1. Teoretyczne podstawy funkcjonowania pomocy społecznej

1.1 Zasady ogólne i zakres podmiotowy pomocy społecznej

Pomoc społeczna stanowi jedną z najstarszych form działań obecnie zaliczanych do polityki społecznej. Polityka społeczna jest to sfera działania państwa oraz innych ciał publicznych i sił społecznych, która zajmuje się kształtowaniem warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich. Natomiast pomoc społeczną określa się jako siatkę zabezpieczenia społecznego chroniącą przed twardym upadkiem na dno w razie osunięcia się ze szczebli drabiny i nie zatrzymania się na wyższych poziomach ochrony, tych mianowicie, które zapewniają ubezpieczenia społeczne, instytucje bezrobocia i zasiłków. W tym sensie pomoc społeczna stanowi niezbędną i integralną część prawa zabezpieczenia społecznego.Natomiast zgodnie z klasyczną definicją pomoc społeczna to całokształt środków i działania instytucji publicznych, za pomocą których społeczeństwo stara się zabezpieczyć swych obywateli przed niezawinionym przez nich niedostatkiem, przed groźbą niemożności zaspokojenia podstawowych, społecznie uznanych za ważne potrzeb .Pomoc społeczna ma na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia. Podstawowymi przesłankami udzielania osobom i rodzinom wsparcia w ramach pomocy społecznej jest znalezienie się w trudnej sytuacji życiowej i niemożności jej pokonania mimo uprzedniego wykorzystania własnych środków, możliwości i uprawnień. Trudna sytuacja życiowa to, w szczególności, zaistnienie jednej z okoliczności wymienionych w art. 7 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. , przy uwzględnieniu kryterium dochodowego z art. 8. Przez własne środki, możliwości i uprawnienia należy rozumieć nie tylko sytuację materialną, ale także właściwości psychofizyczne, kwalifikacje zawodowe, aktywność w rozwiązywaniu własnych i rodzinnych problemów oraz gotowość współdziałania w tym celu z innymi.

Pomoc społeczna działa w sytuacjach, w których zostały zagrożone podstawowe warunki egzystencji osoby lub rodziny bądź też jakość ich życia obniżyła się poniżej społecznie akceptowanego minimum.
Jej celem jest zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin. Potrzeby to odczuwane braki, które mogą być uświadomione lub nieuświadomione, przy czym nieświadomość dotyczy w szczególności osób upośledzonych psychicznie i uzależnionych. Niezbędność zaś oznacza biologiczną egzystencję, a także zaspokajanie różnorodnych potrzeb społecznych

Pomoc społeczna ma także na celu umożliwienie osobom i rodzinom bytowanie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Godność jest wartością konstytucyjną, bowiem Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. w art. 30 stanowi, iż przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela, oraz że jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Celem pomocy społecznej jest również zapobieganie powstawaniu marginalizacji osób i rodzin. Chodzi więc o profilaktykę, która należy do najtrudniejszych zadań pomocy społecznej, bowiem wymaga większego profesjonalizmu pracowników socjalnych, współdziałania instytucji pomocy społecznej z innymi podmiotami ( np. szkołą, policją) oraz poszukiwania odpowiedzi na pytanie, kiedy osoba lub rodzina zrobiła pierwszy krok, który doprowadził ją do trudnej sytuacji. Prawo do świadczeń mają przede wszystkim osoby posiadające obywatelstwo polskie pod warunkiem, że mają miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Na tych samych zasadach przysługują świadczenia cudzoziemcom. Cudzoziemcem zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach jest każdy, kto nie posiada obywatelstwa polskiego. W tym przypadku ustawa nakłada jednak dodatkowe uwarunkowania. Cudzoziemiec ubiegający się o świadczeni lub na którego rzecz ma być świadczona pomoc musi posiadać zezwolenie na osiedlenie się, zgodę na pobyt tolerowany lub status uchodźcy nadany na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Ustawa z 2004r. o pomocy społecznej także wymienia odrębnie obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego, przebywającym
na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, którzy uzyskali zezwolenie
na pobyt. Zapis ten jest wyrazem zasady swobodnego przepływu osób
w ramach państw członkowskich Unii Europejskiej. Rozwiązania w sferze zabezpieczenia społecznego są gwarantem swobody przepływu osób . Warunkiem uzyskania tej pomocy jest przebywanie na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej oraz uzyskanie zezwolenia na pobyt w rozumieniu ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach.

Ustawa z o pomocy społecznej z 2004 r. wskazuje podmioty odpowiedzialne za organizacje pomocy społecznej. Są to organy administracji rządowej, w szczególności minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego i wojewoda oraz organy administracji samorządowej, tj. gmina, powiat
i samorząd województwa. Nakłada jednocześnie na organy administracji obowiązek współpracy z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi w celu realizacji pomocy społecznej.

Strukturę organizacyjną przedstawia poniższy schemat:

Rys 1. Struktura organizacyjna pomocy społecznej w Polsce

Źródło: J. Krzyszkowski, Elementy organizacji i zarządzania w pomocy społecznej, Omega Praksis, Łódź 1998, s. 31 oraz opracowania własne

Jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej są:

- regionalny ośrodek polityki społecznej

- powiatowe centrum pomocy społecznej

- ośrodek pomocy społeczne

- dom pomocy społecznej

- placówka specjalistycznego poradnictwa

- placówka opiekuńczo- wychowawcza

- ośrodek adopcyjno-opiekuńczy

- ośrodek wsparcia i interwencji

1.2 Kryteria przyznawania pomocy społecznej

Zgodnie z art. ustawy o pomocy społecznej z 2004 r. pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu:

1. ubóstwa,

2. sieroctwa,

3. bezdomności,

4. bezrobocia,

5. niepełnosprawności,

6. długotrwałej lub ciężkiej choroby,

7. przemocy w rodzinie,

8. potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności,

9. bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych,

10. braku umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze,

11. trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego,

12. alkoholizmu lub narkomanii,

13. zdarzenia losowego

14. sytuacji kryzysowej

15. klęski żywiołowej lub ekologicznej.

Powyższy przepis przykładowo wymienia powody udzielania osobom i rodzinom pomocy społecznej. Są to jednocześnie kryteria dysfunkcji, które powinny spełniać osoby i rodziny ubiegające się o pomoc i z niej korzystające. Często jest przy tym tak , że wobec jednej osoby lub rodziny następuje zbieg różnych niekorzystnych okoliczności degradujących materialnie i moralnie.

Ubóstwo definiuje się w różny sposób. Według uznawanych w literaturze przedmiotu określeń jest to po pierwsze brak dostatecznych środków materialnych do życia, bieda, niedostatek. Kolejna definicja wiąże ubóstwo z potrzebami, określając je jako zjawisko społeczne polegające na braku dostatecznych środków materialnych dla zaspokojenia potrzeb życiowych jednostki lub rodziny. Kwestia ubóstwa określana jest w kategoriach absolutnych lub względnych. Ubóstwo absolutne w węższym znaczeniu oznacza stan niezaspokojenia minimalnych biologicznych potrzeb organizmu ludzkiego. Ubóstwo jest traktowane jako główna przyczyna sytuacji wymagających pomocy społecznej. Jednak jak wskazano powyżej, pojęcie to ma charakter względny, bowiem dla jednych jest ubóstwem, dla drugich może uchodzić za dostatek. Potrzebna jest więc ocena i sprecyzowanie tego pojęcia . Ustawa o pomocy społecznej czyni to określając w art. 8 kryterium dochodowe. Wyróżnia przy tym trzy jego rodzaje: kryterium dochodowe osoby samotnie gospodarującej, kryterium dochodowe na osobę w rodzinie, kryterium dochodowe rodziny.

Sieroctwo to stan , w którym dziecko pozbawione jest rodziców, przy czym, gdy oboje rodzice nie żyją - dziecko jest sierotą, gdy jedno - półsierotą. Rozróżnia się sieroctwo biologiczne jako skutek śmierci rodziców i sieroctwo społeczne, polegające na pozbawieniu dziecka normalnego środowiska rodzinnego na skutek rozbicia rodziny lub jej marginalizacji.

Bezdomność rozumiana jest jako względnie trwała sytuacja człowieka pozbawionego dachu nad głową albo nie posiadającego własnego mieszkania. Wyróżnia się bezdomność z wyboru, która jest następstwem opcji powziętej zgodnie z indywidualnymi preferencjami oraz bezdomność
z konieczności, która dotyka człowieka wbrew jego woli, potrzebom
i aspiracjom.

Zjawisko bezrobocia bywa definiowane rozmaicie. W powszechnym użyciu są dwa sposoby podejścia do tego problemu. Według ujęcia
przed­miotowego bezrobocie traktowane jest jako kategoria analityczna rynku pra­cy i oznacza niezrealizowaną podaż pracy, będącą efektem braku równowagi między podażą siły roboczej a popytem na pracę. Natomiast zgodnie z uję­ciem podmiotowym bezrobocie oznacza stan bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy i zgłaszających gotowość jej podjęcia, przy czym dochody z pracy są dla tych osób podstawą egzystencji.
W ramach tego ujęcia wyko­rzystuje się dwie definicje bezrobocia. Pierwsza z nich wskazuje, iż bezrobo­cie to ogólna liczba osób zarejestrowanych jako bezrobotni. Druga zaś traktu­je bezrobocie jako oszacowaną na podstawie badań sondażowych liczbę osób spełniających jednocześnie trzy warunki: osoby te nie pracują, aktywnie po­szukują pracy i są gotowe do jej podjęcia. Natomiast bezrobotnym w rozu­mieniu ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r.
o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu jest w pewnym uproszczeniu osoba niezatrudniona i nie wykonująca innej pracy zarobkowej, zdolna
i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy bądź
co najmniej w połowie wymiaru w przy­padku niepełnosprawnych, nie ucząca się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy, jeżeli ukończyła lat 18, lecz nie ukończyła 60 lat w przypadku kobiety i 65 w przypadku mężczyzny, nie nabyła prawa do emerytury lub renty, a także nie pobiera określonego zasił­ku, nie jest właścicielem nieruchomości rolnej o powierzchni przekraczają­cej 2 ha przeliczeniowe, nie prowadzi działalności gospodarczej, nie jest tym­czasowo aresztowana lub nie odbywa kary pozbawienia wolności, nie uzy­skuje miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę najniższego wynagrodzenia, a także nie pobiera w ramach świadczeń pomocy społecznej zasiłku stałego. Pojawienie się bezrobocia w rodzinie oznacza nie tylko stra­tę czasem jedynego źródła dochodu stanowiącego podstawę egzystencji, lecz prowadzi również do utraty bezpieczeństwa socjalnego. Osoba bezrobotna nie jest w stanie utrzymać siebie i swojej rodziny, a co gorsze nie może rów­nież zaspokoić nawet podstawowych potrzeb swych domowników. Warto przy tym dodać, iż bezrobotni są bardzo liczną grupą podopiecznych pomo­cy społecznej. Jak dowiodły badania, bezrobocie pociąga za sobą niebezpiecz­ne skutki psychospołeczne. Długotrwały brak pracy prowadzi bowiem do wzmocnienia poczucia izolacji społecznej, pogorszenia samopoczucia bez­robotnych i wzrostu konfliktów w rodzinie. Istotnym jest też, iż w tej grupie osób większość ma duże oczekiwania i wymagania wobec instytucji pomocy społecznej, czego efektem jest to, że wielu bezrobotnych świadczeniobiorców
jest sfrustrowanych swoim położeniem, co prowadzi do konfliktów.

Niepełnosprawność to stan będący efektem dysfunkcji natury fizycznej lub psychicznej, ubytku anatomicznego, wynikły z urazów, schorzeń lub zaburzeń rozwojowych i powodujący znaczne ograniczenie możliwości wykonywania przez jednostkę podstawowych czynności życiowych (takich jak samoobsługa, przemieszczanie się, czynności manualne, orientacja w otoczeniu, zdolność komunikowania się z innymi ludźmi oraz czynności związane z uczeniem się, wykonywaniem pracy, życiem rodzinnym czy prowadzeniem gospodarstwa domowego) w warunkach, czasie i formach właściwych przeciętnemu przedstawicielowi danej populacji. Ustawa o pomocy społecznej z 2004 r., nie zawiera definicji niepełnosprawności. War­to jednak wskazać, iż pojęcie to wyjaśniała ustawa o pomocy społecznej z i 1990 r., zgodnie z którą niepełnosprawność oznaczała stan fizyczny, psy­chiczny lub umysłowy, powodujący trwałe lub okresowe utrudnienie, ogra­niczenie bądź uniemożliwienie samodzielnej egzystencji (art. 2a ust. 2 pkt. 3)

Mianem choroby określa się dynamiczną reakcję ustroju na działanie czynnika chorobotwórczego, wyrażająca się zaburzeniem naturalnego współ­działania narządów i tkanek, co zwykle prowadzi do zmian czynnościowych i organicznych w ustroju. Choroba jest definiowana także jako stan, który aktualnie albo potencjalnie przeszkadza w prawidłowym funkcjonowaniu człowieka.

Przemoc w rodzinie jako przesłanka udzielania świadczeń pomocy społecznej wyrażona w ustawie o pomocy społecznej stanowi novum, sposób postrzegania zjawiska przemocy jest przy tym spleciony z procesem demokratyzacji życia, którego fundamentem jest prawo do nietykalności osobistej. Powszechne postrzeganie przemocy opiera się na przekonaniu,
iż jest to akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie
jej do zachowań niezgodnych z jej wolą. Badacze wyróżniają
obecnie siedem form złego traktowania, które utożsamiane
są z przemocą. Są to: przemoc fizyczna, przemoc seksualna, przemoc emocjonalna, zaniedbanie, opóźnienie rozwoju fizycz­nego, zaniedbania prenatalne, dzieciobójstwa i porzucenie. Najczęściej jed­nak znęcanie się nad rodziną dotyczy przemocy fizycznej. W kontekście prawnym przemoc
w rodzinie często wyczerpuje znamiona przestępstwa znęcania się z art. 207 kodeksu karnego z dnia 6 czerwca 1997 r. Polega ono na zadawaniu cierpień fizycznych lub moralnych m.in. członkowi swojej rodziny. Formy znęcania mogą być przy tym różne i wyrażają się w działaniu (np. bicie, szarpanie) lub zaniechaniu (m.in. drę­czenie dziecka głodem). Sprawca tego przestępstwa podlega karze pozba­wienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. Prócz tego kodeks karny przewiduje dwa typy kwalifikowanego znęcania się, a mianowicie znęcanie się ze szcze­gólnym okrucieństwem (np. dotkliwe bicie, znęcanie się nad małym dziec­kiem oraz nad kobietą w ciąży) oraz doprowadzenie pokrzywdzonego do tar­gnięcia się na własne życie. Zagrożenie karne jest w takich wypadkach znacz­nie zwiększone i wynosi odpowiednio od roku do lat 10 oraz od 2 do 12 lat pozbawienia wolności.

Potrzeba ochrony macierzyństwa, czyli zespołu cech właściwych matce czy po prostu bycia matką, oznacza objęcie pomocą społeczną kobiet w ciąży i wychowujących dzieci, przede wszystkim poprzez pracę socjalną oraz przyznawanie i wypłacanie świadczeń.

Rodzina wielodzietna natomiast to rodzina składająca się z kilkorga dzieci, nie mniej jednak niż z trzech. Rodzina niepełna zaś to rodzina pozbawiona ojca lub matki. Zwłaszcza w takich rodzinach występuje bezradność w spra­wach opiekuńczo - wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowe­go, co powoduje konieczność udzielania im pomocy. Pomoc taka jest po­trzebna przede wszystkim dla dobra dzieci, aby mogły, nie pozbawione śro­dowiska rodzinnego rozwijać się i socjalizować, nie ulegając demoralizacji.

Młodzież opuszczająca placówki opiekuńczo - wychowawcze może mieć trudności w przystosowaniu do życia. Natomiast uchodźcy mogą mieć pro­blemy z integracją. W związku z tym osoby te należy objąć pomocą społeczną. Warto przy tym zauważyć, że wskazanie tych powodów jako podstaw udzie­lania pomocy społecznej stanowi novum, bowiem ustawa o pomocy społecz­nej z 1990 r. ich nie wymieniała.

Osoby skazane na karę pozbawienia wolności mogą mieć trudności
w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego. Część skazanych opuszczających zakłady karne wymaga przy tym nie tylko pomocy doraźnej udzielanej przy zwolnie­niu, ale także tzw. pomocy długofalowej, ponieważ nie jest w stanie samo­dzielnie rozwiązać różnorodnych problemów umożliwiających lub utrud­niających readaptację społeczną, wynikających z braku więzi z rodziną, bra­ku mieszkania, złego stanu zdrowia czy niemożności znalezienia pracy. Ko­deks karny wykonawczy z dnia 6 czerwca 1997 r. nakłada na organy admini­stracji rządowej i samorządu terytorialnego obowiązek udzielania pomocy skazanym oraz ich rodzinom, w szczególności materialnej, medycznej, w znalezieniu pracy i zakwaterowaniu, a także porad prawnych.

Alkoholizm i narkomania to uzależnienia traktowane jako psychiczny, a niekiedy fizyczny, stan spowodowany przez interakcję żywego organizmu z substancją chemiczną, charakteryzujący się specyficznymi reakcjami, które zawsze obejmują wewnętrzny przymus do zażywania tej substancji
w spo­sób ciągły lub okresowy, w celu doświadczania efektów psychicznych, a cza­sem w celu unikania przykrości wynikających z jej braku⁴⁹. Problem nad­używania alkoholu wiąże się z dwoma zjawiskami: pijaństwem rozumianym jako nadmierna konsumpcja alkoholu i alkoholizmem będącym objawem cho­robowym uzależnienia od alkoholu. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadziła termin problemy alkoholowe, który oznacza alkoholizm jako całokształt patologii społecznej związanej z piciem
i nadużywaniem napo­jów alkoholowych. Natomiast narkomania rozumiana jest jako najcięższa postać toksykomanii, która jest rodzajem przewlekłych świadomych zatruć pod wpływem systematycznego używania substancji działających w swoisty sposób na układ nerwowy i psychikę człowieka.

Mianem zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej określa się zdarzenie niezależne od woli człowieka. Natomiast sytuacja kryzysowa rozumiana jest jako sytuacja, w której istnieje zagrożenie naruszenia określonych dóbr oso­bistych, materialnych, zdrowia i życia ludzi, z której to sytuacji trudne jest znalezienie rozwiązania przy użyciu normalnych środków.

Klęska żywiołowa to zdarzenie losowe, zagrażające bezpieczeństwu życia lub mienia większej liczby osób (np. pożar, powódź). Mianem klęski ekolo­gicznej określa się trwałe uszkodzenie lub zniszczenie dużego obszaru środowiska przyrodniczego, wpływające negatywnie na zdrowie bądź życie lu­dzi .

Powyższe kryteria decydują o strukturze osób korzystających
z pomocy społecznej. Istotnym jednak jest, że w następstwie przemian ekonomicznych i społecznych następuje wyraźna zmiana w strukturze świadczeniobiorców. Coraz liczniejszą grupę stanowią osoby w wieku produkcyjnym, zmuszone do korzystania z pomocy ze względu na całkowity brak lub zbyt małe docho­dy z pracy. Brak możliwości zatrudnienia jest więc obecnie jedną z najważ­niejszych przyczyn korzystania ze świadczeń pomocy społecznej. Ponadto z powodu niskich dochodów coraz bardziej liczną grupę stanowią rodziny wielodzietne oraz rodziny niepełne z małymi dziećmi. Tymczasem wcze­śniej najczęściej pojawiały się wśród świadczeniobiorców osoby w wieku po­produkcyjnym oraz ludzie niepełnosprawni. W konsekwencji pomoc spo­łeczna w coraz większej mierze łagodzi socjalne i ekonomiczne skutki długo­trwałego bezrobocia. Jednakże nie należy zapominać, iż jedną z grup znaj­dującą się w kręgu zainteresowania pomocy społecznej są osoby starsze, o ile nie mogą one, przy pomocy własnych możliwości i uprawnień zaspokoić swoich potrzeb życiowych.

Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej, zgodnie z ustawą
o pomocy społecznej przysługuje:

1. osobie samotnie gospodarującej, której dochód nie przekracza kwoty 461 zł, zwany dalej „kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej

2. osobie w rodzinie, której dochód na osobę nie przekracza kwoty 316 zł zwanej dalej „ kryterium dochodowym na osobę w rodzinie”

3. rodzinie, której dochód nie przekracza sumy kwot kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, zwane dalej „ kryterium dochodowym rodziny

- przy jednoczesnym wystąpieniu co najmniej jednego z powodów wymienionych w art. 7 pkt 2-15 lub innych okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy

Za dochód uważa się sumę miesięcznych przychodów z miesiąca poprzedzającego złożenie wniosku lub w przypadku utraty dochodu
z miesiąca, w którym wniosek został złożony, bez względu na tytuł i źródło ich uzyskania, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, pomniejszoną o:

• miesięczne obciążenie podatkiem dochodowym od osób fizycznych

• składki na ubezpieczenie zdrowotne, ubezpieczenie społeczne

• kwotę alimentów świadczonych na rzecz innych osób

Kryteria dochodowe podlegają weryfikacji co 3 lata, z uwzględnieniem wyniku badań progu interwencji socjalnej.

Osobie odbywającej karę pozbawienia wolności nie przysługuje prawo
do świadczeń z pomocy społecznej.

Osobie tymczasowo aresztowanej zawiesza się prawo do świadczeń
z pomocy społecznej. Za okres tymczasowego aresztowania nie udziela się świadczeń

1.3 Zadania pomocy społecznej

Do zadań pomocy społecznej należy przyznawanie i wypłacanie świadczeń. Przyznawanie dotyczy świadczeń niepieniężnych ( np. schronienia, posiłku), a wypłacanie- świadczeń pieniężnych (np. zasiłku stałego, pomocy na ekonomiczne usamodzielnienie). Pomoc społeczna polega również na pracy socjalnej. Jej definicję zawiera art. 6 pkt.12 ustawy z2004 r. i jest to działalność zawodowa, mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie oraz na tworzeniu warunków sprzyjających temu celowi. Warto jednak wskazać, iż w ustawie o pomocy społecznej z 1990 r. definicja taka zawarta byłą w przepisie analogicznym do komentowanego, a nie jak obecnie w tzw. słowniczku wyrażeń ustawowych.

Zmianę tę należy ocenić pozytywnie, bowiem niektórzy przedstawiciele doktryny postulowa­li, iż definicja ta jest tak istotna, że powinna być bardziej wyeksponowana czy wręcz znaleźć się na początku ustawy, a nawet, iż z punktu widzenia zasad techniki prawodawczej najlepiej byłoby, gdyby definicja ta była za­mieszczona w owym słowniczku. Umieszczenie pracy socjalnej w podsta­wowym katalogu zadań pomocy społecznej jest przejawem troski ustawo­dawcy o realizację tej formy pomocy. Jednakże, zdaniem niektórych przed­stawicieli doktryny, druga pozycja w powołanym katalogu sugeruje z jednej strony brak pełnej świadomości, co do roli, jaką może odegrać praca socjalna w procesach oddziaływania społecznego, z drugiej zaś preferencję dla dzia­łań ratowniczych, skierowanych na zaspokajanie doraźnych potrzeb egzy­stencjalnych. Tymczasem pomoc materialna powinna mieć służebną rolę względem pracy socjalnej.

Rozbudowa niezbędnej infrastruktury socjalnej jest jednym z elemen­tów tworzenia warunków organizacyjnych funkcjonowania pomocy społecz­nej. Infrastruktura rozumiana jest jako urządzenia i instytucje niezbędne do zapewnienia należytego funkcjonowania produkcyjnych działów gospodar­ki i społeczeństwa. W tym przypadku będzie to np. tworzenie ośrodków pomocy społecznej i innych jednostek dla udzielania pomocy społecznej.

Zjawiska rodzące zapotrzebowanie na świadczenia pomocy społecznej to m.in. wzrastające bezrobocie, ubożenie społeczeństwa, bezdomność. Po­winny one być poddawane analizie i ocenie w celu przeciwdziałania
w ra­mach pomocy społecznej, a zwłaszcza zapewnienia środków finansowych na ten cel. Chodzi tutaj o rozpoznanie wieloaspektowe,
a mianowicie proble­mowe (np. poznanie problematyki przemocy
w rodzinie), terenowe (np. usta­lenie rozmiarów bezdomności w danym mieście), czy też osobowe (np. po­zyskanie informacji o osobach potrzebujących wsparcia).

Pomoc społeczna polega także na realizacji zadań wynikających z roze­znanych potrzeb społecznych. Potrzeby społeczne mogą być utożsamiane z potrzebami ludzkimi. Te z kolei rozumie się jako stan pewnego braku. Przyj­muje się przy tym, że potrzeba reprezentuje pewną siłę, która organizuje per­cepcję, myślenie, działanie w taki sposób, aby przekształcić istniejący stan rzeczy odbierany jako niezadowalający w stan satysfakcjonujący człowieka w sferze biologicznej, psychicznej
i duchowej.Zadania pomocy społecznej powinny realizować także organy administracji rządowej. Jest to przede wszystkim Rada Ministrów, w skład której wchodzą m.in. ministrowie, w tym minister właściwy
do spraw zabezpie­czenia społecznego, którym aktualnie jest Minister Polityki Społecznej. Przed­stawicielem Rady Ministrów w województwie jest wojewoda, a podstawy prawne jego działania określa ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o administra­cji rządowej w województwie.

Wśród podmiotów zobowiązanych do pomocy społecznej główna rola przypada gminie i powiatowi, wedle ustawowego podziału ich zadań. Pozo­stałe podmioty samorządu i administracji rządowej kierują się zasadą pomocniczości, tzn. ściśle interpretują przypisane im w ustawie własne zada­nia, a gmina i powiat stosują wobec osób i rodzin także zasadę pomocniczości, tzn. bez wyręczania ich w samopomocy, ale pomagają im w korzystaniu z ich własnych środków, możliwości i uprawnień, jeżeli tego potrzebują, a dopiero potem przyznają, wypłacają lub organizują inne świadczenia, do któ­rych osoby i rodziny są uprawnione. Zadania z zakresu pomocy społecznej są więc rozdzielone pomiędzy organy administracji publicznej w zależności od wielkości jednostki zasadniczego podziału terytorialnego kraju, a tym sa­mym możliwości realizacji tych zadań przez określoną jednostkę.

Gmina i powiat nie mogą zatem odmówić pomocy osobie potrzebującej nawet w przypadku, kiedy istnieje obowiązek osób fizycznych lub prawnych do zaspokajania jej niezbędnych potrzeb życiowych. Organy tych jednostek mają więc obowiązek działania w każdej sytuacji i natychmiast, gdy istnieje potrzeba, bez względu na to, czy można by tę potrzebę zaspokoić w inny sposób (np. poprzez domaganie się świadczeń alimentacyjnych). Pomocy takiej nie mogą również odmówić podmioty, którym jednostki samorządu terytorialnego zleciły realizację zadań z zakresu pomocy społecznej. W przypadku gmin przypisane im ustawowo zadania z zakresu pomocy społecznej są albo zadaniami własnymi, albo zadaniami zleconymi. Zada­nia własne dzielą się przy tym na te o charakterze obowiązkowym, a także pozostałe zadania. Obowiązkowe zadania własne to takie, przy których gmi­na tylko w pewnym zakresie ma swobodę co do formy załatwienia danej sprawy, ale musi ją załatwić. Natomiast w przypadku zadań pozostałych, gmina sama decyduje, czy je realizuje.

Katalog zadań własnych gminy o charakterze obowiązkowym ma cha­rakter zamknięty i obejmuje przede wszystkim świadczenia związane z po­noszeniem przez tę jednostkę samorządu terytorialnego wydatków finanso­wych. Mianowicie są to: udzielanie schronienia, zapewnienie posiłku oraz niezbędnego ubrania osobom tego pozbawionym (art. 48), przyznawanie
i wypłacanie zasiłków okresowych (art. 38) i celowych w różnych postaciach (art. 39), opłacanie składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe (art. 42), usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszka­nia, z wyjątkiem świadczonych na rzecz osób z zaburzeniami psychicznymi (art. 50), prowadzenie placówek opiekuńczo - wychowawczych wsparcia dziennego i mieszkań chronionych (art. 51 i art. 53), dożywianie dzieci (art. 48 ust. 5), sprawienie pogrzebu (art. 44), ponoszenie odpłatności za pobyt mieszkańca gminy w ośrodku pomocy społecznej (art. 61). Obowiązkiem gminy jest też utworzenie i utrzymywanie ośrodka pomocy społecznej, w tym zapewnienie środków na wynagrodzenia pracowników. Warto przy tym zauważyć, iż z chwilą wejścia w życie ustawy o pomocy społecznej z 2004 r. ośrodki pomocy społecznej od dawna już istniały, a zatem chodzi o ich utrzy­mywanie finansowe. Ponadto istotnym jest, że niektóre z wymienionych za­dań będą realizowane niejako w dalszej kolejności (np. odpłatność za pobyt mieszkańca gminy w domu pomocy społecznej ciąży na gminie tylko wów­czas, gdy on sam i osoby mu bliskie nie wnoszą takiej opłaty - art. 61), a ponadto koszty innych mogą być przez gminę odzyskane (m.in. z tytułu po­krycia kosztów pogrzebu z zasiłku pogrzebowego lub z masy spadkowej - art. 96 ust. 3).

Prócz tego do zadań własnych gminy należy praca socjalna (art. 45) oraz zadania o charakterze programowym (tj. opracowywanie i realizacja gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych, a także sporządzanie bi­lansu potrzeb gminy w zakresie pomocy społecznej)
i sprawozdawczym dla wojewody.

Jeśli zaś chodzi o zadania własne gminy w zakresie pomocy społecznej to w szczególności należą do nich: przyznawanie i wypłacanie zasiłków spe­cjalnych i celowych (art. 41), pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie się (art. 43), prowadzenie domów pomocy społecznej i ośrodków wsparcia o za­sięgu gminnym (art. 57). Ponadto gmina może podejmować inne zadania z zakresu pomocy społecznej wynikające z rozeznanych potrzeb tej jednostki samorządu terytorialnego, a w szczególności chodzi o tworzenie i realizację programów osłonowych.

Zakres zadań własnych gminy w po­równaniu z dotychczasowym stanem prawnym uległ znacznemu poszerze­niu. W szczególności pod rządami ustawy o pomocy społecznej z 1990 r. wypłacanie zasiłków okresowych należało do zadań zleconych gminie. Istot­ny w tym kontekście jest więc art. 147, który przewiduje, że w latach 2004 -2006 gminy otrzymają dotację celową z budżetu państwa na pokrycie wydat­ków na zasiłki okresowe. Gmina jest obowiązana do wykonywania zadań zleconych z zakresu ad­ministracji rządowej, po otrzymaniu środków finansowych na ten cel. Jest to typowy element zakresu działania samorządu terytorialnego, bowiem ze względów racjonalnych wykonywanie zadań rządowych powierza się gmi­nie bliskiej mieszkańcom wspólnoty.

Zadania te obejmują: przyznawanie i wypłacanie zasiłków stałych
(art. 37), opłacanie składek na ubezpieczenie zdrowotne, organizowanie
i świad­czenie usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania dla osób
z zaburzenia­mi psychicznymi (art. 50), prowadzenie i rozwój infrastruktury środowisko­wych domów samopomocy dla osób
z zaburzeniami psychicznymi, a także przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wydatków zwią­zanych z klęską żywiołową lub ekologiczną (art. 40 ust. 2). Ponadto zadania zlecone gminie obejmują realizację zadań wynikających z rządowych pro­gramów pomocy społecznej, mających na celu ochronę poziomu życia osób, rodzin i grup społecznych oraz rozwój specjalistycznego wsparcia.

Przepis stanowi, iż na realizację zadań zleconych gminy otrzymują środ­ki finansowe z budżetu państwa. Jednakże zgodnie z art. 148 dotacja celowa z budżetu państwa z tym związana zagwarantowana jest w latach
2004 -2006. Wynika zatem, iż ustawodawca założył istnienie systemu pomocy spo­łecznej opartego przede wszystkim na gminach. Rozwiązanie to należy ocenić raczej krytycznie, bowiem gminy mogą nie udźwignąć ciężaru finanso­wego w przedmiotowym zakresie.

Przez powiat należy rozumieć lokalną wspólnotę samorządową oraz od­powiednie terytorium. Wykonuje on określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym, m.in. w zakresie pomocy społecznej.

Wśród zadań własnych powiatu przeważają te, które dotyczą funkcjono­wania rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo - wychowawczych,
a więc zadań w zakresie opieki nad rodziną i dzieckiem. Są to
w szczególności: or­ganizowanie opieki w rodzinach zastępczych (art. 72), udzielanie pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania umieszczonych w nich dzieci oraz wypłacanie wynagrodzenia z tytułu pozostawania w gotowości przyjęcia dziecka albo świadczonej opieki
i wychowania niespokrewnionym z dzieckiem zawodowym rodzinom zastępczym (art. 78); zapewnienie opie­ki i wychowania dzieciom całkowicie lub częściowo pozbawionym opieki rodziców, w szczególności przez organizowanie i prowadzenie ośrodków adopcyjno - opiekuńczych, placówek opiekuńczo - wychowawczych, a także tworzenie i wdrażanie programów pomocy dziecku i rodzinie (art. 80); po­krywanie kosztów utrzymania dzieci z terenu powiatu, umieszczonych
w placówkach opiekuńczo - wychowawczych i w rodzinach zastępczych, rów­nież na terenie innego powiatu; przyznawanie pomocy pieniężnej osobom opuszczającym takie placówki lub kontynuującym naukę (art. 88).

Prócz tego zadaniami własnymi powiatu są: pomoc uchodźcom
(art. 91 -95), pomoc osobom opuszczającym zakłady karne, prowadzenie domów po­mocy społecznej o zasięgu ponadgminnym oraz ośrodków interwencji kry­zysowe (art. 47). Zadania powiatu w zakresie pomocy społecznej mają wyraźnie ponad-gminny charakter. W szczególności wskazują na to takie obowiązki jak: szko­lenie i doskonalenie zawodowe kadr pomocy społecznej z terenu powiatu, sporządzanie bilansu potrzeb powiatu w zakresie pomoc społecznej, a także opracowywanie i realizacja powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych, ale po konsultacji z właściwymi terytorialnie gminami.

Szczególnym zadaniem powiatu jest utworzenie i utrzymywanie powia­towego centrum pomocy rodzinie. W jego ramach powiat zobowiązany jest zapewnić środki na wynagrodzenia pracowników tej jednostki. Warto przy tym zauważyć, iż w poprzednim stanie prawnym zadanie to należało do za­dań zleconych z zakresu administracji rządowej.

Nałożone na powiat zadania zlecone z zakresu administracji rządowej obejmują trzy grupy obowiązków. Po pierwsze jest to pomoc uchodźcom w zakresie indywidualnego programu integracji oraz opłacanie za osoby
o ta­kim statusie składek na ubezpieczenie zdrowotne. Po drugie zadaniem po­wiatu w tym zakresie jest prowadzenie i rozwój infrastruktury ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Po trzecie zaś powiat ma obowiązek realizacji zadań wynikających z rządowych programów pomocy społecznej, co uzależnione jest oczywiście od tego, czy taki program zostanie w ogóle przyjęty. Zakres działania samorządu województwa w zakresie pomocy społecz­nej nie może naruszać samodzielności gminy i powiatu. W konsekwencji ma on samoistne zadania w tym zakresie, przy czym są to zadania własne. Mają one głównie charakter programowo - koordynacyjny. Samorząd woje­wództwa realizując zadania w zakresie pomocy społecznej zdaje się być dość daleko od poszczególnych beneficjentów pomocy społecznej. Nie oznacza to jednak, iż ta jednostka samorządu terytorialnego nie działa na ich rzecz, lecz czyni to w sposób bardziej ogólny.

Zadania samorządu województwa w zakresie pomocy społecznej są re­alizowane przede wszystkim przez regionalne ośrodki polityki społecznej. Ich powołanie jest przy tym obligatoryjne.

Uprawnienia kontrolne wojewody dotyczą tak jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, jak i podmiotów niepublicznych realizujących zadania pomocy społecznej na podstawie stosownych umów. Warto też pamiętać, iż wojewoda realizuje zadania w zakresie utrzymy­wania i rozwoju systemu informatycznego w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej. Zadanie to wydaje się być szczególnie istotne, a to z uwagi na nowatorski jego charakter, kompleksowość i koszty finansowe z tym zwią­zane.
Przepis nakłada na wojewodę, jako przedstawiciela Rady Ministrów
w województwie, określone zadania z zakresu pomocy społecznej. Mają one przede wszystkim charakter programowy i kontrolny. Szczególnie istotne wydają się przy tym uprawnienia i obowiązki wojewody dotyczące domów pomocy społecznej, a więc m.in. wydawanie zezwoleń na ich funkcjonowa­nie, a także prowadzenie rejestru tych placówek.

Wojewoda realizuje zadania w zakresie utrzymy­wania i rozwoju systemu informatycznego w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej. Zadanie to wydaje się być szczególnie istotne, a to z uwagi na nowatorski jego charakter, kompleksowość i koszty finansowe z tym zwią­zane. W obszarze administracji rządowej zadania pomocy społecznej realizo­wane są także przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecz­nego, podejmującego w pierwszej kolejności działania programowo - nadzor­cze . Są to zadania realizowane na szczeblu centralnym, polegające przede wszystkim na inicjowaniu i opracowywaniu polityki rządu dotyczącej po­mocy i zabezpieczenia społecznego, przedkładaniu
w tym zakresie inicjatyw i odpowiednich projektów aktów normatywnych, a także innych działań wymienionych w ustawie.

Istotnym zadaniem ministra właściwego do spraw zabezpieczenia spo­łecznego wydaje się być zatwierdzanie w drodze decyzji administracyjnych programów szkolenia rodzin zastępczych. Zadanie to ma bowiem w pew­nym zakresie charakter indywidualny. Przepis zawiera też upoważnienie dla ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego do określenia stan­dardów usług świadczonych w pomocy społecznej.

Ponadto ustawodawca przewidział liczne uprawnienia ministra w za­kresie informatyzacji sektora pomocy społecznej. Zobowiązuje go przy tym do wydania przepisów wykonawczych w tym zakresie oraz zapewnienia jed­nostkom organizacyjnym pomocy społecznej oprogramowania spełniającego wyznaczone standardy.

Warto przy tym wskazać, iż z dniem 4 maja 2004 r. rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 2 maja 2004 r. utworzono Ministerstwo Polityki Spo­łecznej i w konsekwencji urząd Ministra Polityki Społecznej.

1.4 Świadczenia pomocy społecznej

Ustawa o pomocy społecznej z 2004 wprowadziła podział świadczeń pomocy społecznej na pienięż­ne i niepieniężne poprzez ich wymienienie
w katalogu.

Świadczeniami pieniężnymi są więc:

• zasiłek stały (art. 37),

• zasiłek okre­sowy (art. 38),

• zasiłek celowy (art. 39 - 40),

• specjalny zasiłek celowy (art. 41 pkt.1),

• zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie (art. 43),

• pomoc dla rodzin zastępczych (art. 78),

• pomoc na usamodzielnienie oraz na konty­nuowanie nauki (art. 88 - 90),

• świadczenie pieniężne na utrzymanie i pokry­cie wydatków związanych z nauką języka polskiego dla uchodźców (art. 92).

Natomiast do świadczeń niepieniężnych należą:

• praca socjalna (art. 45),

• bi­let kredytowany (art. 39 ust. 4),

• składki na ubezpieczenie zdrowotne i spo­łeczne (art. 42),

• pomoc rzeczowa, w tym na ekonomiczne usamodzielnienie (art. 88),

• sprawienie pogrzebu (art. 44),

• poradnictwo specjalistyczne (art. 46),

• interwencja kryzysowa (art. 47),

• schronienie, posiłek i niezbędne ubranie (art. 48),

• usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze (art. 50 - 52),

• mieszkanie chronione (art. 53),

• pobyt i usługi w domu pomocy społecznej (art. 54 - 69),

• opieka i wychowanie w rodzinie zastępczej i w placówce opie­kuńczo - wychowawczej (art. 70 - 90),

• pomoc w formie rzeczowej dla osób usamodzielnianych (art. 88 - 90),

• usługi ośrodków adopcyjno - opiekuńczych (art. 82 - 83).

Kryterium podziału na świadczenia pieniężne i niepieniężne opiera się na tym, że w przypadku tych pierwszych uprawnieni otrzymują gotówkę, zaś
te drugie realizowane są bez wypłaty środków pieniężnych na rzecz ta­kich osób. Jednakże obydwa rodzaje świadczeń łączą się z wydatkami finan­sowymi ze strony jednostek organizacyjnych pomocy społecznej.

Zasiłek stały przysługuje osobie całkowicie niezdolnej do pracy z powo­du wieku lub niepełnosprawności, tak gospodarującej samotnie,
jak i pozo­stającej w rodzinie. Stanowi on uzupełnienie dochodu tych osób do wysoko­ści kryterium dochodowego. Jego wysokość stanowi bowiem różnicę mię­dzy owym kryterium a dochodem osoby lub rodziny potrzebującej wspar­cia. W przypadku osoby samotnie gospodarującej wysokość zasiłku stano­wi różnicę pomiędzy kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarują­cej, a jej dochodem, z tym, że kwota zasiłku nie może być wyższa niż 418 zł miesięcznie. Natomiast w przypadku osoby w rodzinie jest to różnica mię­dzy kryterium dochodowym na osobę w rodzinie, a dochodem na osobę w tej rodzinie, bez wskazania maksymalnej wysokości zasiłku. Jednakże należy mieć na uwadze,
że dochód na osobę w rodzinie nie może przekraczać 316 zł (art. 8 ust. 1 pkt.2), a zatem w sytuacji, gdyby w rodzinie w ogóle nie było dochodu to wysokość zasiłku może nawet równać się tej kwocie. Ponadto istotnym jest, że zasiłek stały nie może być niższy niż 30 zł miesięcznie.

Zasiłek stały nie przysługuje w razie zbiegu z rentą socjalną. Problema­tykę tego świadczenia reguluje ustawa z 27 czerwca 2003 r. o rencie socjal­nej, a warto wskazać, iż od 1 października 2003 r. nie jest to świadczenie z pomocy społecznej, lecz przyznawane jest na podstawie decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W konsekwencji więc przedmiotowy zbieg od­ciąża finansowo pomoc społeczną.

Ustawodawca wprowadził swoistą fikcję prawną polegającą na uznaniu osoby przebywającej w domu pomocy społecznej lub ubiegającej się o przy­jęcie do takiego domu jako osobę samotnie gospodarującą, jeżeli przed przyjęciem do domu pomocy społecznej lub przed rozpoczęciem oczekiwania na przyjęcie była uprawniona do zasiłku stałego wyrównawczego.

Zasiłek okresowy przeznaczony jest dla osób i rodzin bez dochodów lub o dochodach niższych niż ustawowe kryterium oraz zasobach nie wystarcza­jących na zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych. W pierwszej kolej­ności przysługuje on ze względu na długotrwałą chorobę, niepełnospraw­ność, bezrobocie, brak świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Jednakże zasiłek okresowy może być przyznany także z innego powodu, o czym świad­czy zwrot „w szczególności" użyty w przepisie dla wskazania przesłanek udzielenia tego świadczenia. Zasiłek okresowy przysługuje tak osobie samotnie gospodarującej, jeżeli jej dochód jest niższy od kryterium dochodowego, a także rodzinie, której dochód jest niższy od kryterium dochodowego rodziny.

Zasiłek ten nie może przekroczyć 418 zł miesięcznie, ale też nie może być niższy niż 50% różnicy między kryterium dochodowym a dochodem osoby potrzebującej. Zasiłek ten nie może być niższy niż 20 zł miesięcznie. Ustawodawca przyznał jednak radzie gminy możliwość podwyższenia mini­malnych w drodze uchwały kwot tego świadczenia, co jest fakultatywne
i zdaje się zależeć przede wszystkim od możliwości finansowych samorządu terytorialnego.

Zasiłek okresowy jest świadczeniem obligatoryjnym, o czym świadczy użyty w art. 37 ust. 2 zwrot „zasiłek okresowy przysługuje". Kwestia ta jest o tyle istotna, iż stanowi novum, bowiem w poprzedniej ustawie o pomocy społecznej zasiłek okresowy był świadczeniem fakultatywnym. Obecnie tyl­ko okres, na jaki jest przyznawany zasiłek okresowy, uzależniony jest od uznania administracyjnego, a ustala go ośrodek pomocy społecznej na pod­stawie okoliczności sprawy.

Podstawą przyznania zasiłku celowego jest zaspokojenie niezbędnej potrzeby byto­wej, przez którą należy rozumieć potrzebę życia codziennego, w szczególno­ści pokrycie części lub całości kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, drobnych re­montów i napraw w mieszkaniu, a także kosztów pogrzebu. Wyliczenie to ma charakter jedynie przykładowy, bowiem mogą zaistnieć inne okoliczno­ści uzasadniające przyznanie tego świadczenia.

Zasiłek celowy może być przyznany także osobie i rodzinie, które ponio­sły straty w wyniku zdarzenia losowego oraz klęski żywiołowej lub ekolo­gicznej. Zdarzenie losowe oznacza jakiekolwiek zdarzenie (np. wypadek ko­munikacyjny), niezależne od osoby uprawnionej do świadczenia, w wyniku którego poniosła ona stratę. Zgodnie z dekretem z dnia 23 kwietnia 1953 r.
o świadczeniach w celu zwalczania klęsk żywiołowych, klęska żywiołowa to wszelkiego rodzaju zdarzenie żywiołowe powodujące zagrożenie dla bezpie­czeństwa życia lub mienia większej ilości osób (np. susza, powódź). Nato­miast według ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska, klęskę ekologiczną można określić jako zdarzenie nie będące klęską żywiołową, które może wywołać znaczne zniszczenie środowiska lub pogorszenie jego stanu, stwarzające powszechne niebezpieczeństwo dla lu­dzi i środowiska (np. zanieczyszczenie gleby substancjami chemicznymi).

W przypadkach zaistnienia zdarzeń losowych, klęsk żywiołowych i eko­logicznych zasiłek może być przyznany niezależnie od osiąganego dochodu

Prócz tego w takich przypadkach zasiłek może nie podlegać zwrotowi. Wymaga to decyzji ośrodka pomocy społecznej uzależnionej wyłącznie od uznania administracyjnego.

Możliwość udzielenia pomocy osobie lub rodzinie mającej na celu ich ekonomiczne usamodzielnienie się oznacza, m.in. umożliwienie zarobkowa­nia, także w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. Udzielenie po­mocy jest uzależnione od uznania organu przyznającego świadczenie. Decy­zja w tej sprawie powinna być poprzedzona analizą ekonomiczną przedsię­wzięcia, a także opierać się na opinii ośrodka pomocy społecznej.

Pomoc może być przyznawana w naturze lub w formie pieniężnej.
Po­moc w naturze polega na udostępnieniu maszyn i narzędzi pracy stwarzają­cych możliwość zorganizowania własnego warsztatu pracy. Pomoc ta pole­gać może także na udostępnieniu odpowiednich urządzeń osobom niepełno­sprawnym, które mogą ułatwić im pracę. Przedmioty i urządzenia udostęp­niane są na podstawie umowy użyczenia, do czego mają zastosowanie prze­pisy Kodeksu cywilnego z dnia 23 kwietnia 1964 r.. Przez umowę użyczenia użyczający (gmina) zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas nieozna­czony ,lub oznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rze­czy.

Przepis nakłada również na gminę obowiązek sprawienia pogrzebu
w sposób przez nią" ustalony. Sprawienie pogrzebu stanowi zadanie własne i obowiązkowe gminy (art. 17 ust. 1 pkt.15). Ma ona obowiązek sprawić pogrzeb osobie zmar­łej, zarówno bezdomnej, jak również osobie, która pozostawała w rodzinie korzystającej z pomocy społecznej.

Praca socjalna należy do podstawowych środków pomocy społecznej.
W wielu jej definicjach widoczne są wspólne cechy,
takie jak: cel (określany jako pomaganie w osobistym i społecznym usamodzielnieniu się członkom społeczeństwa potrzebującym tej pomocy), zawodowe kwalifikacje koniecz­ne do wykonywania tej pracy, adresaci (są nimi poszczególne osoby, grypy i społeczności). Cele pracy socjalnej realizowane są w odniesieniu do indywi­dualnej i grupowej aktywności człowieka z wykorzystaniem trzech podsta­wowych metod: indywidualnych przypadków, grupowej i środowiskowej.

Praca socjalna jest świadczeniem, którym należy objąć osoby i rodziny niezależnie od posiadanego przez nich dochodu. Jest to cecha charaktery­styczna dla świadczeń niepieniężnych pomocy społecznej, choć wydaje się, iż najczęściej praca socjalna będzie świadczona dla osób spełniających kry­terium dochodowe i korzystających jednocześnie ze świadczeń pieniężnych pomocy społecznej.

Poradnictwo rozumiane jest jako udzie­lanie porad, wskazówek, informacji w pewnym zakresie. Może być ono rozpatrywane w dwóch aspektach: jako instytucjonalny system o określonej strukturze organizacyjnej oraz jako specyficzna czynność podejmowana przez doradców profesjonalnych i osoby pomagające jednostkom przeżywającym problemy. Jednostki organizacyjne pomocy społecznej powinny więc po­zyskiwać do współpracy osoby wykwalifikowane, aby skutecznie rozwiązy­wać problemy ludzi, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji życiowej.

Poradnictwo jest świadczone osobom i rodzinom, które mają trudności lub wykazują potrzebę wsparcia w rozwiązywaniu swoich problemów życio­wych. Będą to więc w szczególności podmioty dotknięte jedną lub kilkoma dysfunkcjami, o których mowa w art. 7. Istotnym przy tym jest, iż porada powinna być udzielona bez względu na posiadany dochód, w tym również
w sytuacji przekraczania kryterium dochodowego (art. 8).

Udzielane porady prawne, psychologiczne i rodzinne mają charakter specjalistyczny. Poradnictwo prawne realizuje się mianowicie przez udzie­lanie informacji o obowiązujących przepisach, z zakresu prawa rodzinnego
i opiekuńczego, zabezpieczenia społecznego, ochrony praw lokatorów. Jest to więc pomoc świadczona osobom, które wykazują trudności lub potrzebę wsparcia w wykorzystaniu psychofizycznych dyspo­zycji, pełnienia ról społecznych, dostosowania się do wymogów społeczeń­stwa, rozwiązywania konfliktów, czy podejmowania decyzji. Natomiast poradnictwo rodzinne obejmuje szeroko rozumiane problemy funkcjonowania rodziny, w tym problemy wychowawcze oraz problemy opieki nad osobą niepełnosprawną.

Ustawa wskazuje na potrzebę podejmowania w określonych warunkach interwencji kryzysowej. W myśl przepisu jest to zespól działań podejmowa­nych na rzecz osób i rodzin, w tym dotkniętych przemocą w rodzinie, mają­cych na celu zapobieganie powstawaniu lub pogłębianiu się występujących dysfunkcji. Natomiast zgodnie z definicjami znanymi doktrynie interwencja kryzysowa w szerokim rozumieniu oznacza złożoną działalność przebiega­jącą w płaszczyźnie psychologicznej, medycznej i środowiskowej,
a w węż­szym rozumieniu utożsamiana jest z krótkoterminową psychoterapią, skon­centrowaną na przeżyciach psychicznych osoby znajdującej się w kryzysie wywołanym wydarzeniem, które ten kryzys spowodowało.

W ramach interwencji kryzysowej udziela się w szczególności poradnic­twa specjalistycznego, tj. prawnego, psychologicznego i rodzinnego. Inter­wencja kryzysowa obejmuje również schronienie dostępne przez całą dobę.

Adresatami interwencji kryzysowej są osoby i rodziny. W szczególności interwencja kryzysowa może dotyczyć tych podopiecznych, którzy dotknię­ci są przemocą, zwłaszcza ze strony osób wspólnie zamieszkujących
(np. męża i ojca alkoholika). Ustawodawca zwraca szczególną uwagę na matki z małoletnimi dziećmi oraz kobiety w ciąży, które są dotknięte przemocą lub znajdują się w innej sytuacji kryzysowej.

Interwencją kryzysową obejmuje się osoby i rodziny bez względu na po­siadany dochód. Ma ona przy tym charakter obligatoryjny, co jest warte pod­kreślenia choćby z tego powodu, że w poprzednio obowiązującym stanie praw­nym świadczenie to było traktowane jako fakultatywne.

Udzielenie schronienia, zapewnienie posiłku oraz niezbędnego ubrania osobom tego pozbawionym, w tym bezdomnym, należy do zadań własnych gminy o cha­rakterze obowiązkowym. Gmina rozstrzyga więc o udzieleniu schronienia, posiłku i niezbędnego ubrania osobie tego pozbawionej

Schronienie, o którym mowa w przepisie, oznacza tymczasowe miejsce noclegowe. Udzielenie schro­nienia następuje w miejscach do tego przeznaczonych, w szczególności w noclegowniach i domach dla bezdomnych. Noclegownie to miejsca, w których osoby pozbawione schronienia mogą bezpiecznie prze­nocować, natomiast domy dla bezdomnych należy rozumieć szerzej, tj. jako miejsca również dziennego pobytu dla takich osób. Schronienie może doty­czyć wszystkich osób tego dobra pozbawionych, co należy rozumieć szero­ko, tj. wobec osób bezdomnych, jak również wobec osób przejściowo pozba­wionych dachu nad głową (np. na skutek wybuchu gazu, pożaru, zawalenia się budynku).

Przyznanie niezbędnego ubrania oznacza dostarczenie bielizny, odzieży
i obuwia odpowiednich do indywidualnych właściwości osoby. Świadczenie ma być przyznane osobie potrzebującej, tj. takiej, która ma wprawdzie ubranie, ale stopień jego zużycia bądź niedostosowanie do pory roku, uzasadniają przydzielenie lepszego, czy bardziej odpowied­niego

Ustawodawca szczegółowo określa obowiązek gminy udzielenia posiłku osobie, która własnym staraniem nie może go sobie zapewnić. Powinien być to gorący posiłek wydawany raz na dzień w jadłodajni, barze, stołówce lub w innym miejscu, pod warunkiem, że jest to placówka czynna we wszystkie dni tygodnia. Pomoc ta może również polegać na przyznaniu osobie potrze­bującej bonów obiadowych. Udzielenie posiłku może mieć charakter okreso­wy bądź doraźny.

Gorący posiłek wydawany raz na dzień przysługuje także dzieciom
i młodzieży. Szczegółowe rozwiązania w tym zakresie zawierało rozporządze­nie Rady Ministrów z dnia 14 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu udzielania pomocy w dożywianiu uczniów w 2003 r. Zgodnie z postanowieniami tego aktu prawnego gorący posiłek uczeń otrzymywał w szkole, jeżeli posiadała ona warunki pozwalające na przygotowywanie lub wydawanie posiłków. Natomiast w przypadku, gdy szkoła nie posiadała ta­kich warunków należało zapewnić uczniowi spożycie posiłku poza szkołą, przy czym obowiązek ten spoczywał na kierowniku ośrodka pomocy spo­łecznej, który powinien porozumieć się w tym względzie z dyrektorem szko­ły. W konsekwencji w okresie przerw w nauce dla dzieci najbardziej potrzebujących powinno się zorgani­zować dożywianie w inny sposób (np. w formie zakupu posiłków).

Naj­bardziej pilną potrzebą jest z pewnością zapewnienie przez gminy posiłku tym dzieciom, które nie mają go w domu lub zjadają posiłek niepełnowartościowy. Wsparciem dla samorządów w tym zakresie są środki rządowe. Po­trzeby przewyższają jednak możliwości. Działania w tym zakresie wspierają również organizacje pozarządowe, przy czym jedną
z większych ogólnopolski inicjatyw realizuje Polska Akcja Humanitarna
w ramach akcji „Pajacyk".

K.Podoski, W. Turnowiecki, Polityka społeczna, Gdańsk 1998, s.122

Polityka społeczna. Materiały do studiowania, pod red. A. Rajkiewicza, J. Supińskiej, M. Księżopolskiego, Katowice 1998, s. 27

J.Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2001, s. 390-391

J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody, Warszawa 1966, s 7-8

J. Staręga - Piasek, O roli prawa i wartościach w pomocy społecznej, Polityka Społeczna 1998, nr 7, s 10

H. Szurgacz, Wstęp do prawa pomocy społecznej, Wrocław 1993, s.39.

C. Martysz, S. Nitecki, G. Szpor, Komentarz do ustawy o pomocy społecznej, Gdańsk 2001, s. 23.

E. Kulesza, Uwagi o modelu pomocy społecznej ukształtowanym ustawą z 29 listopada 1990 roku. Folia Iuridica 1993, nr 58, s. 272.

J. Staręga- Piasek, O roli prawa, op. cit., s. 10.

Prawo Unii Europejskiej, pod red. J. Barcza, Warszawa 2003, s. 70.

Społeczeństwo polskie w latach 1989-1994. Zagadnienia polityki społecznej, pod red. A. Rajkiewicza, Warszawa 1996, s. 140.

J. Auleytner, K, Głąbicka, Polskie kwestie socjalne na przełomie wieków, Warszawa 2001, s. 50-51.

J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia, op. cit., s. 396

W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996, s. 255.

Pedagogika społeczna, s. 433-434.

A. Olech, Bezrobocie, (w:) Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, pod red. D. Lalak i T. Pilcha, Warszawa 1999, s. 33-34.

M. Waszkiewicz- Stefańska, Świadczenia pomocy społecznej na rzecz rodzin dotkniętych bezrobociem, Praca Socjalna 2000, nr 1, s.41

K. Błeszyński, Niepełnosprawność, (w;) Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, pod red. D. Lalak i T. Pilcha, Warszawa 1999, s. 153.

Medyczny słownik encyklopedyczny, pod red. M. Barczyńskiego i J. Bogusza, Kraków 1993, s.58.

J. Auleytner, K. Głąbicka, Polskie kwestie, op. cit., s. 198-199

A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2003, s. 510-512

Słownik języka polskiego PWN, t. II, Warszawa 1998, s. 81.

W. Okoń, Nowy słownik, Warszawa2003., s. 243

A. Rutkowska, Wielodzietność- problem socjalny i próby pomocy, Praca Socjalna 2002, nr 3, s. 33-34

Zadania społeczne, pod red. Z. Pisza, Wrocław 2002, s. 310-312.

Nowa encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1997, s.307-374.

Polityka społeczna, pod red. A. Kuzynowskiego, Warszawa 2002, s. 240-241.

K. Wyrwicka, Osoby starsze w systemie pomocy społecznej, Praca Socjalna 2003, nr 2, s. 108.

A. Wojciechowska, Egzamin dla nowej, Praca Socjalna 1998, nr 3, s. 85.

R. Krajewski, S. Szymański, Komentarz do ustawy o pomocy społecznej wraz z przepisami wykonawczymi, Kutno 2003, s. 26.

A. Żakiewicz, Prawo socjalne w systemie prawa stanowionego- przykład Polski, Polityka Społeczna 2003, nr 2, s. 9.

Nowa Encyklopedia popularna PWN, op. cit., s. 318.

K. Ostrowska, Potrzeby ludzkie, (w:) Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, pod red. D. Lalak i Pilcha, Warszawa 1999, s. 200.

J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia, op. cit., s. 404-405.

J. Auleytner, K. Głąbicka, Polityka społeczna. Pomiędzy opiekuńczością a pomocniczością, Warszawa 2000, s. 259.

E. Kulesza, Uwagi o modelu, op. cit., s. 275.

R. Golat, Nowe rozwiązania w pomocy społecznej, Gazeta Samorządu i Administracji 2004, nr 9-10,s. 53.

E. Ochendowski, Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 1999, s. 301.

Prawo administracyjne, pod red. J. Bocia, Wrocław 1998, s. 178.

E. Ochednowki, Prawo administracyjne, op. cit., s. 305.

R. Golat, Nowe rozwiązania, op. cit., s. 53.

R. Golat, Nowe rozwiązania, op. cit., s. 53.

Prawo administracyjne, pod red. M. Wierzbowskiego, Warszawa 2002, s. 486.

E. Brzozowska- Kowalka, Mniejsza pomoc, Warszawa 2002., s. 8.

E. Brzozowska- Kowalka, Mniejsza pomoc, op. cit., s. 8.

R. Krajewski, S. Szymański, Vademecum prawa, Warszawa 2000, s. 128.

Mały słownik, op. cit., s. 675.

Pedagogika społeczna, op. cit., s. 320.

K. Ostrowska, Poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne , (w:) Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, pod red. D. Lalak i T. Pilcha, Warszawa 1999, s. 198.

W. Badura-Madej, Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, Warszawa 1996, s. 47.

E. Pałys, Zapewnienie posiłku wszystkim uczniom- wyzwaniem dla samorządów i partnerów, Gazeta Samorządu i Administracji 2003, nr 10, s. 41.

MINISTERSTWO PRACY I POLITYKI SOCJALNEJ

OŚRODKI POMOCY RODZINE

DOMY POMOCY SPOŁECZNEJ

PLACÓWKI OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZE

POWIATOWE CENTRUM POMOCY RODZINIE

ORGANIZACJE POZARZĄDOWE

WYDZIAŁ SPRAW SPOŁECZNYCH

DEPARTAMENT POMOCY SPOŁECZNEJ

POWIAT

WOJEWODA

WÓJT, BURMISTRZ

GMINA

STAROSTA LUB PREZYDENT

OŚRODKI WSPARCIA

ŚRODOWISKOWE

DOMY SAMOPOMOCY

ŚWIETLICE ŚRODOWISKOWE

---