Micea Eliade

Święty obszar i sakralizacja świata

(opracowanie)

Doświadczenie przestrzeni człowieka religijnego:

Religijne doświadczenie niejednorodności przestrzeni - pradoświadczenie religijne, porównywalne do ustanowienia świata, wyprzedzające wszelką refleksję nad światem. Rozdarcie przestrzeni pozwala na ustanowienie świata - odsłania punkt stały, oś wszelkiej przyszłej orientacji. Przejawienia się sacrum przerywa jednorodność przestrzeni i objawia się rzeczywistość absolutna - przeciwstawna rzeczywistości bezkresnego obszaru wokół sacrum, które przejawiając się, ustanawia ontologicznie świat.

„Człowiek religijny stara się umieścić w środku świata. Aby żyć w świecie, trzeba go ustanowić, założyć, a żaden świat nie może się narodzić w chaosie jedności i względności przestrzeni świeckiej.”

„(…) objawienie się świętego obszaru pozwala na uzyskanie punktu stałego, zorientowanie się w chaotycznej jednorodności, ustanowienie świata i pozwala żyć naprawdę życiem rzeczywistym.”

Doświadczenie przestrzeni człowieka niereligijnego (świeckie):

• Przestrzeń jest niejednorodna, neutralna, nie ma „pęknięcia” wyodrębniającego różne jakościowo partię przestrzeni.

• Człowiek niereligijny odrzuca świętości świata, przyjmuje jedynie egzystencję świecką, oczyszczoną z wszelkich przesłanek religijnych.

„Człowiek, który opowiedział się za życiem świeckim, nie jest w stanie wyzwolić się bez reszty z postawy religijnej. (…)nawet zdesakralizowana egzystencja zachowuje jeszcze ślady religijnej waloryzacji świata.”

„Doświadczenie świeckie podtrzymuje jednorodność, a tym samym względność przestrzeni.” - dochodzą tu do głosu wartości przypominające mniej lub bardziej niejednorodność cechującą doświadczenie religijne (okolice uprzywilejowane bardziej od innych, np. wyjątkowe miejsca i wspomnienia należące do prywatnego świata).

Niejednorodność przestrzeni przeżywana przez człowieka religijnego. Przykład kościoła we współczesnym mieście.

Analogiczną funkcję obrzędową do funkcji progu kościoła pełni próg domostwa:

• Obrzędy towarzyszące przekroczeniu progu:

• pokłon,

• bicie czołem,

• dotyk dłonią,

• przeniesienie, itp..

• Próg posiada strażników, bogów, duchu, którzy pilnują wejścia.

• Na progu składa się ofiary bóstwom.

• Próg i drzwi wskazują na przerwanie ciągłości przestrzennej.

Obrazy otwarcia wiążą się z symboliką drzwi i bramą niebieską - miejscem łączności z niebem, przejście z jednego porządku do innego.

TEOFANIA - akt objawienia się Boga służący człowiekowi. W Biblii Bóg objawia się w sposób bezpośredni lub pośredni (poprzez wysłanników - anioły).

HIEROFANIA - kluczowy termin u Eliadego w jego teorii religii, określający objawienie się świętości w sferze świeckości (profanum), z kolei sfery te mogą się pokrywać, np. dla ateisty kościół jest budynkiem, dla wierzącego stanowi miejsce święte.

Aby wskazać na świętość miejsca wystarczy „byle jaki znak”

ZNAK - jako nosiciel treści religijnych wprowadza element absolutny kładąc kres względności i nieładowi. „Coś, co nie przynależy do tego świata, objawiło się w sposób nieodparty, wskazując właściwy kierunek działania lub przesądzając postawę. Jeśli żaden znak się nie objawia, prowokuje się go.”

Człowiek domaga się znaku, aby znaleźć absolutny punkt oparcia.

Człowiek chce żyć w sacrum, dlatego konstruuje święty obszar.

Nasz świat - „świat, w którego łonie nastąpiło już objawienie się sacrum”.

• Obrzędy wedyjskie związane z obejmowaniem w posiadanie jakiegoś terytorium, np. obrzęd wzniesienia ołtarza ognia poświęconego Agni. Poświęcenie terytorium jest równoznaczne z jego kosmizacją, odtworzeniem skali mikrokosmicznej - dzieła stworzenia.

• Symbolika budowy ołtarza, której towarzyszą strofy o stworzeniu takiego, a takiego regionu kosmicznego:

• woda - prawda,

• glina - ziemia,

• ściany boczne - powietrze, itp.

„Z perspektywy społeczeństw archaicznych wszystko, co nie jest naszym światem, nie jest jeszcze w ogóle światem. Okolicę czyni się swoją jedynie stwarzając ją od nowa, to jest uświęcając.”

Kosmizacja nieznanych terytoriów (konsekracja) - organizując przestrzeń, powtarza się wzorcowe działanie bogów.

• Kosmologiczna funkcja i rola soteriologiczna obrzędowego słupa (mit o nomadach i pokrewne wierzenia religijne) - kosmizacja świata i łączność z niebiosami, kontakt z transcendencją, dzięki której możliwe jest istnienie ludzkie.

• „Osiedlenie się na jakimś terytorium sprowadza się do uświęcenia go.”

Środek świata - kolumna kosmiczna:

• System świata społeczności tradycyjnej:

• miejsce święte - przerwanie jednorodności przestrzeni;

• otwarcie - symbol przerwania, umożliwiający przejście z jednego regionu kosmicznego do innego;

• łączność z niebem wyrażana przez różnorodne obrazy odnoszące się do axis mundi:

• słup,

• drabina,

• góra,

• drzewo,

• liana, itp.

• oś - środek świata.

• Symbolika środka tłumaczy obrazy kosmologiczne i wierzenia religijne:

• święte miasta i sanktuaria znajdujące się w środku świata, np. stolica władcy chińskiego, Święty Grób w Jerozolimie, kraj irański.

• świątynie - repliki góry kosmicznej, stanowiące szczególniejszą więź między ziemią a niebem, np. nazwy świątyń związane były ze słowem góra, słynna Zikkurat była górą kosmiczną:

• 7 pięter - 7 nieb planetarnych

• kapłan - wchodzi na szczyt świata.

• fundamenty świątyń sięgają głęboko dolnych regionów, np. wierzenia babilońskie (woda chaosu).

• Architektura sakralna podejmuje i rozwija symbolikę kosmologiczną, obecną w strukturze siedzib prymitywnych.

Przeżytki tradycyjnych obrazów i postaw człowieka przedwspółczesnego.

• Osiedlanie się - stwarzanie świata, w miejscu wybranym na zamieszkanie - naśladowanie trudu bogów.

• Siedziba (imago mundi - przedstawienie świata) mieszkalna jest zawsze uświęcona.

• 2 sposoby przeistaczania siedziby w kosmos:

• Wytyczanie 4 stron świata od punktu środkowego,

• Obrzęd budowy wzorowany na stwarzaniu świata.

• Siedziba mieszkalna ma aspekt sakralny i stanowi obszar świata.

• Między domem, a kosmosem próbuje się stawiać znak równości.

• Osady - struktura zawiera symbolikę kosmiczną.

• Niebo - olbrzymi namiot podtrzymywany przez słup, u stóp którego składa się ofiary.

• Drzewo pozbawione gałęzi - drzewo kosmiczne - schody prowadzące ku niebu.

• Kamień węgielny - oznaczający środek świata (Indie). Akt położenia kamienia węgielnego powtarza akt kosmiczny.

• Mit kosmogeniczny - akt stworzenia - uśmiercanie giganta, rezultat ofiary. Tchnięcie duszy jest możliwe jedynie dzięki krwawej ofierze.

„Dom podlega uświęceniu - w części lub w całości - dzięki symbolice lub rytuałowi kosmogenicznemu.”

„Siedziba to świat, który człowiek wznosi sobie, naśladując wzorcowy akt stworzenia dokonany przez bogów - kosmogonię.”

„(…) symbole i obrzędy dotyczące świątyń, miast, domów wywodzą się w ostatecznej instancji od pierwotnego doświadczenia świętej przestrzeni.”

Świątynia - imago mundi (świat jako dzieło bogów jest święty), ziemskie odtworzenie wzorca transcendentalnego.

• Kosmologiczna struktura świątyni przynosi nową waloryzację religijną: przedstawia i obejmuje świat, oczyszcza go przez swą świętość.

• Modele świątyni objawiają bogowie.

• Kościół bizantyjski (uosabia i uświęca świat):

• 4 części wnętrza - 4 strony świata,

• wnętrze - wszechświat,

• ołtarz - raj położony na wschodzie,

• carskie wrota właściwego sanktuarium - brama raju.

„(…)doświadczenie sakralnej przestrzeni umożliwia założenie świata; tam gdzie sacrum przejawia się w przestrzeni, następuje objawienie tego, co rzeczywiste, świat może zaistnieć.”

„Świat daje się ująć jako świat, jako kosmos, o tyle, o ile objawia się jako świat święty.”

„(…)doświadczenie sakralne czasu, pozwala człowiekowi religijnemu odnajdywać periodycznie kosmos takim, jakim był in principo, w mitycznej chwili stworzenia.”

4

---