Wewnętrze zróżnicowanie cyklu kultur łużyckich i ich periodyzacja

• Tworzenie systemu periodyzacji to uściślanie ram chronologicznych dla źródeł. W odniesieniu do cyklu kultur łużyckich pojawiają się liczne problemy dotyczące ich periodyzacji. Widoczna jest tutaj tendencja do tworzenia chronologii lokalnych, budowanych w oparciu o analizę korelacji przedmiotów metalowych z cmentarzysk do skarbów.

• Jednym z problemów jest brak znalezisk przedmiotów metalowych na stanowiskach osadniczych. Ogólne datowanie tych stanowisk przeprowadza się wobec tego na podstawie naczyń ceramicznych.

• Nie można podzielić całego kompleksu na fazy rozwojowe, ponieważ na całym obszarze można uchwycić jedynie zmiany stylu ceramicznego i wyrobów metalowych, rzadziej np. zmiany zachodzące w obrządku pogrzebowym.

• Kolejną tendencją jest tworzenie różnych typologii przez różnych badaczy. Są to w większości tzw. typologie intuicyjne o małym stopniu obiektywizmu. Generalnie ustalenie periodyzacji łużyckich pól popielnicowych będzie możliwe dopiero po wykluczeniu typologii intuicyjnych i ujednoliceniu zasad typologii i klasyfikacji.

• Warunkiem stworzenia jednolitej periodyzacji jest przyjęcie jednej definicji dotyczącej np. typu - może on obejmować tylko przedmioty o tej samej funkcji, może też różnić się w obrębie odcinka czasowego. Zmienność w czasie prowadzi do wydzielenia szeregu wariantów danego typu.

• Przy wydzielaniu typu istotną rolę odgrywają kryteria funkcjonalne i morfologiczne (surowcowe, technologiczne, tylko gdy mają wpływ na funkcję i kształt przedmiotu). Ornament i styl nie stanowią kryteriów wyróżniających. Weryfikacji typu dokonuje się na zasadzie korelacji.

Zakres pojęcia „kultura łużycka” i związane z nim problemy

• „Kultura łużycka” to jedna nazwa dla kilku kultur, których początki nie były jednolite. Nie do końca wiadomo, czy mamy do czynienia z jednolitym zespołem o wyraźnie wyróżniających go cechach wspólnych dla wszystkich grup lokalnych. Pojęcie kultury łużyckiej jest potrzebne na etapie badań źródłoznawczych i służy porozumiewaniu się w kategoriach czasu i przestrzeni.

• „Pola popielnicowe” to nazwa umowna dla wszystkich kultur młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza charakteryzujących się stosowaniem ciałopalenia i długotrwałą tradycją użytkowania cmentarzy.

• Ostatnio w literaturze podkreśla się związek kultury łużyckiej z europejskimi kulturami pól popielnicowych. Stąd propozycja wprowadzenia nazwy „łużyckie pola popielnicowe”.

• wg J. Dąbrowskiego - konieczne jest wprowadzenie pojęcia „styl łużycki”, które miałoby obejmować zjawiska i fakty stwierdzone na szerszym obszarze, także poza zasięgiem kultury łużyckiej, a ukształtowanych pod jej wpływem.

• wg B. Gedigi - pod pojęciem „kultura łużycka” należy rozumieć kulturę, a także jej twórców na umownie określonym obszarze i w podobnie określonych ramach czasowych.

Problem zróżnicowania wewnętrznego

• B. Gediga postulował, zamiast wydzielania grup wewnętrznych, podjęcie badanń nad procesem kształtowania się cech kultury na obszarze określonych regionów.

• W badaniach wyraźne jest dążenie do uściślenia pojęcia „kultura łużycka” pod względem terytorialnym i chronologicznym, np. kultura łużycka dorzeczy Drwęcy w okresie halsztackim.

• Wprowadzenie pojęcia „grupa kulturowa” - zestaw dostępnych składników kulturowych pochodzących z określonego terenu, zamknięty w jednolitym układzie chronologicznym i posiadającym wspólne cechy generalne danej kultury z wyraźnymi różnicami w zakresie cech swoistych. Największą rolę odgrywają naczynia ceramiczne ze względu na zmiany w zdobnictwei, proporcjach i nasileniu ich występowania. Metale - ze względu na ich szerokie rozpowszechnienie jako importy - nie nadają się do wydzielania grup kulturowych.

• W dotychczasowych badaniach istnieją 2 tendencje:

1. utożsamianie jednostek kulturowych z grupami etnicznymi, bądź organizmami ekonomicznymi argumentując jednolitość ceramiki jako wyraz lokalnej produkcji, kształtowanej przez jednolite społeczeństwo;

2. szukanie odmiennych jednostek klasyfikacyjnych przy fakcie nie pokrywania się zasięgów poszczególnych elementów kulturowych; np. Müller-Karpe - prowincja znalezisk, przestrzeń kontaktowa, grupa mieszana.

• Wg M. Gedla w skład kultury łużyckiej lub też zespołu kultur łużyckich wchodzą grupy lokalne z podziałem na podgrupy kulturowe.

• Wg Podborsky'ego krąg (cykl, odłam) łużyckich pól popielnicowych jest częścią europejskiej cywilizacji pól popielnicowych. W jego skład wchodzą kultury, a następnie grupy lokalne (w badaniach osadniczych zwane skupiskami osadniczymi). Grupy peryferyjne to małe jednostki kulturowe, charakteryzujące się zarówno cechami łużyckimi, jak i innymi i występującymi na styku tych dwóch kultur.

• Styl ceramiki łużyckiej - pomija podziały kulturowe, obejmuje jedynie obszary występowania ceramiki wykazującej zbieżność cech. Formy pospolite w całej kulturze łużyckiej to naczynia dwustożkowate, esowate czerpaki, chropowacone naczynia jajowate, talerze, naczynia sitowate, grzechotki. Zasięgi typów ceramiki są interkulturowe.

Podział łużyckiego kręgu pól popielnicowych

(na podstawie analizy naczyń ceramiczych wg J. Dąbrowskiego)

• nadmorska

• nadodrzańska

• mazowiecka

• małopolska

• tarnobrzeska

• białowicka

• (+) grupa górzycka - ukształtowana z nadmorskiej i nadodrzańskiej, przejściowa do kultury białowickiej.

Podział łużyckich pól popielnicowych wg M. Gedla

• grupa śląska

• grupa sasko-łużycka (od Ha C - grupa białowicka)

• grupa brandenbursko-lubuska (górzycka)

• grupa zachodniopomorska

• grupa wschodniopomorska (kaszubska)

• grupa chełmińska

• grupa warmińsko-mazurska

• grupa kujawsko-wschodniowielkopolska

• grupa górnośląsko-małopolska

• grupa słowacka + kultura kyjatycka

• grupa wschodnia kultury łużyckiej

• grupa tarnobrzeska

Grupa śląska

• Zasięg geograficzny: Śląsk środkowy, część Górnego i Dolnego Śląska, południowo-zachodnia Wielkopolska, północno-wschodnie Czechy, północna część środkowych Moraw, zachodnia Małopolska. Podgrupy: morawska, głubczycka, ślężańska, legnicka (od schyłku II EB), wołowsko-rawicka, północno-wschodnioczeska, krakowska (od III EB), zachodniowielkopolska, dolnośląska (od Ha C)

• Fazy rozwojowe:

Faza 1	Faza 2	Faza 3	Faza 4	Faza 5	Faza 6
koniec II EB	III EB	1. poł. IV EB	V EB	Ha C	Ha D/LT A
Szpile, wazy o cylindrycznych szyjkach	Styl guzowy w ceramice	Naczynia dwustożkowate o ostrym załomie brzuśca, naczynia jajowate z uchami na krawędzi	Złagodzenie profili naczyń, grafitowanie, czerpaki, kubki, talerze	Styl halsztacki (w Czechach faza platenicka), naczynia malowane, wyroby żelazne	Zapinki brązowe i żelazne, wyroby z kręgu kultury lateńskiej

Grupa sasko-łużycka (białowicka)

• Zasięg geograficzny: Saksonia, Łużyce, zachodnia część Dolnego Śląska, wschodnia Turyngia, po północne i zachodnie Czechy. Podgrupy: saska, lipsko-altenburska, górnołużycka, dolnołużycka, wschodnioturyńska, północnoczeska.

• Fazy rozwojowe:

Faza 1	Faza 2	Faza 3	Faza 4	Faza 5	Faza 6	Faza 7	Faza 8
koniec II EB	III EB	1. poł. IV EB	2. poł. IV EB	V EB	Ha C	Ha D	LT A
Podgrupy saska i górnołużycka, groby kurhanowe	Podgrupy lipsko-altenburska, północnoczeska, dolnołużycka	Podgrupa wschodnioturyńska, cmentarzyska płaskie	Wpływy kultury unstruckiej, pochówki szkieletowe	Budowa osiedli obronnych	Poszerzenie zasięgu na północy po starą Marchię	Częściowy zanik	Ograniczenie zasięgu do dolnych Łużyc i wschodniej Saksonii

Grupa brandenbursko-lubuska (górzycka)

• Zasięg geograficzny: wschodnia Brandenburgia, ziemia lubuska, zachodnia Wielkopolska.

• Fazy rozwojowe:

Faza 1	Faza 2	Faza 3	Faza 4	Faza 5
2. poł. III EB	IV EB	V EB	Ha C	Ha D
Styl guzowy, wpływy sasko-turyńskie	Faza uradzka, naczynia o ostro profilowanych załomach, pucharki i wazy na nóżkach, wpływ na wschodnią Wielkopolskę, Kujawy oraz Polskę środkową	Złagodzenie profili naczyń	Część zachodnia weszła w zasięg grupy białowickiej, część wschodnia pod wpływem grupy śląskiej	W części centralnej powstaje grupa górzycka - osiedla obronne, ofiary ludzkie.

Grupa zachodniopomorska

• Zasięg geograficzny: Pomorze Zachodnie i Środkowe.

• Fazy rozwojowe:

Faza 1	Faza 2	Faza 3	Faza 4
III EB	IV EB	V EB	Ha C
Styl guzowy, pod wpływem nordyjskim lokalna wytwórczość brązownicza	Naczynia o ostro profilowanych brzuścach, pokrywy obejmujące urny, kurhanowe pochówki elit	Łagodzenie profili naczyń, płaskie talerzowate misy	Funkcjonuje jako grupa górzycka i uznamsko-wolińska

Grupa wschodniopomorska (kaszubska)

• Zasięg geograficzny: Pomorze Gdańskie

• Fazy rozwojowe:

Faza 1	Faza 2	Faza III
koniec III EB / koniec IV EB	V EB	Ha C
Groby kurhanowe z wewnętrznymi konstrukcjami kamiennymi	Rozpowszechnienie cmentarzysk płaskich	Faza wielkowiejska - przejściowa do kultury pomorskiej; groby z obstawą kamienną, urny domkowe, twarzowe

Grupa chełmińska

• Zasięg geograficzny: ziemia chełmińska

• Fazy rozwojowe:

Faza 1	Faza 2	Faza 3
IV - V EB	Ha C	Ha D
Wpływy z Wielkopolski i Kujaw	Osiedla obronne, ofiary ludzkie w studniach, kanibalizm	Amfory gruszkowate

Grupa warmińsko-mazurska

• Zasięg geograficzny: Warmia, Mazury

• Fazy rozwojowe:

Faza 1	Faza 2
IV - V EB	Ha C
Naczynia analogiczne do grupy chełmińskiej i mazowieckiej, wielopopielnicowe groby kurhanowe, płaskie cmentarzyska z brukiem kamiennym	Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

Grupa kujawsko-wschodniowielkopolska

• Zasięg geograficzny: Kujawy, wschodnia Wielkopolska

• Fazy rozwojowe:

Faza 1	Faza 2	Faza 3
III - IV EB	V EB	Ha C - D
Płaskie cmentarzyska z brukiem kamiennym, pochówki szkieletowe w kurhanach	Podobieństwo do grupy górnośląsko-małopolskiej	Eksploatacja złóż solanki, naczynia inkrustowane, naczynia zoomorficzne i antropomorficzne, osiedla obronne typu biskupińskiego

Grupa górnośląsko-małopolska

• Zasięg geograficzny: północna i wschodnia część Górnego Śląska, południowo-wschodnia Wielkopolska, zachodnia Małopolska

• Podgrupy: kępińska, częstochowsko-gliwicka, krakowska

• Fazy rozwojowe:

Faza 1 (wczesna)	Faza 2 (klasyczna)	Faza 3
III - IV EB	V EB - Ha C	Ha D - LT A
Ciałopalne groby bezpopielnicowe, pochówki szkieletowe, naczynia jak w grupie konstantynowskiej i śląskiej	Birytualizm, oddziaływania halsztackie, osiedla obronne	Wpływy wschodniowielkopolskie, naczynia inkrustowane, pochówki podkloszowe

Grupa słowacka

• Fazy rozwojowe:

Faza 1	Faza 2	Faza 3	Faza 4
Koniec II EB	III EB	IV EB	Ha D
Wpływy śląskie	Rozwój, osiedla obronne	Zajęcie obszarów kultury pilińskiej + kultura kyjatycka o mieszanym charakterze	Zanik

Grupa wschodnia

• Zasięg geograficzny: środkowa i wschodnia Polska, tereny nad górnym Bugiem, zachodni Wołyń

• Podgrupy: środkowopolska, północnomazowiecka, wschodniomazowiecko-podlaska, grupa leżnicka, ulwówecka;

• Fazy rozwojowe:

Faza 1	Faza 2	Faza 3	Faza 4
III EB	IV EB	V EB	Ha D
Faza konstantynowska (łódzka); tradycje trzcinieckie, brak stylu guzowego	Faza klasyczna, styl pseudoguzowy, wpływy stylu uradzkiego - naczynia na nóżkach, cmentarzyska z brukami, w podgrupie ulwóweckiej - birytualizm, typowe pucharki ulwóweckie, figurki ornitomorficzne (w kształcie ptaków, znaczy się), grzechotki	Wpływy grupy górnośląsko-małopolskiej	Zanik

Grupa tarnobrzeska

• Zasięg geograficzny: dorzecza Sanu i Wisłoki

• Fazy rozwojowe:

Faza 1	Faza 2	Faza 3
III - IV EB	V EB - Ha C	Ha D - LT A
Wpływy kultury Noua i Gava, skupiska pochówków popielnicowych, być może pierwotnie pod jakimś zadaszeniem lub w obrębie ogrodzeń	Rozwój terytorialny, osiedla obronne	Wpływy scytyjskie









---