Sergiusz Hessen - przedstawiciel polskiej pedagogiki kultury

Sergiusz Hessen urodził się 16.08.1887 roku w Ust' Sysolsku. Był synem Józefa Hessena i Anny Makarownej. W wieku pięciu lat wraz z ojcem pojechał do -Odessy, aby tam osiąść. Ojciec ożenił się z narzeczoną- Anną Sztejn, z powodu zesłania Józef Hessen nie mógł ożenić się z nią wcześniej. Dzięki temu małżeństwu Sergiusz zyskał matkę i trzech przyrodnich braci. Atmosfera rodzinna wpływała korzystnie na ukształtowanie się pełnego szczerości i życzliwości stosunku do innych ludzi. Był dzieckiem dość religijnym, najpierw uczęszczał z guwernantką do kościoła katolickiego, a w gimnazjum uczęszczał na nabożeństwa do cerkwi, chętnie uczył się- w wieku 10 lat płynnie mówił po francusku. Informacje na temat nauki Sergiusza dotyczą petersburskiego gimnazjum, w którym był jednym z najlepszych uczniów. Uczęszczał do niego prawie osiem lat, wraz ze swoimi braćmi. Z najmłodszym chodził do jednej klasy. Następnie rozpoczął studia w Heidelbergu i Fryburgu. Podczas studiów rozpoczął swoją działalność naukową. Kiedy studiował w Heidelbergu wyklarował się filozoficzny kierunek tej działalności, zaś pod wpływem H. Rickerta (we Fryburgu) uformowały się filozoficzne założenia przyszłych Podstaw pedagogiki. Wraz z innymi studentami powołał do życia koło filozoficzne, które zajmowało się dyskusją na temat szkoły marburskiej. W latach 1910- 1914 był redaktorem czasopisma Logos, które zrodziło się na kole filozoficznym.

Ożenił się z Niną Minor. Miał dwóch synów- Eugeniusza i Dymitra. Po kilku latach rozstał się z żoną i przyjechał do Polski. Tu wstąpił w kolejny związek małżeński z Marią Niemyską. W 1944 roku dowiedział się o śmierci najstarszego syna.

W dwudziestoleciu międzywojennym rozwinął swoją działalność naukową. Jego autorstwa są m. in., znane do dziś: Podstawy pedagogiki, O sprzecznościach i jednościach wychowania i Moje życie. Pisywał także do czasopism (Logos- wymienione wyżej, Żurnał Ministierstwa Proswieszczenija, Filozofia. Kultura. Wychowanie).

Od 1935 r. przebywał w Polsce. Profesor między innymi Wolnej Wszechnicy Polskiej i Uniwersytetu Łódzkiego. Wykładał filozofię na Uniwersytecie w Piotrogrodzie i Tomsku. Był reprezentantem kierunku pedagogiki kultury. W latach 1945-1950 był profesorem historii pedagogiki Uniwersytetu Łódzkiego. Stworzył własny system pedagogiki kultury.

Zmarł w 1950 roku, mając zaledwie 62 lata. Pochowano go na warszawskich Powązkach.

Pedagogika kultury to dział pedagogiki, zadaniem którego jest kształcenie osobowości poprzez dobra kultury. Jest to pedagogika ludzkiej duchowości. Postaciami duchowymi są dobra kultury: teksty, sztuka, moralność, religia, prawo. Nie jest nurtem jednolitym. Powstała w Niemczech w środowisku humanistów na początku XX w. pod wpływem recepcji filozoficznych Wilhelma Diltheya. On pierwszy stwierdził, że człowieka zrozumieć można nie przez psychologiczne eksperymenty, lecz przez historię i kulturę, która zaspokaja potrzeby duchowe.

Jej przedstawicielami byli także Eduard Spranger, Teodor Litt, Herman Nohl.
Zadaniem pedagogiki kultury jest kształcenie osobowości przez dobra kultury. Człowiek tworzy kulturę, ale i kultura tworzy człowieka, dlatego niezbędne jest wychowanie człowieka z kulturą, na co dzień. Człowiek robi kulturę, ale i kultura robi człowieka, z powodu tego konieczne jest zarazem wychowanie do kultury, oraz poprzez kulturę. Kultura, z łac. colere = "uprawa, dbać, pielęgnować, kształcenie", to termin ten jest wieloznaczny, pochodzi od łac. cultus agri, "uprawa ziemi", interpretuje się go w sposób różny poprzez przedstawicieli rozmaitych nauk. Kulturę określić można jako ogół wytworów ludzi, zarówno materialnych, oraz niematerialnych: duchowych, symbolicznych, tego typu jak desenie myślenia i zachowania. Osobowość to system wewnętrzny regulacji pozwalający na adaptację i wewnętrzną integrację myśli, emocji i zachowania w ustalonym otoczeniu w wymiarze czasowym, poczucie stabilności. Pedagogika to ekipa nauk o wychowaniu, istocie, celach, treściach sposobach, środkach i formach organizacji procesów wychowawczych. Poprzez to człowiek odróżnia się od innych stworzeń i staje się człowiekiem.

Zasadniczym pedagogiki zadaniem kultury jest badanie zjawisk i nurtów kultury: rozpoznawanie ich, ocenianie, by w końcu wyciągać z nich wnioski do wychowania. Kluczowym zadaniem jest również takowe przygotowanie wychowawców, by mogli wychować młodzież do mądrego posiadania kultury, do rozróżniania destrukcyjnych i konstruktywnych elementów kultury, jak i by tworzyć mogli kulturę opartą na wartościach wyższych.

Pedagogika kultury kształtuje człowieka w trzech wymiarach: rozumienia dziedzictwa kulturowego, umiejętności wykorzystania go w życiu codziennym i tworzeniu kultury dla przyszłych pokoleń. Jednym z pedagogiki zadań kultury jest badanie obecnych nurtów kulturowych i wyciąganie z nich wniosków dla pedagogiki.

Znaczenie wartości kulturalnych polega, zdaniem Hessena, na tym, że umożliwiają one człowiekowi wzniesienie się ponad swój byt naturalny i osiągnięcie `osobowości'. Tylko bowiem przez pracę nad celami ponadosobowymi zdobywa człowiek wolność i jedność, rozrasta się wewnętrznie, wyzwala się od rutyny i mechanizmu.

Za główny cel wychowania Hessen uważa wdrożenie do wartości kulturalnych i kształcenie za ich pomocą osobowości ludzkiej. Między wychowaniem a kulturą istnieję ścisła odpowiedniość. Cele wychowania pokrywają się z celami kultury, a rodzajów wychowania jest tyle, ile odrębnych wartości kulturalnych. Według określenie Hessena, nauką o wartościach kulturalnych jest filozofia, wynika z tego, że pedagogika to jedynie filozofia stosowana; jak zaś każdej dziedzinie filozofii odpowiada osobny dział pedagogiki będący jak gdyby jej częścią stosowaną, tak w dziejach wychowania odzwierciedla się rozwój kultury w jej całości. W ten sposób pedagogika jako teoria wychowania dzieli się odpowiednio do wartości kulturalnych na teorię wychowania moralnego, naukowego, artystycznego, gospodarczego i religijnego. Wszystkie te gałęzie pedagogiki badają treści i pośrednie zadania działalności wychowawczej. Przez całe swoje życie Sergiusz Hessen był zarówno poszukiwaczem miejsca na kuli ziemskiej, gdzie mógłby zamieszkać na stałe, jak i poszukiwaczem prawdy filozoficznej o świecie, takiej prawdy, jaka by jego satysfakcjonowała, lecz zarazem, by mogła być czynnikiem naprawy świata. Hessen, mając świetne rozeznanie w rozwoju filozofii na świecie oraz w historycznym rodowodzie różnych kierunków filozofii, za swój kierunek przyjął obiektywny idealizm. Bliska mu była filozoficzna myśl Platona, której poświęcił wiele uwagi w swych pracach, lecz głównego oparcia szukał w filozofii niemieckiej, a przede wszystkim w poglądach Kanta, Hegla i badeńskiej szkoły neokantyzmu, reprezentowanej między innymi przez W. Windelbanda i H. Rickerta. Swej filozofii postawił trudne zadanie przezwyciężenia kryzysu filozofii, tak często przeradzającej się w światopogląd bądź nawet w ideologię, a zarazem przezwyciężania kryzysu w kulturze przez powrót do naczelnych wartości humanistycznych oraz upowszechnienie ich (za pośrednictwem wychowania) jako wartości gwarantujących obiektywność i powszechność. Broniąc się przed uzależnieniem filozofii i kultury od jakiegokolwiek światopoglądu i od wszelkich ideologii, tym samym Hessen nadawał wysoką i uniwersalną rangę wychowaniu. W swej filozofii, Hessen był rzecznikiem warstwowej budowy świata. W obrębie kultury Hessen wyróżniał warstwę wyższą, do której zaliczał naukę, sztukę, religię i moralność, a więc wartości przynależne u Platona filozofom, warstwę drugą - obejmującą państwowość oraz prawo oraz warstwę trzecią - z jej wartościami w postaci gospodarstwa i techniki. Warstwowość wartości kojarzył Hessen z dynamizmem ich rozwoju i przekształceniem się wartości niższych w coraz wyższe.

Proces wychowania mający wdrożyć jednostkę do nurtu twórczego, wyznacza u Hessena zasada dialektyczna. Hessen przyjmuje, iż napięcie dialektyczne pomiędzy duchem podmiotowym a duchem przedmiotowym należy do istoty zjawiska wychowania i kształcenia. Jednostka nie może poprzestać tylko na biernym przyswojeniu sobie kultury, musi ona ją w sobie przezwyciężyć, aby przez to zaprzeczenie zainicjować nową twórczość i odrodzić świat stworzeniem nowych wartości kulturalnych. Zaprzeczenie kultury musi być zarazem jej głębszym potwierdzeniem. Podobnie, aby być sobą, człowiek musi wyjść poza siebie i pogrążyć się w ponadindywidualnej całości społecznej. Toteż Hessen w osobowości i społeczności widzie nie dwa wrogie i przeciwstawiające się zasady, ale dwa czynniki jednej całości: całości ponadosobowej, stanowiącej istotę prawdziwej kultury, jak i konkretnej indywidualności. Hessen w sposób najbardziej systematyczny wyłożył swoją teorię wychowania moralnego w pierwszych siedmiu rozdziałach Podstaw pedagogiki, drugą część tego dzieła poświęcając teorii wychowania naukowego. W inny pracach teorią wychowania moralnego zajmowała się również, ale już nie w sposób tak wyczerpujący i systematyczny.

Na miejsce takiego wychowania moralnego, które polega na odrzucaniu kultury i zapewnieniu wychowankom pozorów swobody, Hessen wysunął swój program pozytywnego wychowania. Nie odrzucił w nim przymusu i nie zrezygnował z wolności wychowanka, lecz właściwy sens wychowania upatrywał w pogodzeniu przymusu z wolnością.

Sergiusz Hessen szerzej rozwinął założenia, przedstawiając podstawowe stopnie wychowania moralnego. Można je krótko określić jako drogę rozwoju jednostki prowadzącą do anomii - przez heteronomię - do autonomii. Jest to najbardziej oryginalna część hessenowskiej teorii wychowania moralnego. Według Hessena „autonomia jako posłuszeństwo prawu, które człowiek sobie nadał w wyniku wyboru przez osobowość i ustalenie nadosobowej wartości, różni się zarówno od heteronomii (obcoprawności), to jest posłuszeństwa wobec prawu nadanemu człowiekowi z zewnątrz przez innych, jak też od anomii, to jest istnienia bezprawnego”.

Respekt budzą twierdzenia Hessena o praktycznej stronie wychowania przedszkolnego. Co najważniejsze, ma ono być przepojone zabawą, z czym nie można się nie zgodzić, a o czym we współczesnej teorii edukacji przedszkolnej się zapomina. Ale po drugie, zabawa ma być przedszkolem pracy, a więc należy ją doprowadzać do końca, aby dzieci wdrażały się do konsekwentnego działania, a jednocześnie organizować tak, żeby się w niej `przeczuwało przyszłą lekcję'. Domaga się również Hessen, aby przedmiot zabawy pozwalał na stawianie wobec dzieci coraz bardziej złożonych i samodzielnie rozwiązywanych zadań. W świetle tych założeń Hessen dokonał oceny systemów wychowania przedszkolnego Frebla i Montessori. Dostrzegając zalety obu systemów, wyżej oceniał jednak system Frebla. Jego walorem było to, że mimo natrętnej symboliki zabawa pozostawała w nim zabawą, nie pozbawiona wyobraźni. System ten zmierzał do wychowania całego dziecka, był jednocześnie mocno związany z życiem, umożliwiał dzieciom prace w ogrodzie warzywnym, w sadzie oraz hodowlę zwierząt. Do tego sprzyjał aktywności społecznej dzieci jako uczestników wspólnej zabawy. W systemie Montessori Hessen trafnie dostrzegł niepełne zrozumienie sensu zabawy, przekształcenie jej w system ćwiczeń, skądinąd dobrze dobranych, pozbawiających jednak zabawę uroku wyobraźni. Jak w przedszkolu osią wychowania czynił Hessen dobrze pojętą zabawę, tak w szkole tę rolę przypisywał pracy. Rolę pracy cenił wysoko, uważał ją za główny czynnik wychowania moralnego. Jak pisał: „świadomość obowiązku, poczucie odpowiedzialności, męstwo i wytrwałość , poczucie przynależności społecznej i tolerancja - wszystkie te przymioty, wysuwane zazwyczaj jako cel wychowania moralnego i rzeczywiści cyzelując to, co przyjęto nazywać charakterem człowieka, wyrabiają się tylko dzięki należytemu zorganizowaniu pracy i życia zbiorowego wychowanków”. Za czynnik organizujący pracę ucznia w szkole uważał heteronomię, to jest podporządkowanie się normom narzuconym z zewnątrz. Wiek szkolny to dla niego „szczebel heteronomii”, przez który powinien przejść każdy człowiek, aby się przysposobić do autonomii. Sergiusz Hessen zwalczał pojęcie wychowania umysłowego, gdyż kojarzył je z tradycyjnym wyróżnianiem władz psychicznych, a jednocześnie z traktowaniem aktywności poznawczej dziecka i pracy uczonego jako czynności całkowicie odmiennych.

Sergiusz Hessen był wzorem nauczyciela, zawsze spokojny i zrównoważony, chętny do rozmowy ze studentami czy asystentami, stale gotów do udzielania pomocy. Był bardzo wymagający wobec innych. Należał do ludzie którzy są jednak równie wymagający i krytyczni wobec siebie jak i wobec innych. Sergiusz Hessen jako emigrant rosyjski wrogo odnoszący się do ustroju komunistycznego szukał natchnienia dla swej twórczości w idealnej filozofii włosko - niemieckiej i mimo swego oryginalnego umysłu nie chciał widzieć prawdziwej rzeczywistości społeczno - politycznej państw burżuazyjnych, oderwany zaś od swego kraju rodzinnego i zmieniając wciąż miejsce pobytu, począł pogrążać się coraz bardziej w jakimś mętnym mistycyzmie, szkodliwym dla konkretnej pracy wychowawczej mającej na względzie dobro dziecka i jego środowiska społecznego.

Bibliografia:

1. Wincenty Okoń „Wizerunek sławnych pedagogów polskich”;

2. Ludwik Chmaj „Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku”;

3. „Słownik pedagogów polskich”, pod red. Wandy Bobrowskiej-Nowak.

5

---