsze utwory:
Kamienny świat
Pożegnanie z Marią
Epoka literacka:
współczesność
Rodzaj literacki:
epika
Gatunek literacki:
opowiadania
Data pierwszego wydania:
1947 rok
Czas akcji:
II wojna światowa
Miejsce akcji:
Warszawa, Oświęcim
Bohaterowie:
Tadeusz i jego znajomi, przyjaciele, Maria
Analiza wybranych opowiadań:
Pożegnanie z Marią
Głównym bohaterem i narratorem opowiadania jest Tadeusz - poeta, student, pracownik składu budowlanego. Prowadzi niejako podwójne życie - pisze, studiuje, rozmawia o sztuce, życiu, kocha Marię, a jednocześnie pracuje w składzie budowlanym, handluje z Niemcami, pomaga kierownikowi w prowadzeniu nielegalnych interesów.
W nocy w budynkach składu trwa wesele, o okupacji przypomina jedynie młoda Żydówka - uciekinierka ze szpitala. Rano wszyscy się rozchodzą, Maria, narzeczona Tadeusza, zajmuje się rozprowadzaniem samogonu. W składzie budowlanym pojawia się Doktorowa, stara Żydówka, która wykupiła się z getta. Gdy jednak dowiaduje się, że jej córka nie będzie mogła opuścić obozu, wraca do getta. Wieczorem Tadeusz dowiaduje się, że Maria została aresztowana w ulicznej łapance. Trafiła do obozu, „a ciało jej zapewne przerobiono na mydło”.
U nas, w Auschwitzu...
Opowiadanie napisane w formie listów. Główny bohater, Tadeusz, pisze do Tuśki. Oboje znajdują się w obozie koncentracyjnym. Tadeusz uczęszcza na kurs sanitarny - jest to dla niego awans, dzięki temu przenosi się z Brzezinki do Oświęcimia. Tadeusz w listach do ukochanej opisuje obóz - pseudomedyczne badania prowadzone na więźniach, transporty do gazu, ale także obozowy burdel, mecze, koncerty. Wyjawia zasady panujące między więźniami, podział na Kanadę i Muzułmanów, obojętność ludzi na śmierć innych.
Proszę państwa do gazu
Tadeusz wraz ze znajomymi więźniami z Kanady idzie na rampę do rozładunku transportu. Chce wykorzystać okazję, by zdobyć buty. Jest środek lata, upał daje się wszystkim we znaki. Gdy przybywa transport, komando przystępuje do rozładunku. Nowo przybyli są stłoczeni w bydlęcych wagonach, przerażeni, nikt nie chce im udzielić informacji. Kanada dzieli nowych na dwie grupy - do gazu i do pracy, selekcjonuje ubrania, rzeczy osobiste. Tadeusz nie może tego wytrzymać, nawet alkohol nie uśmierzył jego zdolności odczuwania; zapomina o butach, chowa się i wymiotuje. Do obozu wraca dopiero wieczorem.
Gustaw Herling-Grudziński
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1919 rok - urodził się w Kielcach,
1935 rok - debiut literacki (jako uczeń gimnazjum publikował w piśmie warszawskich gimnazjalistów „Kuźnia Młodych”),
1937 rok - rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim,
1939 rok - brał udział w kampanii wrześniowej, współorganizował założenie PLAN-u i „Biuletynu Polskiego”,
1940-1942 - przebywał w stalinowskich więzieniach i łagrach,1942 rok - zwolniony w wyniku amnestii, wstąpił do armii Andersa,
1945-1947 - kierował działem literackim „Orła Białego” we Włoszech,
1947 rok - rozpoczął współpracę z miesięcznikiem „Kultura”,
1948 rok - wyjechał do Londynu, współpracował z tygodnikiem „Wiadomości”,
1952-1955 - przebywał w Monachium i pracował w polskiej rozgłośni Radia Wolna Europa,
1955 rok - osiadł na stałe w Neapolu,
2000 rok - zmarł w Neapolu.
Najważniejsze utwory
szkice, eseje
dzienniki
opowiadania/powieści
Żywi i umarli
Upiory rewolucji
Dziennik pisany nocą
Inny świat
Skrzydła ołtarza
Drugie przyjście
Cechy charakterystyczne twórczości Grudzińskiego:
połączenie precyzji z kunsztownością artystyczną,
zachowanie dystansu obserwatora i kronikarza zdarzeń,
ukazywanie autentycznych historii - materiałem jest własna lub cudza biografia,
zainteresowanie człowiekiem, jego zachowaniem w krańcowych sytuacjach.
„Inny świat”
Gatunek literacki:
niejednoznaczny, łączący elementy dziennika, powieści autobiograficznej z literaturą faktu
Czas powstania utworu:
1949-1950
Data pierwszego wydania:
1951 Londyn (1953 Londyn - pierwsze wydanie po polsku)
Czas akcji:
II wojna światowa
Miejsce akcji:
obóz pracy w Jercewie
Bohaterowie:
Gustaw Herling-Grudziński, więźniowie obozu
Zagadnienia:
1. ŁAGROWA RZECZYWISTOŚĆ
Położenie obozu
Obóz położony jest na Syberii, panują tam ekstremalne warunki atmosferyczne, temperatura spada do minus czterdziestu stopni, w obozie nie ma drutów kolczastych, a jednak ucieczka jest niemożliwa - dookoła rozciąga się jedynie biała przestrzeń nie do przebycia.
Warunki bytowe
Pierwsi więźniowie musieli sobie sami wybudować baraki, mieszkali w szałasach, w obozie panuje głód - więźniowie przydzielani są do tzw. kotłów, co przyczynia się do powstania hierarchii obozowej (najbardziej wydajne brygady dostają najwięcej jedzenia), jedzenie jest największym bogactwem, warunkiem i celem życia, więźniowie nie otrzymują odzieży - mają jedynie to, w czym przybyli do obozu - dlatego nie rozbierają się do snu, gdyż boją się, że ktoś im ukradnie ubranie lub odzież rozsypie się i nie będzie nadawała się do założenia, w razie choroby więźniowie trafiają do szpitala - tu można się wyspać (jest nawet pościel) i otrzymać lepsze jedzenie, więźniowie niezdolni do pracy mieszkają w osobnym baraku, potocznie nazywanym „trupiarnią” - panuje tam atmosfera oczekiwania na śmierć.
Praca
Więźniowie podzieleni są na brygady, mają do wykonania określony plan, rozliczani są według zawyżonych norm, miejsce pracy oddalone jest od obozu o 5-7 km - trzeba tę drogę przejść pieszo, dzień pracy trwa 11-12 godzin, praca to wyrąb lasu, więźniowie wykonują ją, stojąc po pas w śniegu - najsilniejsi wytrzymują dwa lata, ilość jedzenia zależy od wykonania normy - 125%, 100%, poniżej 100%, praca to maksymalna eksploatacja ludzi przy minimalnych racjach żywnościowych.
Obyczajowość
Władze obozu są ponad prawem - mogą dowolnie wydłużać karę, właściwie bez podania przyczyn, strażnicy bezkarnie znęcają się nad więźniami, panują tu relacje kat - ofiara, w obozie panuje strach - mocno rozwinięty jest system donosów, jeden więzień może stać się ofiarą innego; system donosów obejmuje nie tylko informowanie władz o czynach i rozmowach innych, ale również fałszywe oskarżenia,
w obozie rządy sprawują urkowie - więźniowie kryminalni, którzy kierują się przemocą: biją, kradną, gwałcą kobiety, więźniowie żyją w obozie poniżej granicy człowieczeństwa, zniewoleni i upodleni sprzedają się za jedzenie, składają fałszywe oskarżenia, donoszą, dzień odwiedzin staje się torturą - jeszcze silniej uświadamia ogrom poniesionych strat; często właśnie wtedy więźniowie dowiadują się o tym, że rodzina nie chce z nimi utrzymywać kontaktu, w obozie panuje cenzura, nie wolno obchodzić świąt religijnych.
2. GALERIA BOHATERÓW
Gustaw Herling-Grudziński
Został aresztowany przy próbie przekroczenia granicy sowieckiej - fonetyczna zbieżność nazwiska (Herling) i oficerki na nogach były przyczyną oskarżenia o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Po długotrwałych przesłuchaniach trafił do więzienia w Witebsku, później do obozu w Jercewie. To jego oczyma obserwujemy warunki panujące w obozie, dzięki niemu poznajemy historie różnych więźniów. Udaje mu się załatwić pracę na terenie obozu, dzięki czemu ma większe szanse przeżycia. Zaprzyjaźnia się z Kostylewem; gdy ten zostaje wyznaczony na Kołymę, ofiaruje się pójść za niego, ale naczelnik odrzuca tę prośbę. Gdy podpisano pakt Sikorski-Majski, zostaje ogłoszona amnestia dla Polaków, jednak z niewiadomych powodów władze nie wypuszczają Grudzińskiego z obozu. Okazuje się, że inżynier Machapetian donosił na niego. Grudziński ciężko chory na szkorbut i kurzą ślepotę traci nadzieję na uwolnienie. Na znak protestu podejmuje głodówkę. Po ośmiu dniach zostaje przeniesiony do szpitala, a później do trupiarni. Zostaje zwolniony i trafia do armii Andersa.
Kowal
Więzień kryminalny, przywódca grupy urków; wydawało się, że ma jeszcze ludzkie uczucia - związał się z Marusią, lecz gdy kompani zaczęli go wyśmiewać, aby zażegnać konflikt, oddał im dziewczynę, rezygnując tym samym z resztek człowieczeństwa.
Gorcew
Komunista, oficer śledczy, który słynął z okrucieństwa, po aresztowaniu trafia do obozu na najcięższy odcinek pracy; przetrwać tam można tylko dzięki pomocy współwięźniów, ale oni odmawiają współpracy. Nie reagują nawet wówczas, gdy mdleje i wieziony saniami spada w głęboki śnieg. Zamarza na śmierć.
Zabójca Stalina
Mężczyzna, który podczas libacji alkoholowej strzelił do portretu Stalina. Ktoś ze współbiesiadników doniósł na niego, co spowodowało skazanie go na 10 lat obozu. Tuż przed śmiercią stracił świadomość, głośno krzyczał, że zabił Stalina, przyznając się do popełnienia zbrodni.
Misza Kastylew
Skazany za zdradę komunizmu, osadzony w łagrze buntuje się, nie chce pracować, dlatego okalecza się - co trzy dni wsuwa rękę do ognia, powodując odnawianie rany; zostaje wyznaczony na Kołymę - oblewa się wrzątkiem i umiera w męczarniach.
Pamfilów
Został aresztowany za to, że bronił swojej ziemi. Pociechą w obozie była dla niego pamięć o synu, ciągle czytał jego listy. Pewnego dnia otrzymał wiadomość, że syn wyrzeka się ojca; co więcej - jako oficer Armii Czerwonej popiera aresztowanie ojca. Pamfiłow załamuje się, ale zachowuje nadal listy od syna. Między ojcem a synem dochodzi do pojednania, gdy młody Pamfiłow również trafia do obozu.
3. ŁAGIER JAKO PAŃSTWO TOTALITARNE
Łagier
teren zamknięty, odizolowany od świata,
opuszczenie obozu bez zgody władz i dokumentów potwierdzających zwolnienie nie jest możliwe,
pełna kontrola nad życiem więźniów: cenzura, system donosów,
władza sama ustala prawa, dowolne przedłużanie wyroków,
obozem rządzą urkowie, którzy sami ustalają reguły,
obóz funkcjonuje jak przedsiębiorstwo gospodarcze:
plany, normy, biurokracja, szpital, trupiarnia,
zakaz obchodzenia świąt.
Państwo totalitarne
państwo zamknięte na wpływy innych krajów,
wyjazd z państwa totalitarnego bez zgody odpowiednich władz nie jest możliwy - trzeba uzyskać paszport,
kontrola państwa nad życiem obywateli - takie same narzędzia działania jak w łagrze,
władza ponad prawem - fałszowanie historii, fałszywe oskarżenia,
NKWD poza wszelką kontrolą,
gospodarka komunistyczna: plany, normy, biurokracja, służba zdrowia, emerytura,
laicyzacja życia.
Cel: całkowite podporządkowanie ludzi, kontrola nad społeczeństwem
Hanna Krall
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1935 rok - urodziła się w Warszawie; ukończyła dziennikarstwo na Uniwersytecie Warszawskim,
1955-1966 - pracowała jako dziennikarka „Życia Warszawy”,
1966-1969 - przebywała w byłym ZSRR jako korespondentka prasowa,
1969-1981 - pracowała w redakcji „Polityki”.
Najważniejsze utwory
Reportaże
opowiadania, powieści
Na wschód od Rabatu
Trudności ze wstawaniem
Hipnoza
Taniec na cudzym weselu
Dowody na istnienie
Tam już nie ma żadnej rzeki
Zdążyć przed Panem Bogiem
Sublokatorka
Okna
To ty jesteś Daniel
Wyjątkowo długa linia
Cechy stylu Hanny Krall:
zwięzłość i precyzja,
unikanie patosu,
nastawienie na mówiącego,
powściągliwość w ujawnianiu własnych odczuć i sądów.
Tadeusz Różewicz
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1921 rok - urodził się w Radomsku,
1939-1945 - żołnierz AK,
1966 rok - otrzymał nagrodę państwową I stopnia,
2000 rok - otrzymał Nagrodę Literacką Nike za tom Matka odchodzi
Najważniejsze utwory
zbiory poezji
dramat
proza
Niepokój
Czerwona rękawiczka
Rozmowa z księciem
Nic w płaszczu Prospera Twarz trzecia Płaskorzeźba
nożyk profesora
szara strefa
Matka odchodzi
Kartoteka
Kartoteka rozrzucona
Grupa Laokoona
Świadkowie albo Nasza mała stabilizacja
Stara kobieta wysiaduje
Białe małżeństwo
Do piachu
Przerwany egzamin
Wycieczka do muzeum
Śmierć w starych dekoracjach
Analiza wybranych wierszy
Ocalony
Wiersz powstał po wojnie, należy do tomu Niepokój (1947). Osobą mówiącą jest przedstawiciel pokolenia Kolumbów, który przeżył. Przedstawia się słowami:
„Mam dwadzieścia cztery lata
ocalałem
prowadzony na rzeź”.
Bohater liryczny ujawnia swą moralną pustkę. Mówi o zniszczeniach w psychice, jakich dokonała wojna. Ogrom zła, zbrodnie na ludzkości spowodowały, że tradycyjne systemy moralne stały się nietrwałe i nieodpowiednie. Bohater zatracił umiejętność odróżniania dobra od zła. Pojęcia stały się tylko wyrazami - straciły swą wartość, okazały się puste, gdyż wartości, do których się odnosiły, przestały istnieć. Jedyne, co mu pozostało, to świadomość straty - dlatego „szuka nauczyciela i mistrza”. Pragnie odzyskać to, co utracił. Tą wartością może być religia - w utworze jest wyraźne odwołanie biblijne - nauczyciel, który przywraca „wzrok słuch i mowę”, to Jezus Chrystus, a ten, który „oddzieli światło od ciemności” to Bóg-Ojciec.
Z wiersza Różewicza wypływa podobny wniosek jak z opowiadań Borowskiego - wojna odsłania zło w człowieku, nikt nie jest odporny na jej wpływ. Tytułowy ocalony to człowiek, który przeżył jedynie w sensie fizycznym - jego psychika uległa degradacji, jest wypalony, utracił zasady moralne, wszystkie wartości, nie wie, jak żyć.
Zostawcie nas
Wiersz napisany w imieniu pokolenia Kolumbów do współczesnych. Osoba mówiąca ma poczucie przynależności do straconego pokolenia. Prosi, by zostawiono je w spokoju; wojna była tak okrutna, że zazdrościli roślinom i kamieniom. Koszmar pozostawił niezatarte piętno na ich psychice, nie potrafią już normalnie żyć. Nikt nie może im pomóc.
Cechy poezji Tadeusza Różewicza:
oszczędność lirycznych środków wyrazu
język mówiony i potoczny
rezygnacja ze znaków interpunkcyjnych
ascetyczna forma wypowiedzi lirycznej
tematy: trauma wojenna, analiza zjawisk współczesnej kultury, dehumanizacja jako wynik rozwoju cywilizacji, problem sztuki i poety.
Zbigniew Herbert
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1924 rok - urodził się we Lwowie,
1942 rok - ukończył tajną szkołę podchorążych; żołnierz AK,
1950 rok - debiut prasowy; współpraca z „Tygodnikiem Powszechnym”,
1956 rok - spóźniony debiut literacki - zbiór poezji Struna światła
1998 rok - zmarł w Warszawie.
Najważniejsze utwory
tomiki poezji
zbiory esejów
dramaty
Struna światła
Hermes, pies i gwiazda
wiersze i proza
Studium przedmiotu
Napis
Pan Cogito
Raport z oblężonego miasta i inne wiersze
Elegia na odejście
Rovigo (nagroda „Literatury” - 1992)
Epilog burzy
Martwa natura z wędzidłem (nagroda im. Kazimierza Wyki 1993)
Barbarzyńca w ogrodzie
eseje
Analiza wybranych wierszy
Przesłanie Pana Cogito
Osobą mówiącą w tekście jest Pan Cogito - „człowiek myślący”. Zwraca się on do współczesnych, zostawiając im przesłanie, jak żyć, nakazując przyjęcie postawy wyprostowanej. Poeta podkreśla wagę chwili, która wymaga wyboru. Właściwa jest tylko jedna droga - dochowanie wierności własnym ideałom.
Wiersz napisany jest w trybie rozkazującym: „idź”, „bądź odważny”, „strzeż się”, „czuwaj!”.
Te słowa brzmią jak rozkaz, są determinantą, jednocześnie odsyłają do dekalogu. Ale jest to dekalog odwrócony - poeta zabrania litości wobec słabych.
Przesłanie Pana Cogito
Zawiera prawdy według poety najważniejsze dla tych, którzy nie chcą się poddać niedemokratycznej władzy, nie chcą należeć do „tych co na kolanach”. Poeta wie, że nie jest to droga łatwa, że nie można, obierając ją, liczyć na nagrodę - wprost przeciwnie czeka tam „śmierć na śmietniku”. Każdy jednak, kto ją obierze, stanie w szeregu wielkich wojowników: Gilgamesza (półlegendarnego władcy miasta Uruk), Hektora (antycznego bohatera z Iliady) i Rolanda (średniowiecznego wzoru rycerza). Utwór kończy nakaz: „Bądź wierny Idź”. W utworze strofy pokrywają się z kolejnymi nakazami Pana Cogito. Jest to wiersz biały.
Tren Fortynbrasa
Wiersz nawiązujący do tragedii Szekspira Hamlet. Osobą mówiącą jest Fortynbras; to on wygłasza tren - utwór wyrażający uczucia po śmierci Hamleta. Poeta zastosował tu lirykę roli. Fortynbras zwraca się bezpośrednio do Hamleta, prowadząc z nim pozorny dialog: „Teraz kiedy zostaliśmy sami możemy porozmawiać książe jak mężczyzna z mężczyzną”. „Akcja” wiersza rozpoczyna się w momencie, w którym kończy się dramat Szekspira, Tren Fortynbrasa jest więc reinterpretacją Hamleta.
Główny problem utworu dotyczy roli jednostki w świecie, jej możliwości. Hamlet i Fortynbras reprezentują zupełnie różne postawy. Hamlet to idealista, wierzący w „kryształowe pojęcia”, nieprzystosowany do życia w okrutnym świecie. Fortynbras to realista wierzący w „glinę ludzką”, zajmujący się konkretnymi sprawami - dekretem w sprawie prostytucji, projektem kanalizacji. On wie, że walka i służba żołnierska są tym, na czym się zna, dlatego pogrzeb Hamleta to „manewry przed objęciem władzy”. Fortynbras nie rozumie zasad Hamleta, jednak je szanuje i docenia - wie, że w chwili śmierci Hamleta narodzi się jego gwiazda.
Cechy stylu Zbigniewa Herberta:
sięganie po tradycyjne środki artystyczne,
odwoływanie się do humanistycznych tradycji kultury europejskiej,
wyrażanie opinii o współczesności przez odwołania do mitologii, historii, sztuki,
głoszenie konieczności przyjęcia „postawy wyprostowanej”,
łączenie prostoty języka z intelektualnym dyskursem,
najczęściej stosowana forma wiersza - poetycka parabola, przypowieść, „poetyka wielkiej metafory”,
obiektywizacja własnych wypowiedzi - w poezji Herberta nie ma lirycznego wybuchu uczuć, emocji - poeta nadaje swoim wypowiedziom tonację spokoju, tzw. klasycznego umiaru, zaleca powściągliwość w wyrażaniu uczuć,
wrażliwość na konflikty moralne epoki będące wynikiem współczesnych przemian historycznych i cywilizacyjnych, postawa oporu przeciw przemocy, postawa solidarności z prześladowanymi,
ujmowanie aktualnych problemów moralnych i politycznych w perspektywie uniwersalnej,
poszukiwanie trwałych wartości, ładu w chaosie współczesnego świata,
ironia, humor, prostota języka jako środki tworzenia,
wszystkie cechy wiersza wolnego: oszczędność znaków interpunkcyjnych - przeważnie nie ma ich wcale, dowolność w rozczłonowaniu zdań, umieszczaniu ich w wersach (częste stosowanie przerzutni), zdania nie zawsze rozpoczynają się wielką literą, brak rymów.
Miron Białoszewski
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1922 rok - urodził się w Warszawie,
1944 rok - po upadku powstania warszawskiego wywieziony na roboty do Niemiec,
1947 rok - debiut prasowy,
1955-1963 - współtwórca Teatru Osobnego, aktor i autor tekstów,
1956 rok - wydanie debiutanckie tomiku Obroty rzeczy
1983 rok - zmarł w Warszawie.
Najważniejsze utwory
zbiory poezji
małe formy narracyjne
proza
Obroty rzeczy
Rachunek zachciankowy
Było i było
Szumy, zlepy, ciągi
Donosy rzeczywistości
Pamiętnikz powstania warszawskiego
Analiza wybranych wierszy
Ach, gdyby, gdyby nawet piec zabrali...
Wiersz w podtytule (Moja niewyczerpana oda do radości) zawiera aluzję do Ody do radości Schillera. Oda to uroczysty utwór poetycki opiewający wielkie idee, doniosłe wydarzenia lub wybitną postać. W tym wypadku podmiotem utworu jest piec, a opisywanym wydarzeniem - odebranie owego pieca bohaterowi. To kontrastowe zestawienie, nieodpowiednia treść tekstu do jego formy, ma funkcję parodystyczną. Wiersz jest pochwałą siły ludzkiego ducha - bohater nie załamuje się nawet w momentach trudnych - gdy traci to, co dla niego najcenniejsze. Natychmiast odbudowuje swój świat - wystarcza mu samo miejsce po cennym dla niego przedmiocie, a nawet samo słowo nazywające ten przedmiot. Mamy tu do czynienia z sakralizacją codzienności, najpotrzebniejszych sprzętów, ale jednocześnie pojawia się autoironiczny dystans do opisywanej sytuacji.
W tekście wyraźnie można zaobserwować eksperymenty językowe. Obok tematu i języka potocznego wprowadza Białoszewski elementy stylu wysokiego - bramę triumfalną - a także rytmizację wypowiedzi. Zabawa fonetyczną warstwą wyrazu wprowadza ciekawy, nowy element dźwiękowy.
Ballada o zejściu do sklepu
Tematem wiersza jest codzienność, zwykłe, powszednie wydarzenie - wyjście z domu do sklepu, ale wydarzenie to ukazane jest jak pełna grozy historia. Zwykłe wyjście do sklepu urasta w oczach bohatera do rangi niebezpiecznej wyprawy - stąd olbrzymia radość, że udało się powrócić. Widać tu autoironię - lęki bohatera są infantylne, wyolbrzymione.
Utwór jest parodią ballady. Zamiast ukazywać tajemnicze i niezwykłe wydarzenie, opowiada o banalnej czynności, zamiast rytmiczności wypowiedzi, powtórzeń pojawia się język potoczny i mówiony, a nawet widoczne są problemy z dobraniem odpowiedniego słownictwa.
Cechy stylu Białoszewskiego:
groteskowe widzenie codzienności,
zainteresowanie kulturą peryferyjną,
nobilitacja tandety i kiczu,
prywatność, osobność,
eksperymenty językowe: tworzenie nowych form wyrazowych, dezintegracja związków frazeologicznych, odwołania do języka mówionego, potoczność, parodia języka literackiego.
Czesław Miłosz
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1911 rok - urodził się w Szetejniach na Kresach Wschodnich (dzisiejsza Litwa),
1930 rok - debiut literacki,
1929-1934 - był współzałożycielem grupy poetyckiej Żagary (Wilno),
1931 rok, 1934-1935 - paryskie stypendia,
1937 rok - został pracownikiem Polskiego Radia w Warszawie,
1945-1950 - pracował w dyplomacji (USA, Francja),
1951 rok - odmówił powrotu do kraju, zamieszkał w Paryżu,
1961-1978 - przeniósł się do Berkeley, prowadził wykłady z literatury polskiej na Uniwersytecie Kalifornijskim,
1980 rok - otrzymał literacką Nagrodę Nobla,1992 rok - został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności (PAU),
1998 rok - otrzymał Nagrodę Literacką Nike,
2004 rok - zmarł w Krakowie.
Najważniejsze utwory
zbiory poezji
poematy
powieści
eseje
Trzy zimy
Ocalenie
Miasto bez imienia
Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada
Dalsze okolice
Na brzegu rzeki
To
Druga przestrzeń
Traktat moralny
Traktat poetycki
Zdobycie władzy
Dolina Issy
Rok myśliwego
Zniewolony umysł
Rodzinna Europa
Człowiek wśród skorpionów
Ziemia Ulro
Ogród nauk
Zaczynając od moich ulic
Analiza wybranych wierszy
Campo di Fiori
Utwór napisany w 1943 roku podczas likwidacji getta warszawskiego. Wiersz jest wyraźnie dwudzielny. Pierwsza część opowiada o spaleniu na stosie XVI-wiecznego filozofa Giordana Bruna. Zebrany tłum traktował egzekucję jak widowisko, a życie w mieście zaraz po wyroku toczyło się normalnie. W drugiej części poeta opisuje warszawiaków bawiących się na karuzeli postawionej przy murach getta. Ich radosnego nastroju nie zakłócał widok płonącego getta i odgłosy wystrzałów. Oba te obrazy, które łączy obojętność świadków zbrodni, budzą niezgodę osoby mówiącej. Poeta, bo tak się przedstawia podmiot liryczny, szuka morału wypływającego z tej sytuacji. Formułuje następujące wnioski: ludzie podchodzą z obojętnością do cierpienia innych; wszystko przemija, nie warto zatrzymywać się w pędzie; ludzie ginący są samotni, niemożliwe jest nawiązanie kontaktu z żyjącymi, gdyż patrzą na świat z innej perspektywy.
W zakończeniu wiersza Miłosz umieszcza swoje credo poetyckie - zadanie poety polega na zapamiętaniu, wznieceniu buntu. Program ten ma wyraźne zabarwienie tyrtejskie, odnajdujemy w nim ślady poezji romantycznej. Podobnie brzmią ostatnie słowa wiersza Cypriana Norwida Do obywatela Johna Brown.
Który skrzywdziłeś
Wiersz o wyraźnym zabarwieniu polityczno-moralistycznym. Podmiot mówiący w wierszu zwraca się do rządzących, przedstawicieli władzy, którzy kosztem jednostki pragną budować system. Pierwsze dwie zwrotki to charakterystyka despoty - jest silny, pewny siebie, otacza się gronem pochlebców, wprowadza zamęt; jego działalność wpływa destrukcyjnie na moralność społeczną, krzywdzi jednostki. Druga część wiersza ma charakter ostrzeżenia - „nie bądź bezpieczny”. Poeta w krótkich, kategorycznych zdaniach pragnie uświadomić tyranom, że źle postępują, że skrzywdzenie bezbronnego człowieka jest największą zbrodnią, której nie można przebaczyć.
Utwór ten wyznacza jednocześnie rolę poety w systemie totalitarnym - jego zadanie polega na spisaniu czynów, ocaleniu od zapomnienia czynów niegodnych, a więc spowodowanie nieuchronnej kary. Artysta jest odpowiedzialny za moralność i świadomość społeczną.
Cechy poezji Miłosza:
poezja zintelektualizowana,
łączy liryzm z klasyczną dyscypliną, patos z ironicznym dystansem,
odwołuje się do tradycji literackiej,
rolą poety jest utrwalanie kształtu świata,
jego poezja ewoluuje - od katastroficznych wizji świata, przez problematykę moralno-polityczną, biblijną, do osobistego rozrachunku ze światem i życiem.
Wisława Szymborska
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1923 rok - urodziła się w Bninie pod Poznaniem,
1931 rok - przeniosła się do Krakowa,
1945 rok - debiut literacki,
1945-1948 - studiowała filologię polską i socjologię na Uniwersytecie Jagiellońskim,
1952-1966 - była współredaktorem „Życia Literackiego”,
1996 rok - otrzymała literacką Nagrodę Nobla
Najważniejsze utwory
zbiory poezji
felietony
Wołanie do Yeti
Sól
Sto pociech
Wszelki wypadek
Wielka liczba
Ludzie na moście
Koniec i początek
Chwila
Lektury nadobowiązkowe
Analiza wybranych wierszy
Kot w pustym mieszkaniu
Utwór podejmujący problem śmierci bliskiej osoby. Kot opuszczony przez właściciela nie może znaleźć sobie miejsca - zachowuje się jak cierpiący człowiek (mamy tu do czynienia z personifikacją). Nagle pozostał sam, doskwiera mu samotność, dotkliwie odczuwa stratę. Kot wyraźnie buntuje się - robi nawet rzeczy zakazane. Obiecuje sobie, że gdy wróci właściciel, nie da mu odczuć, jak bardzo się cieszy, będzie szedł wolno, obrażony.
Zachowanie kota to obraz uczuć człowieka, który był z kimś bardzo związany i nagle go utracił. Nie może pogodzić się z faktem utraty ukochanej osoby. Bez zbędnego patosu, prostymi słowami mówi Szymborska o tym, co bardzo bolesne. W wierszu widać echa Trenu VIII Jana Kochanowskiego.
Nic dwa razy
Wiersz podejmujący problem życia i przemijania. Poetka nawiązuje do filozofii Heraklita, który twierdził, że główną cechą rzeczywistości jest zmienność - „wszystko płynie”. Podkreśla, że życie ludzkie jest tylko chwilą, która szybko przemija. Nie można niczego powtórzyć - życie jest jednorazowe, każda chwila jest inna i pozwala z innej perspektywy spojrzeć na świat i otaczających ludzi. Mimo podkreślenia przemijalności życia utwór ma optymistyczną wymowę - ludzie próbują „szukać zgody”, zrozumieć się. O wielkich sprawach mówi poetka prostym językiem, życie przyrównuje do szkoły, w której jednak nie można powtarzać tej samej klasy.
Cechy poezji Wisławy Szymborskiej:
liryka o charakterze moralnym i intelektualnym,
analiza sytuacji egzystencjalnej człowieka,
lapidarność i prostota słowa,
dyskrecja emocjonalna, duża wrażliwość,
mistrzowskie operowanie konceptem, paradoksem, ironią.
Stanisław Barańczak
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1946 rok - urodził się w Poznaniu,
1965 rok - debiut literacki,
1976 rok - współzałożyciel Komietetu Obrony Robotników (KOR),
1976-1980 - obowiązywał całkowity zakaz publikacji jego utworów,
1977 rok - wydalony dyscyplinarnie z pracy na Uniwersytecie Adama Mickiewicza,
1980 rok - przywrócony do pracy po interwencji „Solidarności”,
1981 rok - wyemigrował do USA, wykłada literaturę polską na Uniwersytecie Harvarda, redaguje „The Polish Review”,
1983 rok - współredaguje paryskie „Zeszyty Literackie”,
1999 rok - otrzymał Nagrodę Literacką Nike.
Najważniejsze utwory
tomy poezji
Prace krytyczne
Korekta twarzy
Jednym tchem
Dziennik poranny
Sztuczne oddychanie
Ja wiem, że to niesłuszne
Atlantyda
Widokówka z tego świata
Chirurgiczna precyzja
Nieufni i zadufani
Ironia i harmonia
Etyka i poetyka
Język poetycki Mirona Białoszewskiego
Uciekinier z Utopii. O poezji Zbigniewa Herberta
Analiza wybranych wierszy
Widokówka z tego świata
Wiersz napisany w formie pozdrowień z wycieczki na widokówce. Adresatem kartki jest Bóg, nadawcą mieszkaniec Ziemi. Poeta używa charakterystycznych dla takiej formy zwrotów, jednak w kontekście adresata nabierają one wyjątkowego znaczenia. Kolejne zwrotki rozpoczynają się od słów: „Szkoda, że Cię tu nie ma”. Słowa te podkreślają osamotnienie człowieka. Potoczne sformułowanie, często używane w korespondencji, nabiera w wierszu nowego znaczenia.
Spójrzmy prawdzie w oczy
Wiersz jest oparty na analizie związku frazeologicznego „spojrzenie w oczy”. Poeta bawi się tym wyrażeniem, przywołując różne sytuacje, w których sformułowanie to jest wykorzystywane, np.: oczy przechodnia, podróżnego szukającego godziny odjazdu pociągu, oczy zaspane, oczy zamknięte na wieki. Według poety spojrzenie człowieka wyraża prawdę o nim, o jego życiu. Użycie w różnych kontekstach słów „oczy” i „prawda” niesie przesłanie moralne. Należy postępować tak, by zawsze móc spoglądać ludziom prosto w oczy. W życiu trzeba kierować się prawdą. Utwór demaskuje mechanizmy zakłamywania, język urzędowy publicystyki, chwyty nowomowy. Jednocześnie można w wierszu odnaleźć przekonanie o niemożności zniszczenia, usunięcia zakłamania. Charakterystyczne jest również sięgnięcie do języka prasy, z którego zaczerpnięte zostały zwroty „dajmy z siebie wszystko” i „stańmy na wysokości zadania”. Użycie charakterystycznej dla gazetowej publicystyki liczby mnogiej wprowadza do utworu akcent parodii. Wiersz ten wpisuje się w nurt poezji lingwistycznej.
Cechy poezji Barańczaka:
podejmowanie problematyki moralnej,
problem wiarygodności języka,
opisywanie zjawiska nowomowy,
bunt przeciwko obłudzie i tyranii.
Jan Twardowski
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1915 rok - urodził się w Warszawie,
1935 rok - debiut literacki,
1939-1945 - żołnierz AK, uczestnik powstania warszawskiego,
1948 rok - święcenia kapłańskie,
2006 rok - zmarł w Warszawie.
Najważniejsze utwory
tomiki:
Powrót Andersena
Znaki ufności
Niebieskie okulary
Na osiołku
Sumienie ruszyło
Który stwarzasz jagody
Miłość za Bóg zapłać
Nie przyszedłem pana nawracać
Analiza wybranych wierszy
Stwarzał
Wiersz będący pochwałą Boskiego aktu stworzenia. Zgodnie z zasadami franciszkanizmu ks. Twardowski głosi przekonanie, że wszystko, co zostało stworzone przez Boga, jest dobre. Wielość i doskonałość świadczy o Jego wszechwiedzy i nieograniczonej potędze. Bóg ujawnia swą wielkość w swoim dziele. Podmiot mówiący to człowiek zafascynowany bogactwem świata, zachwycający się każdym jego elementem, nawet tym pozornie widocznym, człowiek głęboko wierzący, patrzący na Boga jak na przyjaciela ludzi, opiekuna. Formą utwór odbiega od zasad klasycznych, zbliża się do nurtów awangardowych. Jest to wiersz wolny, pozbawiony interpunkcji, jedynie „Bóg” pisany jest wielką literą.
Mrówko ważko biedronko
Wiersz pełen pokory wobec przyrody. Podmiot liryczny mówi o człowieku jako o „ciężkim słoniu”, który człapie przez świat i trudno mu jest dostrzec coś poza czubkiem własnego nosa. To właśnie kontakt z przyrodą, obserwacja najmniejszych istnień - mrówki, ważki, biedronki pomaga człowiekowi dostrzec tajemnice świata. Człowiek jest jedynie małym elementem świata, i to wcale nie najważniejszym. Dopiero gdy wypracujemy w sobie postawę pokory i uznamy, że zajmujemy „malutkie” miejsce w boskim świecie, będziemy mogli w pełni docenić jego piękno i ogrom.
Wiersz biały, pozbawiony interpunkcji (jej brak podkreśla równość wszystkich elementów świata), należy do liryki inwokacyjnej - jest to bezpośredni zwrot do wszystkich żyjątek - mrówki, ważki, biedronki.
Cechy poezji Twardowskiego:
fascynacja tym, co niepozorne, pospolite,
postawa filozoficzna chrześcijanina,
afirmacja życia,
oryginalne rozwinięcie franciszkanizmu,
humor, lapidarność, eliptyczność, stosowanie wiersza wolnego
Sławomir Mrożek
Najważniejsze wydarzenia z życia:
1930 rok - urodził się w Borzęcinie,
1950 rok - debiut literacki,
1963 rok - wyjechał do Włoch,
1968 rok - zamieszkał w Paryżu i opublikował protest przeciw interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, wystąpił o azyl polityczny,
1978 rok - otrzymał obywatelstwo francuskie,
1989 rok - zamieszkał w Meksyku,
1989 rok - wrócił do Krakowa
Najważniejsze utwory
dramaty
opowiadania, humoreski
Tango
Emigranci
Szczęśliwe wydarzenie
Garbus
Rzeźnia
Słoń
Wesele w Atomicach
„Tango”
Rodzaj literacki:
dramat
Data pierwszego wydania:
1964 rok, wyst. w Bydgoszczy (1965 r.)
Czas akcji:
współcześnie
Miejsce akcji:
mieszkanie Stomilów
Bohaterowie:
Artur, Ala, Stomil, Eleonora, Eugeniusz, Eugenia, Edek
Dramat rodzinny
Eleonora - dojrzała, wyzwolona kobieta, znudzona życiem, chyba nieszczęśliwa, celowo zdradza męża z Edkiem - w kochanku odnajduje pierwotne siły witalne, prostotę;
Stomil - badacz futurysta, nie dba o wygląd - chodzi w rozchełstanej pidżamie; nie interesuje się również tym, co dzieje się w domu; nie podoba mu się fakt, że żona go zdradza, ale nie potrafi znaleźć żadnego racjonalnego powodu, by się temu przeciwstawić; namawiany przez Artura do zabicia Edka wchodzi z pistoletem do pokoju i przyłącza się do gry w karty;
Ala - kuzynka - ma zostać żoną Artura; uciekła z domu, choć sama nie zgadza się z taką oceną sytuacji. Twierdzi, że poinformowała o swoim wyjściu z domu, ale akurat nie było w nim nikogo; oczekuje od Artura miłości, buntuje się przeciw przedmiotowemu traktowaniu; mówiąc narzeczonemu, że go zdradziła z Edkiem, przyczynia się do klęski Artura;
Artur - młody człowiek, student, buntuje się przeciwko chaosowi panującemu w rodzinie, pragnie powrotu zasad, stara się na siłę je przywrócić; sięga w tym celu po rekwizyty ze strychu - cuchnące naftaliną ubrania i popsuty aparat; jest przekonany, że staroświecki ślub z błogosławieństwem przywróci ład w domu; zostaje pokonany przez Edka;
Edek - służący, kochanek Eleonory, niewykształcony gbur o niechlujnym wyglądzie, osobnik „mętny i podejrzany”, w życiu kieruje się siłą - w ten sposób obejmuje władzę w domu (zabija Artura).
Groteska - to kategoria estetyczna charakterystyczna dla sztuki współczesnej; często towarzyszy jej brzydota, nonsens i ironia. Groteska łączy ze sobą patos i wulgarność, śmiech i cierpienie, realizm i fantastykę. Cechą charakterystyczną groteski jest deformacja świata przedstawionego i wyolbrzymienie.
Cechy twórczości Mrożka:
groteskowa konwencja,
absurdalny komizm,
zniekształcony świat,
skrajne sytuacje,
stylizacja językowa.