Pojęcia - Podstawy geografii człowieka i gospodarki przestrzennej.
GEOGRAFIA CZŁOWIEKA: ( prof. dr hab. B. Domański)
(idąc według karty na egzamin)
Geografia społeczno- ekonomiczna jako nauka:
Zjawiska dotyczące geografii-> Mogą być przyrodnicze (geografia fizyczna) i społeczne ( geografia społeczno- ekonomiczna). Geografia społeczno- ekonomiczna obejmuje zjawiska tj. zjawiska polityczne( geografia polityczna), kulturowe ( geografia kultury), społeczne( geografia społeczna), ekonomiczne(gospodarcze, np. rolnictwo, przemysł, turystyka, geografia osadnictwa, ludności).
Geograficzne spojrzenie na zjawiska-> wyróżnia się zainteresowaniem przestrzenią (arena gdzie zachodzą zjawiska, w sensie względnym też cecha i forma zjawisk, lokalizacja, zasięg, odległość, izolacja, sąsiedztwo, skupienie, rozproszenie, region) , wrażliwością na kontekst przestrzenny( na to co dzieje się w otaczającym środowisku), wrażliwością na skalę geograficzną( na to co dzieje się w większej i mniejszej skali, Without geography you are nowhere) zainteresowaniem zależnościami między różnymi zjawiskami przyrodniczymi, społecznymi , kulturalnymi, gospodarczymi, politycznymi.( różnymi miejscami i ich zmianami w czasie).
Geografia człowieka-> to nauka o przestrzennej organizacji zjawisk społecznych, kulturalnych, politycznych i gospodarczych ich rozmieszczeniem, relacja, zmianą i powiązaniem ze sobą.
Skala geograficzna-> Może być globalna ( światowa), krajowa( między regionami wewnętrznego kraju), regionalna( między miejscowościami regionalnymi), lokalna( wew. miasta)
Teoria-> To zbiór powiązanych ze sobą twierdzeń dot. Pewnego fragmentu rzeczywistości i tworzących logiczną i merytoryczną całość. Wyjaśniając fragmenty rzeczywistości, pokazując jak zjawiska są ze sobą powiązane.
Środowisko przyrodnicze a zjawiska społeczne i gospodarcze
Postawy etyczne wobec przyrody-> mogą być 1). Biocentryczne (każda istota żywa ma właściwą wartość z racji samego istnienia) 2). Ekologiczne( wartość istnienia ekosystemów lub biosfery jako całości samej w sobie), 3). Zachowawcze ( antropocentryczne, środowisko przyrodnicze posiada wartość dla człowieka, środowisko nie jest wartościowe samo z siebie).
Podstawy to również rozwój zrównoważony ( zaspokajanie bieżących potrzeb społecznych bez pogarszania szans ich zaspokajania na przyszłe pokolenia) , a zachowania proekologiczne ( wpływ ludzi na ochronę środowiska. Mogą być polityczne ( oparte na gotowości ponoszenia kosztów ochrony środowiska poprzez np. wydatki z budżetu) oraz konsumenckie( rodzaj nabywanych produktów, wydatki firm= wyższe ceny , sposoby korzystania ze środowiska))
Czynniki wpływające na zróżnicowanie przestrzenne środowiska-> to wszelakie postawy społeczne, wykształcenie, mentalność oraz kultura człowieka.
Zachowania środowiskowe-> To przede wszystkim sposoby wpływania władz publiczną ochronę środowiska przez przedstawienie działań prewencyjnych- (zapobiegawczych) tj. przepisów dotyczących projektowania technologii i lokalizacji działalności, działań eliminujących lub redukujących- (likwidacji lub ograniczenia działalności szkodliwych dla środowiska), działania restytucyjnego ( przywrócenia chociaż częściowo wartości środowiska- odnowienie), kompensujące ( wnoszenie opłat za użytkowanie środowiska), represyjne- (kary za przekroczenie istniejącego ustawodawstwa, procesy sądowe).
Lokalizacja działalności gospodarczej-> Sektor I ( rybołówstwo, rolnictwo, leśnictwo, górnictwo), Sektor II ( przemysł przetwórczy, energetyka, budownictwo), Sektor III( transport, łączność, handel, usługi badania naukowe, administracja), Sektor IV ( media, informatyka)
Determinizm środowiskowy-> pogląd, że cechy środowiska przyrodniczego, a zwłaszcza klimatu i rzeźby terenu są najważniejszymi czynnikami decydującymi o działalności człowieka i przestrzennym zróżnicowaniu kultury. (np. klimat determinuje poziom cywilizacji (E. Huntington 1915 r.), jednorodność środowiska przyrodniczego ukształtowała monoteizm religijny ( E suple 1911 r.) ograniczona teoria państwa ( F. Ratzla - 1897r. )= państwo jako organizm potrzebujący przestrzeni do życia( Lebensraum), koncepcja serca lądu( H. Machinder 1904 r.) )
Koncepcja serca lądu-> heartland, Kto panuje nad nizinami Europy środkowej i Wschodniej ten panuje nad sercem lądu. Kto tam panuje ten panuje nad Eurazją. A panując nad Eurazją, panuje nad światem.
Wrażliwość ekologiczna-> wartość nieskażonego środowiska w Hierarchii Wartości człowieka.(Często występuje jednak jej brak- konflikt wartości ekologicznych, ekonomicznych ( np. miejsc pracy)oraz trwałość postaw/ wyobrażeń bardziej przemawiających niż rzeczywistość- na to składają się postawy wobec przyrody)
Lokalizacja( rozmieszczenie) działalności gospodarczej:
Lokalizacja (zagospodarowanie przestrzeni) -> może być 1). Absolutna ( położenie w stosunku do zew. układu odniesienia współrzędnych np. dł i szer geograficznych), 2). Względna ( położenie w stosunku do innych zjawisk np. miast, dróg),3). Rozmieszczenia (położenie wielu obiektów lub zadrzeń w stosunku do innych , wzajemne położenie obiektów lub zdarzeń).
Teoria lokalizacji rolnictwa wg. VON THÜNENA (1826 r.)->
Założenia teorii von Thünena -> obszar jest względnie izolowany, jest jeden rynek zbytu, obszar jest niezróżnicowany pod względem warunków dla rolnictwa, koszt transportu jest jednakowy na wszystkich kierunkach) Teoria ta pokazuje w jaki sposób odległość producenta od rynku zbytu wpływa na rozmieszczenie produkcji rolnej. Przedstawia mechanizm renty ekonomicznej za pośrednictwem którego różne czynniki mogą wpływać na rozmieszczenie produkcji rolnej
wybór miejsca podlega użytku wynika z korzyści danego miejsca,
renta ekonomiczna-> najniższa cena z jaką rolnik jest skłonny zapłacić za użytkowanie danego terenu. ( renta maleje wraz ze wzrostem odległości od rynku zbytu/ wartość ziemi jest większa bliżej rynku zbytu. Renta zależy od lokalizacji rynku zbytu. ).
RENTA = ( cena 1 tony dobra - odległość w km) * produktywność ( wydajność) w tonach za ha.
Im większa jest produktywność z 1 ha, tym lepsza jest lokalizacja bliżej rynku.
Im większa jest produktywność tym szybciej maleje krzywa
Teoria normatywna-> mówi jak być powinno przy pewnych założeniach. ( np. rozmieszczenie użytków rolnych jest bardziej zbliżone do idealnego układu przestrzennego von T, w krajach słabo rozwiniętych/ W krajach wysoko rozwiniętych zgodność z idealnym układem przestrzennym von T, jest obecnie mniejsza niż w przeszłości ponieważ koszty transportu są niższe/ W krajach wysokorozwiniętych zachowały ię strefy intensywnego użytkowania rolniczego wokół miast).
Teoria ośrodków centralnych WALTER CHRISTALLER ( 1933)->
Jest teorią lokalizacji działalności handlowej i usługowej, a zarazem teorią osadnictwa( rozmieszczenia miast i wsi) przy założeniu, że głównymi funkcjami miast i wsi są funkcje centralne czyli obsługi. Mówi ona że miasta zorganizowane są w hierarchi, odpowiada specyficznym zestawom funkcji gospodarczych pełnionych w stosunku do otaczającego terytorium.
Działalność centralna-> to sprzedaż dóbr i usług na zwartym obszarze wokół ośrodka gdzie działalność jest zlokalizowana. (handel detaliczny, usługi( bez turystyki i hotelarstwa), większość przemysłu i turystycznych usług są działalnościami wyspecjalizowanymi, a nie centralnymi.
Ośrodki centralne-> miejsca zbytu ( np. miasta, wsie)
Dolny próg sprzedaży dobra lub usługi -> minimalna liczba konsumentów konieczna aby sprzedaż dobra/ usługi była opłacalna. Minimalny obszar z jakiego konsumenci muszą docierać aby sprzedaż była opłacalna. (reprezentatywny pkt. Widzenia sprzedawcy)
Górny próg sprzedaży dobra lub usługi -> max. Odległość na jaką sprzedawana będzie dobra / usługa. Reprezentuje sposób widzenia konsumenta- max, odległość jaką konsument jest skłonny przebyć aby nabyć dobro/ usługę.
Lokalizacja jest opłacalna gdy górny zasięg sprzedaży jest większy od dolnego progu sprzedaży.
Założenia teorii-> Obszar jest niezróżnicowany ( popyt jest równomiernie rozmieszczony czyli występuje jednakowa gęstość zaludnienia i identyczne gusta), koszt transportu jest we wszystkich kierunkach jednakowy, istnieje wolna konkurencja, sprzedawcy są racjonalni ekonomicznie i dążą do max. Zysku.
Teoria ta pokazuje wzajemną zależność: liczby ośrodków centralnych ( miast i wsi), ich funkcji ( działalności gospodarczej), ich wielkości( liczby mieskzańców), ich lokalizacji( rozmieszczenia względem siebie). Tam gdzie jest obszar gęsto zaludniony tam są mniejsze obszary rynkowe.
Teoria lokalizacji przemysłu Webera-.> W przeciwieństwie do von Thünena i Christallera, Weber zakłada że racjonalność ekonomiczna polega na dążeniu do minimalizacji kosztów.
W teorii tej optymalna lokalizacja to punkt o najniższych kosztach ( w teoriach wcześniejszych - największy zysk).
Założenia teorii-> producenci dążą do minimalizacji kosztów, surowce materiały oraz rynki zbytu ustępują punktowo, koszt transportu we wszystkich kierunkach jest jednakowy, istnieje wolna konkurencja.
Czynniki lokalizacji rozpatrywana przez Webera-> koszty transportu surowców/ materiałów / wyrobów gotowych, koszty aglomeracji ( koncentracji przestrzennej), koszty siły roboczej.
Słabości teorii Webera-> skupienie uwagi na lokalizacji pojedynczego zakładu/ uwzględnienie wyłącznie kosztów, a nie dochodów
Indeks materiałowy-> stosunek masy zużytego surowca, materiału do masy wyrobu gotowego / masa surowca na 1 tonę wyrobu gotowego. (np. 0,6 - 0,8 ton mąki na 1 tonę chleba)
Indeks materiałowy > 1 - oznacza że opłacalność lokalizacji w pobliżu źródła zaopatrzenia w surowiec. Indeks materiałowy < 1 - oznacza opłacalność lokalizacji w pobliżu rynku zbytu..
Izodapana - linia pewnych kosztów transportu wszystkich surowców / materiałów z punktów zaopatrzenia oraz wyrobów gotowych do rynku zbytu.
Ubikwitety-> surowce i materiały występujące powszechnie, nie mają wpływu na lokalizację.
Zysk-> zysk= dochód(przychód) - koszty
Teorie lokalizacji działalności gospodarczej-> teorie o charakterze normatywnym i dedukcyjnym. Teorie lokalizacji pozwalają wyjaśnić zależność ( powiązania) pomiędzy lokalizacją działalności gospodarczej, a niektórymi zjawiskami( czynnikami lokalizacji)
Teorie normatywne -> przyjmują upraszczające założenia w celu uchwycenia wpływu wybranych czynników lokalizacji.
Słabości klasycznych teorii lokalizacji: założenie doskonałej racjonalności ekonomicznej człowieka, tzn. lokalizacja ma zapewnić maksymalne zyski lub minimalne koszty/ statyczne ujęcie rzeczywistości tzn. pominięcie procesu zmian lokalizacji.
Koncentracja działalności gospodarczej:
Korzyści skali-> to oszczędność kosztów wynikająca z prowadzenia działalności przez wielkie zakłady lub firmy wielkiej skali produkcji lub usług. Korzyści skali powstają ponieważ koszty rozkładają się na większą ilość produktów tj. maleją koszty jednostkowe:
Koszty zaopatrzenia w surowce/ materiały kupowane w dużych ilościach, koszty oświetlenia, administracji, specjalistycznej kadry i urządzeń, prowadzenia badań. Korzyści skali to również wewnętrzne korzyści skali dla odróżnienia od korzyści wewnętrznych. Korzyści skali występują silniej w niektórych działalnościach gospodarczych np. niektórych branżach przemysłu i handlu.
Niekorzyści skali-> brak elastyczności w dostosowaniu się do zmieniającego się popytu, trudności w zarządzaniu, wyższe koszty transportu. Niekorzyści skali hamują wzrost wielkości zakładów i firm.
Koncentracja kapitału-> skupianie działalności w wielkich przedsiębiorstwach ( firmach). Koncentracja kapitału zachodzi przez : budowę lub zakup zakładów, zakup innych firm, łączenie (fuzję) firm.
Korzyści koncentracji kapitału-> wynika z: większej siły ekonomicznej przedsiębiorstwa, niższych kosztów jednostkowych. Korzyści koncentracji kapitału < korzyści skali.
Niekorzyści wielkich przedsiębiorstw -> wynikają z braku elastyczności , trudności.
Przedsiębiorstwo/ firma posiada -> osobowość prawną i samodzielność ekonomiczną
Zakład-> fizycznie wyodrębniona jednostka prowadząca działalność gospodarczą np. fabryka, sklep, hotel.
Przedsiębiorstwo a zakład-> Każde przedsiębiorstwo posiada zakład bądź nim jest.
Koncentracja przestrzenna-> skupianie działalności. Proces koncentracji przestrzennej ma charakter kumulacyjny tj. istniejące skupienie działalności ( aglomeracja) sprzyja dalszemu rozwojowi i przyciąga nowe działalności. Wynikiem koncentracji przestrzennej są m.in. miasta, obszary metropolitalne = wielkie miasto wraz z sąsiednią strefą bezpośredniego oddziaływania. Do koncentracji przestrzennej przyczyniają się m. in. -> procesy naśladownictwa (pozytywny wizerunek miejsca), oraz procesy spin- offs- (firmy zakładane przez pracowników, którzy odchodzą z innych firm).
Proces rozprzestrzeniania się jednej skali geograficznej oznaczać może koncentracje przestrzenna w innej skali np. rozproszenie firm z wielkiego miasta na otaczające tereny- prowadzi to do wzrostu całego obszaru metropolitalnego.
Korzyści koncentracji przestrzennej: oszczędności wspólnego wykorzystywania infrastruktury przez zakłady zlokalizowane w sąsiedztwie, dostępność dostawców specjalistycznych (np. półproduktów), dostępność wykwalifikowanej kadry( duży rynek pracy), istnienie dużego rynku zbytu, możliwość szybkiego przepływu informacji między firmami poprzez kontakty osobiste, obniżanie niepewności.
Korzyści koncentracji przestrzennej dzieli się na: 1). Korzyści lokalizacji( odnoszone ze zlokalizowaną w sąsiedztwie wielu firm prowadzących podobną działalność), 2). Korzyści urbanizacji ( korzyści odnoszone ze zlokalizowania w sąsiedztwie wielu firm prowadzonych inne rodzaje działalności).
Niekorzyści koncentracji przestrzennej-> ( czynniki deglomeracji) to niedobór terenów i ich wysoka cena, przeciążenie sieci transportu i innej infrastruktury, wysokie koszty siły roboczej, gorsze warunki ekologiczne, patologie społeczne.
Aglomeracja( skupienie przestrzenne) -> lokalizacja nowych działalności i rozwój istniejących ( szybszy rozwój)
Inercja przestrzenna-> trwałość struktur przestrzennych
Suburbanizacja-> proces szybszego wzrostu ludności wokół miasta niż w samym mieście
Kontrurbanizacja-> proces szybszego wzrostu ludności małych miejscowości poza obszarami metropolitarnymi.
Ośrodki przemysłowe-> skupienie przemysłu w mieście
Okręgi przemysłowe-> skupienie ośrodków przemysłowych
Okręgi wg. Kryterium struktury przestrzennej -> monocentryczne, policentryczne
Okręgi wg. Kryterium struktury branżowej-> monofunkcyjne ( dominuje 1 branża), polifunkcyjne( zróżnicowana struktura)
Klaster przemysłowy -> (inne nazwy to grono) - przestrzennie skoncentrowana grupa przedsiębiorstw, instytucji i organizacji powiązanych siecią zależności, często o charakterze nieformalnym, która poprzez skupienie szczególnych zasobów pozwala osiągnąć tym przedsiębiorstwom trwałą przewagę konkurencyjną. ( np. powiązania dostawców i odbiorców)
Efekty mnożnikowe-> polegają na rozwoju wielu różnych firm na pewnym obszarze pod wpływem rozwoju innych firm. Polegają na wzroście dochodów i zatrudnienia wielu różnych firm wyzwolonych poprzez: dodatkowy popyt ( zaopatrzeniowy/ konsumpcyjny). Efekty mnożnikowe są korzystne dla rozwoju lokalnej gospodarki. Można również mówić o negatywnych efektach mnożnikowych w przypadku kryzysu lokalnej gospodarki w wyniku zamknięcia lub zmniejszenia produkcji w jakimś przedsiębiorstwie.
Zróżnicowanie zjawisk społecznych w przestrzeni:
Miejsce w przestrzeni wpływa na zjawisko kulturowe, w którym człowiek się spotyka.
Miejsce przestrzeni → kultura
Kultura-> utrwalone wartości, przekonania, idee i wzorce zachowań/ oraz całościowy sposób życia wspólny dla członków pewnej zbiorowości. Człowiek jest jednocześnie członkiem różnych grup kulturowych ( tj. ludowej, religijnej, zawodowej). Kultura obejmuje: język, narodowość, rasę, przekonania, wartości, architekturę, sztukę, wzorce konsumpcji, rodzaje rozrywki, różne zachowania( np. mężczyzn wobec kobiec)
Toponomastyka-> nazewnictwo geograficzne
Tolerancja-> to poszanowanie zachowań lub poglądów innego człowieka mimo że nam się one nie podobają. Jest to więc uznanie wartości występujących w innych kulturach. Ale ponieważ tolerujemy kulturę to żądna z nich nie jest zła, a więc jest sobie równa.
Region kulturowy -> Obszar zamieszkały przez ludzi, których łączą wspólne cechy kulturowe podobne zachowania. (np. Śląsk - gwara śląska)
Zjawiska kulturowe-> podlegają procesom rozprzestrzeniania( dyfuzji) . Pojawiają się w nowym miejscu w wyniku migracji ludności, przyjmowane są pod wpływem kontaktów z mieszkańcami innych miejsc( regionu)
Krajobraz kulturowy-> fizyczne wyobrażenie kultury materialnej na powierzchni Ziemi. Formowany jest z krajobrazu naturalnego przez grupę kulturową. Krajobraz kulturowy można traktować jako tekst ( zb. znaków), z którego można odczytać kulturę grup, które kształtowały krajobraz. Obejmuje symbole, czyli postrzegane zmysłowo miejsca i przedmioty będące nośnikiem zdarzeń i wartości związanych z ludźmi i zdarzeniami w przyszłości. Ważność zjawisk wyraża się w krajobrazie m.in. centralności położenia, wysokości.
Nierówności społeczne w przestrzeni-> uznanie w danym społeczeństwie za istotne różnice dostępu do cenionych dóbr społecznych.(miedzy mieszkańcami regionów, miast, dzielnic itd.) Dostęp do nich określa pozycję człowieka w strukturze społecznej( 1). Dochody i majątek- klasa społeczna, 2). Prestiż i uznanie- status społeczny, 3). Władza- pozycja polityczna).
Nierówności szans - w możliwościach dostępu do dóbr społecznych , nierówny start.
Nierówności wyników- w zakresie faktycznie zyskownych dóbr społecznych.
Deprywacja społeczna-> standard życia poniżej pewnego poziomu uzyskanego w danym społeczeństwie za akceptowane.
Przestrzeń pośredniczy w odtwarzaniu nierówności, możliwości (szans)-> Miejsce zamieszkania wpływa na szanse człowieka( możliwości społeczne, wykształcenie, praca, mieszkanie, warunki zdrowotne, narażenie na patologie społeczne)
Patologia społeczna-> Więzi społeczne hamują patologię( kontrola społeczna). Patologia- przemoc spowodowana może być niskim stanem ekonomicznym ( bieda, bezrobocie), czynnikami społecznymi ( słabymi więziami społecznymi, młodą strukturą wieku), kulturalnymi( wartościami i wzorcami zachowań - przemoc), politycznymi ( przepisy prawa i sposób egzekwowania)
Patologie społeczne a przestrzeń -> relacja miejsca zamieszkania przestępcy, a miejscem przestępstwa jest bardzo mała ( minimalizacja ryzyka), najbardziej narażeni są na przestępczość mieszkańcy dzielnic o niskim statusie społecznym, nasilenie czynów przestępczych w centrum miasta wynika m. in. ze słabych więzi oraz skupienia możliwości.
Przestrzenne zróżnicowanie zachorowań-> cechy środowiska przyrodniczego oraz społecznego wpływają na zachorowalność ( zarówno lokalną jak regionalną). Choroby podlegają dyfuzji w zależności od tych czynników.
Lokalizacja usług medycznych-> jeden z czynników to dostępność przestrzenna ( komunikacyjna) z punktu widzenia pacjentów. Lokalizacja szczegółowa szpitali w obrębie miasta uzależniona jest od położenia względem głównych dróg, dobrymi warunkami ekologicznymi, istnieniem dobrych tanich terenów , brakiem bezpośredniego sąsiedztwa zabudowy mieszkaniowej.
Syndrom NIMBY-> jest problemem w skali geograficznej tj. wynika z akceptacji zjawisk w szerszej skali i jego nieakceptacji w skali lokalnej. NIMBY to not in my bachyard./ negatywne postawy społeczne wobec lokalizacji w sąsiedztwie własnego domu obiektów tj. wysypisk śmieci, szpitali, zakładów karnych.
Przemieszczenia i oddziaływania w przestrzeni:
Interakcja społeczna-> wzajemne oddziaływanie na siebie jednostek społecznych, najczęściej przy użyciu języka i innych kodów kulturowych. Przestrzeń (sąsiedztwo) → interakcja społeczna ( kontakty osobiste) →wspólna kultura ( wartości i zworce zachowań)
Przemieszczenia ludności-> to mogą być dojazdy do szkoły, pracy, na zakupy. Lub własnie migracje.
Migracje-> to zmiana miejsca zamieszkania. Na stałe bądź sezonowo/ okresowo.
Czynnikami migracji jest przyciągające cechy nowego miejsca, wypychające cechy dotychczasowego. Ciekawym zjawiskiem są tzw. migracje łańcuchowe. Okazuje się, że migranci z danego państwa, regionu czy miejscowości mają tendencję do skupiania się w tych samych miejscach w krajach docelowych migracji. Wynika to z dostępu do informacji wśród migrantów oraz potrzeby zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa poprzez życie w jednej wspólnocie.
Skutki migracji-> oznaczają przenoszenie ( rozprzestrzenianie) wzorców kultury, są selektywne społecznie ( np. migrują głównie ludzie młodzi) w wyniku czego zmienia się wiele zjawisk społecznych, kulturowych, gospodarczych , politycznych.
Warunki interakcji przestrzennej-> ogólne warunki interakcji ( oddziaływań, przemieszczeń) wg. E. Ulmana: a) komplementarność miejsc, b) przenośność ( mobilność) dóbr/ ludzi/ informacji, c) brak możliwości pośrednich.
Komplementarność-> odmienne, uzupełniające cechy miejsc ( krajów, regionów, miast)
Przenośność-> mobilność - łatwość przemieszczania dóbr ludzi informacji, bariery oddziaływań w przestrzeni które ograniczają przenośność: ekonomiczne (m. In. Koszt, czas), kulturowe ( może hamować kontakty bądź odwrotnie), polityczne. Mobilność różnych dóbr i osób w przestrzeni jest silnie zróżnicowana.
Opór odległości-> spadek oddziaływań lub przemieszczeń dóbr / osób/ informacji wraz ze wzrostem odległości. Wynika z barier ograniczających przenośność np. kosztów lub czasu transportu i z istnienia możliwości pośrednich. Opór odległości jest największy w przypadku osób czyli wymiany informacji poprzez kontakty osobiste. Skutkiem tego że odległość jest barierą dla kontaktów osób są: przestrzenna koncentracja ( działalności wymagających częstych kontaktów, lokalizacja w sąsiedztwie innych- tzn. korzyści koncentracji) oraz lokalizacja działalności wymagających częstych kontaktów w miejscach o b. dobrej dostępności (np. w miastach - metropoliach).
Zależność kosztów transportu od odległości dla różnych środków transportu ->
Koszty stałe( załadunek, rozładunek), koszty zmienne( zależne od odległości koszt paliwa, koszt obsługi) Jest różna proporcja kosztów stałych i zmiennych.
Model grawitacji ( ujęcie prawidłowości interakcji przestrzennej)-> W modelu grawitacji wielkość przepływów między dwoma miejscami jest wprost proporcjonalna do „masy” przyciągającej tych miast. ( ludzkości, wielkości produkcji), a odwrotnie proporcjonalna do odległości między tymi miastami.
Otwartość regionu-> oznacza silniejsze powiązania zewnętrzne niż wewnętrzne. Nie ma regionów w pełni otwartych. Otwartość regionów w zakresie efektów mnożnikowych, oznacza zaspokajanie popytu miejscowych firm przez firmy pozamiejscowe.
Domknięcie regionu-> oznacza silniejsze powiązania wewnętrzne od zewnętrznych. Nie ma regionów w pełni domkniętych.
Macierz przepływów ( macierz input- output) między firmami / międzyregionalne( macierz input- output)
Dostępność przestrzenna ( komunikacyjna) -> to łatwość dotarcia do danego miejsca z wielu innych miejsc. Wyrażona jest dystansem do pokonania, kosztem transportu bądź czasem podróży. Dostępność przestrzenna jest czynnikiem lokalizacji wielu usług i produkcji, wywiera silny wpływ na poziom życia ludzi, umacnia pozycję miast na szczycie hierarchii osadniczej oraz regionów rozwiniętych.
Region :
Region polityczny/ administracyjny ->region prawnie wyodrębniona terytorialnie jednostka polityczna lub administracyjna. Jest to terytorium, które podlega jednej władzy.
Typy granic-> 1). Antecedentne -> wyznaczone przed ukształtowaniem osadnictwa i zagospodarowania terytorium. 2) Subsekwentne-> powstałe w trakcie lub po zagospodarowaniu terytorium, 3). Narzucone-> np. podział Afryki.
Państwo federalne-> regiony administracyjne w państwie posiadają autonomie w prowadzeniu polityki wewnętrznej np. ukształtowania systemu edukacji, nakładania podatków. ( USA, Niemcy, Brazylia, Rosja)
Państwo unitarne-> scentralizowane, regiony nie posiadają autonomii ( Polska, Francja)
Tendencje decentralizacyjne-> dążenie do zwiększenia kompetencji władz regionalnych
Tendencje separatystyczne-> dążenie do usamodzielnienie regionu do utworzenia odrębnego państwa włącznie.
Region jednolity-> obszar względnie jednolity w zakresie pewnych cech, grupa sąsiadujących miejsc o podobnych cechach.
Region funkcjonalny/ węzłowy-> obszar objęty oddziaływaniem pewnego centrum ( węzła), grupa sąsiadujących miejsc, które łączą pewne powiązania ( ciążenia do głównego ośrodka), obszar który funkcjonuje jako pewna całość np. miasto wraz z otaczającą strefą wpływów.
Regionalizacja-> to procedura wyodrębnienia regionów. Jest rodzajem klasyfikacji w której występuje dodatnie kryterium sąsiedztwa ( przylegania) przestrzennego. Regiony mogą być podzielone na podstawie jednego lub wielu kryteriów- cech. Regiony jednolite-> wyodrębniane są najczęściej poprzez łączenie jednostek przestrzennych wykazujących podobieństwo w zakresie pewnych cech. Regiony węzłowe-> wyodrębniane są najczęściej poprzez łączenie jednostek przestrzennych wykazujących wzajemne powiązania( oddziaływania).
Typologia przestrzenna-> to klasyfikacja w której Nie występuje kryterium sąsiedztwa przestrzennego.
Działalności( funkcja) egzogeniczna-> miastotwórcza/ obsługują rynek ponadlokalny ( sprzedaż dóbr i usług poza miasto)
Działalności endogeniczne-> obsługujące, lokalne/ obsługują rynek lokalny.
O rozwoju miasta decydują funkcje egzogeniczne, sprzedaż dóbr i usług poza miasto , bo to wpływa na funkcje endogeniczne!
Ujęcia dynamiczne ( procesy)
Dyfuzja przestrzenna-> Rodzaje: relokacja- migracja ludzi, ekspansja- wśród ludzi nie zmieniających miejsca zamieszkania. Dyfuzja może być zaraźliwa ( najszybciej na tereny najbliższe - sąsiednie) i hierarchiczna ( najszybciej do głównych miast, potem do mniejszych, na końcu do wsi. -> dyfuzja z góry na dół hierarchii osadniczej)
Rdzeń-> (centrum) / przestrzenna koncentracja działalności gospodarczej ( rdzeń tworzy duży rynek zbytu), koncentracja kapitału, zdolność do generowania innowacji i szybkiego ich przyjmowania, lokalizacja ośrodków władzy ( decyzyjnych) - gospodarczych tj. zarządów wielkich firm, czasem politycznych. Zapewnienie przewagi nad peryferiami, które mają cechy przeciwne.
Zależność peryferii od rdzenia-> sprzedaż dóbr i usług z peryferii w rdzeniu, zależność peryferii od popytu w rdzeniu, przepływ kapitału, migracje ludzi, przepływ innowacji. Nierówność między rdzeniem a peryferiami utrzymywana może być przez istniejącą między nimi relację dominacji ( zależności)
Oddziaływania rdzenia na rozwój peryferii-> 1). Efekty rozprzestrzeniania się ( pozytywne) m.in. korzystanie przez peryferia z efektów mnożnikowych rozwoju rdzenia, napływ kapitału do peryferii, napływ innowacji. 2). Efekty wymywania ( negatywne) -> wzrost gospodarczy w rdzeniu, odpływ ludzi młodych i wykształconych do rdzenia z peryferii oraz kapitału i innych zasobów.
Teoria etapów rozwoju Friedmana-> rdzeń najważniejszy, peryferie - dystans do rdzenia zmniejsza się.
Teoria biegunów wzrostu ( biegunów rozwoju) F. Pernoux-> Ośrodek ( miasto) skupiający dynamiczne działalności (firmy) może stać się biegunem wzrostu, z którego rozwój będzie się rozprzestrzeniał na otaczający region. Biegun wzrostu -> rozwija się szybciej od otoczenia, oddziałuje na rozwój otaczającego regionu. Rozprzestrzenianie rozwoju z bieguna wzrostu zachodzić może przez dyfuzję hierarchiczną i sąsiedzka( zaraźliwą). W polityce regionalnej wielu krajów stosowano teorię biegunów wzrostu w celu pobudzenia rozwoju regionów słabo rozwiniętych poprzez bariery rozprzestrzeniania się rozwoju.
Bariery rozprzestrzeniania się rozwoju-> mała aktywność lokalna, mała podatność na innowacje, bariery demograficzne ( mało młodych ludzi), niewielki kapitał, słaba infrastruktura, niewielki rynek zbytu.
Procesy kumulacyjne-> służą do utrzymywania się przewagi regionów rozwiniętych. Zachodzą dzieki efektom aglomeracji. Mogą zostać zapoczątkowane przez pozornie mało znaczące, specyficzne zdarzenie, np. lokalizację w danym miejscu fabryki, dużego miasta, pojawienie się pewnej innowacji. Zależność od ścieżki ( path depenolence) = współczesny rozwój uzależniony jest od selwencji zdarzeń z przeszłości.
Etap innowacji-> produkcja ma małą skalę , częste zmiany cech produktu i technologii, specjalistyczna wysoko wykwalifikowana kadra, lokalizacja produktu w regionach rozważana w pobliżu ośrodków badawczych.
Etap ekspansji-> rośnie produkcja na wielką skalę , małe zmiany wyrobu i technologii, zmniejszanie znaczenia wykwalifikowanej kadry, stopniowe rozproszenie produktu.
Etap dojrzałości-> stagnacja lub spadek produktu z powodu nasycenia rynku, presja na obniżenie kosztów produkcji, dążenie do obniżki kosztów pracy ( tania siła robocza), lokalizacja w słabo rozwiniętych regionach peryferyjnych i małych miejscowości ( bo tam są niewielkie koszty)
Teoria elastycznej organizacji produkcji-> fordowska organizacji produkcji- masowa wielkoseryjna produkcja, standartowe wyroby, wielkie zintegrowane pionowo firmy, postfordwiska organizacji produkcji- umożliwia elastyczne dostosowywanie się do szybko zmieniającego się popytu. Produkcja krótkoseryjna lub na zamówienie , małe lub średniej wielkości firmy, zlecanie wielu etapów produkcji, dostawy just in time, sieć współpracy z firmami o podobnej produkcji, krótki czas i niskie koszty.
Nowe obszary koncentracji postfordowiskowej produkcji-> obszary metropolitarne poza starymi okręgami przemysł, np. przemysł high technology., średnie i małe miasta oraz miejscowości wiejskie w regionach peryferyjnych. , obszary tradycyjne produkcji rękodzielniczej (rzemieślniczej) np. rejon Kalwarii Zebrzydowskiej., miasta i miejscowości wiejskie nieskażone wielkim przemysłem.
Teoria długich fal Kondratiewa-> działalność gospodarcza rozwija się w postaci długich fal ( cykli) trwających ok. 50 lat. Każdy cykl składa się z kolejnych fal wzrostu, prosperity, recesji , kryzysu. Każdy cykl związany jest z pewnymi innowacjami i nowymi dynamicznie rosnącymi działalnościami.
Kryzys starych okręgów przemysłowych może wynikać z : problemów strukturalnych, niekorzyści aglomeracji, małej atrakcyjności dla nowych działalności, niskiej lokalnej przedsiębiorczości i innowacyjności, ukierunkowania lokalnych instytucji i firm na utrzymanie status quo- „więzienie na ścieżce” dotychczasowego produktu.
Deindustrializacja-> spadek produkcji i zatrudnienia w przemyśle w krajach, regionach i ośrodkach silnie uprzemysłowionych.
Tercjalizacja-> wzrost udziału pracujących w usługach , ale Trecjalizacja ≠ Deindnstrializacji.
Gospodarka oparta na wiedzy-> Współczesny rozwój gospodarki krajów i regionów opiera się na firmach , które swoją przewagę konkurencyjną opierają na wiedzy. Są dwie rodzaje wiedzy: skodyfikowana i ukryta ( trudna do przekazu w sposób sformalizowany, przekazywana poprzez długotrwałe kontakty między ludźmi) Koncentracja przestrzenna działania opartych na wiedzy czerpie korzyści ze skupienia firm i ludzi ułatwiającego przepływ informacji i procesy uczenia się i niepisanych form postępowania , które obniżają niepewność w relacjach między ludźmi i firmami.
Rozwój->. Długotrwały proces zmian mających pewien kierunek. Na rozwój społeczno- gospodarczy składają się wzrost gospodarki, zmiany struktury oraz poprawa poziomy życia mieszkańców.
Wzrost gospodarczy-> zwiększanie dochodu kraju lub regionu
Podtrzymywalny rozwój gospodarczy-> zdolność do samopodtrzymywania się bez wsparcia z zewnątrz.
Proces egzogeniczny-> zależy od czynników zewnętrznych np. napływ kapitału, oparty na firmach przychodzących z zewnątrz.
Proces endogeniczny-> zależy od czynników wewnętrznych np. kapitału ludzkiego, wiedzy, oparty na firmach miejscowych.
Procesy globalizacji-> ozn. Rosnące powiązania działalności prowadzonych w różnych odległościach miejscach w skali międzynarodowej,/ funkcjonalna integracja tych działań.
Globalizacja ≠ Międzynarodowienie
„Lepkość” miejsc dla aktywnych ludzi-> zdolność do ich przyciągania i zatrzymania
Podmioty społeczne i gospodarcze działające w przestrzeni
Podmioty gospodarcze-> to każdy, niezależnie od jego formy organizacyjnej, aktywny uczestnik procesów gospodarczych, którego decyzje i działania wywołują skutki ekonomiczne
Rodzaje własności-> prywatna, publiczna( państwowa, samorządowa)
Formy prawno organizacyjne-> spółki prawa handlowego (sp. Z.oo i S.A) mogą one mieć zarówno właścicieli prywatnych jak i publicznych.
Koncern-> grupa przedsiębiorców o odrębnej osobowości prawnej należących do jednego właściciela.
Kapitał ludzki-> nabyte przez pracownika umiejętności ponoszące wartość wykonywanej przez niego pracy
Kapitał społeczny-> podstawy zaufania i uczestniczenia w życiu społecznym. Jest dobrem publicznym, do którego dostęp mają wszyscy mieszkańcy obszaru. Sprzyja sprawności życia politycznego i aktywności gospodarczej.
Rynek pracy-> mają zazwyczaj charakter lokalny ograniczony zasięgiem codziennych dojazdów do pracy. Odrębność lokalnych wyników pracy utrzymywana jest przez ograniczoną geograficzną mobilność pracowników, która wynika z lokalnych więzi społecznych, barier kulturowych, ekonomicznych i politycznych.
Geograficzne badania przedsiębiorstw ( firm)-> lokalizacja produkcji i usług, powiązania między firmami, zasięg sprzedaży dóbr i usług, zasięg zaopatrzenia w dobra i usługi.
Przestrzenny zasięg ef. mnożnikowych-> w większości domknięte w obrębie miasta, zasięg lokalny, rozprzestrzeniają się na otaczający region m.in. teoria biegunów wzrostu., wyciekają za granicę, rozprzestrzeniają się na cały kraj.
System-> zbiór elementów i istniejących między nim relacji
Polityka regionalna-> celowe oddziaływania władzy publicznej na ukształtowanie się struktury przestrzennej gospodarki kraju oraz na rozwój wybranych regionów. Politykę regionalną prowadzą: władze państwa i władze regionalne. Podstawowymi instrumentami polityki regionalnej państwa są: inwestycje w infrastrukturę, polityka finansowa. Regionami wspierającymi politykę regionalną państwa są najczęściej : regiony i miasta rozwinięte przeżywające kryzys, regiony słabo rozwinięte.
Dochody gminy-> na dochody składają się podatki lokalne ( np. podatek od nieruchomości) , udział w podatkach zbieranych przez państwo ( 6,7 % od przedsiębiorców i 35,7% od obywateli) Gmina ma własny podatek a im bogatsi mieszkańcy tym większy budżet gminy.
Podstawowymi instrumentami władz lokalnych w przyciąganiu inwestorów spoza gminy są :
Przygotowanie i dostarczanie informacji- promocja, szybkie wydawanie decyzji i pomoc w pokonywaniu barier biurokratycznych, przygotowanie terenów wyposażonych w infrastrukturę, ulgi i zwolnienia w podatkach lokalnych.
Podstawowymi instrumentami wspierania przedsiębiorczości lokalnej są:
Szybkie podejmowanie decyzji i ograniczenia barier biurokratycznych, ulgi i zwolnienia w podatkach lokalnych, przygotowanie hal i budynków do wynajęcia np. inkubatory( wylęganie małych firm na 1- 3 lat , potem te firmy się wyprowadzają na rynek, tu można taniej wynająć powierzchnie)
Konflikty przestrzenne-> zderzenie sprzecznych dążeń osób lub instytucji wobez użytkowania fragmentu przestrzeni.
Efekty zewnętrzne-> niezamierzone skutki działania firm, instytucji lub osób odczuwalne przez nie podmioty efekty zewnętrzne nie znajdują odbicia w dochodach i kosztach tych którzy je powodują, SA poza bezpośrednią kontrolą tych , którzy je ponoszą.
Wyobrażenie -> postrzeganie/ subiektywne przedstawienie otaczającego środowiska w świadomości człowieka. Jednym z rodzajów wyobrażeń w świadomości człowieka jest mapa wyobrażeniowa(„ mapa w głowie” - np. wiemy jak wyglada nasze osiedle)
Geografia czasu( T. Hägerstrand) -> Człowiek poruszający sięw czasie kreśli swoją ścieżkę dzienna i życiową. Skupienie ścieżek grupy ludzi w jednym miejscu i w jednym czasie tworzy wiązkę działalności. Celem jest rozpoznanie ograniczeń jakimi podlega dostęp człowieka do różnych wiązek działalności.
Geografia behawioralna-> nurt badań postrzegania i zachowania człowieka w przestrzeni. Opiera się na masowych badaniach ankietowych
Geografia humanistyczna-> badanie jak ludzie doświadczają miejsca i przestrzeń. Celem tego nurtu jest zrozumienie w jaki sposób ludzie doświadczają i interpretują środowisko. Działania człowieka w przestrzeni zależą od znaczeń i wartości jakie ludzie przypisują obiektom lub miejscom. Geografia humanistyczna opiera się na : 1). Introspekcji ( analizy własnych doświadczeń), 2). Empatii ( współodczuwanie), 3). Obserwacji uczestniczącej ( stanie się członkiem jakiejś grupy aby poznać ich doświadczenia)
Tożsamość przestrzenna-> miejsce, z którym się utożsamiamy, gdzie czujemy się u siebie, które jest częścią naszego „ja”. Patrzymy na świat z miejsca, w którym mieszkamy( utożsamiamy się)
„duch miejsca” -> wartości cechy nakładające miejscu niepowtarzalny charakter
Nurt scjentyczny-> Scjentyści uważali, że nauki przyrodnicze dostarczają wiedzy pewnej, polegającej przede wszystkim na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw, stanowią więc podstawę do całości ludzkiej wiedzy. ( analiza przestrzenna- wyjaśnienie)
GOSPODARKA PRZESTRZENNA: ( prof. dr hab. inż. arch. D. Ptaszycka- Jackowska)
(idąc według karty na egzamin)
Podstawowe pojęcia i definicje gospodarki przestrzennej:
Gospodarka przestrzenna-> Działalność organizująca przestrzennie system społeczno- ekonomiczny danej jednostki terytorialnej( np. dzielnicy) Ma na celu racjonalnego utworzenia układu przestrzennego bądź jego przekształcenie tak, aby umożliwił efektywne i właściwe funkcjonowanie. Współczesnym celem gospodarki przestrzennej jest równoważenie presji rozwoju gospodarczego z ochroną środowiska naturalnego i kulturowego.
Polityka przestrzenna-> to świadoma i celowa działalność władz polegająca na racjonalnym użytkowaniu( np. gruntów)
Zagospodarowanie przestrzenne-> to stan przestrzeni ( tereny zabudowy, urządzeń infrastrukturalnych) oraz rezultat prowadzonej gospodarki przestrzennej i polityki przestrzennej.
Planowanie przestrzenne-> działalność zmierzająca do planowanego zagospodarowania przestrzeni pod kątem nauki,
Ład przestrzenny-> wg. Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oznacza takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmoniczną całość i uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie wymagania i uwarunkowania funkcjonalne, społeczno- ekonomiczne, środowiskowe, kulturowe. Wg. W. M Gardnera, jest porządanym stanem zagospodarowania przestrzennego w którym funkcjonowanie gospodarczej społeczne przebiega w sposób optymalny, z możliwie najmniejszą ilością konfliktów i nie prowadzi do degradacji środowiska.
Odnowa miast-> rewitalizacja śródmieść ( odnowienie życia) , rehabilitacja zespołów mieszkaniowych ( przekształcenie w zespoły przyjazne człowiekowi), restrukturyzacja terenów poprzemysłowych, powojsjowych( nadanie nowych funkcji i nowych terenów zagospodarowanych)
Przedmiot gospodarka przestrzenna jako nauka-> 1). W tradycji urbanistycznej( celowe przeznaczanie terenów i zasady i zagospodarowania), 2). Ekonomicznej( przestrzenne wymiary systemów społeczno- ekonomicznych, 3). Od lat 50 ujęcie wielodyscyplinarne (obejmujące nauki ekonomiczne, geograficzne, techniczne, demograficzne, socjologiczne, polityczne, o zarządzaniu i ekologia). Gospodarka przestrzenna posługuje się procedurami składającymi się na metodę naukową: opis, wyjaśnienie, przewidywanie, optymalizacja.
Gospodarka jest realizowana w różnych skalach -> 1). Gmin miejskich i wiejskich 2). Regionów ( naturalnych, funkcjonalnych, administracyjnych ) 3). Kraju, 4). W powiązaniach międzynarodowych np. sieci komunikacyjne.
Cele publiczne inwestycyjne -> (z ustawy o gospodarce przestrzennej, realizowana z budżetu państwa) budowa i utrzymanie dróg, części lotniczych, kontrola zabezpieczenia lotniczego, światła, komunikacja, budowa i utrzymywanie urządzeń służących ochronie środowiska, ochrona nieruchomości stanowiących dobro kulturalne, ochrona urzędów, placówek opiekuńczych, szkół, i inne.
Programy rządowe-> zawierają badanie służące do realizacji celów publicznych
Wartość przestrzeni-> 1). Ekologiczna( wynika z faktu że przestrzeń jest miejscem przebiegu naturalnych procedur biologicznych. Warunki naturalne wpływają na możliwości zagospodarowania) 2) Społeczna ( Wynika z funkcji publicznych przestrzeni prywatna, publiczna. Wartość zależy od publicznych. Najcenniejszą ma np. centrum miasta)
3). Ekonomiczna ( w tym wartość gruntów; wynika z wartości ekologicznej i społecznej, rozmieszczenia rynków zbytu, z zagospodarowania terenów, z popytu i podaży gruntów).
Przestrzeń miejska-> wyróżnia się tam przestrzeń publiczną i prywatną ( a szczegółowo 6 grup). Przestrzeń miejska publiczna- wszystkie drogi, urządz. Publiczne, kościoły; przestrzeń miejską półpubliczną- dworzec, ratusz, centra sportowe; Przestrzeń prywatną - tereny zabawowe, dom jednorodzinny, własny pokój,
Wojewódzki rejestr zadań uznawanych za publiczne-> zawiera zadania służące do realizacji celów publicznych. Realizacja tych zadań następuje przez wprowadzenie ich do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego to wymaga negocjacji z gminą ( warunków wprowadzenia zadań do planów dot. Pokrycia kosztów, sporządzenia planów lub ich zmian, zawartości materialnej i realizacji zobowiązań finansowych z tytułu skutków sprawnych sporządzenia planów lub jego zmiany) Uzgodnienia przeprowadza marszałek województwa z wójtem/ burmistrzem/ prezydentem miasta.
Gospodarka nieruchomościami-> (sprzedaż, kupno, wywłaszczenia) Nieruchomości to : budynki, budowle, grunty. Mogą być własnością skarbu państwa, gminy, prywatną. Zadanie gospodarki nieruchomościami to doprowadzenie do określonych efektów w zagospodarowaniu przestrzennym obszaru gminy. Celami jest stworzenie warunków do inwestowania oraz zachowania ładu przestrzennego, kształtów struktury własności i władania nieruchomościami stosownie do potrzeb wynikających z ustaleń m.p.z.p., pozyskiwanie terenów i nieruchomości na cele inwestycyjne, dostarczanie nieruchomości osobom prawnym w trybie przetargu, egzekwowanie zgodnego z przeznaczeniem zagospodarowania komunalnego. Nieruchomości są towarem - mają wartość i cenę i mogą być silnym instrumentem. Gospodarka nieruchomościami w gminie może obejmować: oddanie nieruchomości w wieczyste użytkowanie, wydzierżawienie, wynajem, scalanie nieruchomości, podział, wywłaszczenie.
Ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości wynikający z ochrony zasobów środowiska następuje wskutek: poddania pod ochronę obszarów lub obiektów cennych pod względem przyrodniczym, ustalenia warunków korzystania z wód regionu wodnego lub zlewni, ustanowienia obszarów ochronnych zbiorników wód śródlądowych, wyznaczania obszarów cichych w obszarach aglomeracji i poza, utworzenia wokół określonych obiektów obszarów ograniczonego użytkowania. Poszkodowane osoby w takiej sytuacji mają prawo do: odszkodowania, wykupu nieruchomości.
Ustawa planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym-> określa zasady kształtowania Pol. Przestrzenne przez jednostki samorządowe, terytorialne i organa publiczne oraz sposoby postępowania przy przeznaczaniu terenów.
Do zadań własnych gminy należy-> kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej na terenie gminy w tym uchwalanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.
Do zadań samorządu powiatu należy-> prowadzenie w granicach swojej właściwości analiz i studiów z zakresu zagospodarowania.
Do zadań samorządu województwa-> należy kształt i prowadzenie polityki przestrzennej w województwie w tym uchwalenie planu zagospodarowania.
Do zadań Rady ministrów-> kształt i prowadzenie polityki przestrzennej państwa wyrażonej w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju.
Organa doradcze w sprawach planowania i zagospodarowania przestrzennego to:
Główna Komisja Urbanistyczno - Architektoniczna, Wojewódzka Komisja Urbanistyczno- Architektoniczna, Gminna Komisja Urbanistyczno - Architektoniczna, Powiatowa Komisja Urbanistyczno - Architektoniczna.
Wpływ środowiska przyrodniczego na zagospodarowanie przestrzenne:
Polityka ekologiczna państwa-> (ustawa z dnia 27. IV. 2007 r. prawo ochrony przyrody)
Celem tej polityki jest stworzenie warunków niezbędnych do realizacji ochrony środowiska. Określając przy tym cele ekologiczne, priorytety ekologiczne, rodzaj i harmonogram działań proekologicznych, środki niezbędne do osiągnięcia celów ( mechanizmy prawno- ekonomiczne, środki finansowe). Politykę ekologiczną państwa uchwala sejm na wniosek rady ministrów. Przyjmuje się ją na 4 lata dla działania w niej określone mogą obejmować okres 8 lat. W celu realizacji polityki ekologicznej sporządza się program ochrony środowiska: wojewódzkie ( uchwała sejmik), powiatowe( uchwala rada powiatu), gminne( rada gminy) - decyzje samorządów. Ich celem jest przywrócenie określonych standartów jakości. Mają rangę prawa miejscowego. Publikowane są w wojewódzkich dziennikach urzędowych. W polityce ekologicznej państwa wprowadzono: podział Polski na strefy i obszary o zróżnicowanej polityce planowania zagospodarowania przestrzennego: strefa obszarów silnie przekształconych lub zdegradowanych, wysokich walorach przyrodniczych, o dominującej roli rolnictwa, obszary funkcjonalne, przestrzenne jednostki priorytetowe.
Zasada trwałego zrównoważonego rozwoju-> poleca na integrowaniu działań politycznych, gospodarczych, społecznych z zachowaniem równowagi przyrody i trwałości podst. Proc. Przyrodniczych. Celem trwałego zrównoważonego rozwoju jest urzeczywistnienie prawa obywateli do równoprawnego korzystania z wartości środowiska. Oznacza to zachowanie możliwości odtwarzania się zasobów naturalnych, racjonalne użytkowanie zasobów nie odnowionych i zastępstwo ich substytutami, ograniczenie uciążliwości dla środowiska, zachowanie obywatelom bezpieczeństwa ekologicznego.
Uwarunkowanie-> czynniki, które sprzyjają czemuś, coś ograniczają i decydują o możliwości zaistnienia czegoś. Możliwości uwarunkowania: małe spadki terenu, tereny stabilne, nie zagrożone powodzią, niska klasa bonitacyjna gleb, tereny nieleśne i inne. Ograniczenie: tereny zalewowe, poldery, duże spadki terenu, terenu osuwiskowe, tereny leśne, itp.
Zasoby-> abiotyczne ( nieożywione)- rzeźba , wody, gleby, klimat, złoża; i biotyczne ( świat roślin, zwierząt, siedliska) , powierzchniowe - wody powierzchni, rzeźba, gleby, lasy; i podziemne( wody podziemne, surowce kopalne).
Struktura użytkowania ziemi-> na strukturę składa się stan i przekształcenia oraz elementy powierzchniowe, punktowe, liniowe.
Strefy fizyczno- geograficzne-> Wybrzeże morskie, pojezierza, niziny środkowo- polskie, wyżyny i pogórza, góry.
Uwarunkowanie wynikające z obecności lasów-> (28,9 % naszego kraju) Funkcje lasów- ochrona ( ekologiczna), gospodarze( produkcyjne), pozaprodukcyjne( publ. Społeczne).
Gospodarka leśna-> oznacza dział w zakresie zarządzania, ochrony i zagospodarowania lasu, utrzymania i powiększenie zasobów i upraw leśnych, gospodarowanie zwierzyną, pozyskiwanie drewna, żywicy, choinek. Gospodarką leśną prowadzi się według zasad powszechnej ochrony lasów, , trwałości utrzymania lasów, ciągłości i zrównoważenie wykorzystania, powiększanie zasobów leśnych.
Inwentaryzacja lasu-> plan urządzenia lasu - sporządzanie dla lasów skarbu państwa, uproszczony plan- dla nie stanowiących własność państwa, program ochrony przyrody obejmuje zasięg terytorialny nadleśnictwa.
Leśne kompleksy promocyjne-> tworzone są w celu promocji trwale zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrony zasobów przyrody w lasach. Leśne kompleksy promocyjne są obszarami funkcjonalnymi o znaczeniu ekologicznym, społecznym dla których działalność określa jednolity program gospodarczo- ochronny, opracowywany przez właściwego dyrektora regionalnej dyrekcji lasów Państwowych. Dla każdego leśnego kompleksu programowego Dyrekcja Generalna powołuje Radę naukowo- społeczną do której należy inicjowanie praz realizowanie działań w takim kompleksie leśnym.
Lasy ochronne-> to takie lasy, które chronią glebę przez wymywaniem lub wyjałowieniem, chronią zasoby wód powierzchniowych i podziemnych, regulują stosunki hydrologiczne. Lasy ochronne stanowią drzewostany nasienne lub ostoje zwierząt i stanowiska roślin podlegającym ochronie gatunkowej, mają szczególne znaczenie przyrodniczo - naukowe lub dla obronności i bezpieczeństwa państwa. Lasy ochronne są położone w granicy administracyjnej miasta i w odległości 10 km od granicy administracyjnej miast liczącego ponad 50 tys. mieszkańców / w strefach ochronnych wokół sanatoriów i uzdrowisk, w strefie górnej granicy lasów.
Lasami Państwowymi zarządzają Nadleśniczy i Dyrekcje Lasów Państwowych. Własność nie stanowiąca skarbu państwa - starosta i wojewoda.
Inwentaryzacja przyrodnicza-> dla gmin, wynalezienie cennych elementów przyrodniczych, opisanie ich i uwzględnienie w strefie planowania i zagospodarowania.
Opracowanie ekofizjograficzne-> ( rozporządzenie ministra środowiska z 9. IX. 2002r )
Cele opracowania ekofizjograficznego określa się biorąc pod uwagę: dostosowanie fukcji struktury i intensywności zagospodarowania przestrzennego do uwarunkowania przyrody, eliminowanie lub ograniczenie zagrożeń i negatywnego oddziaływania na środowisko, ustalenie kierunków rekultywacji obszarów zdegradowanych. Rodzaje opracowania ekofizjograficznego-> Podstawowe sporządzanie na potrzeby projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub kilku projektów miejsc. planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów gminy; projektu planu zagospodarowania dla województwa. Opracowania ekofizjograficzne mogą być problemowe- w przypadku konieczności bardziej szczegółowego rozpoznania cech wybranych elementów przyrodniczych lub określenia wielkości i zasięgów konkretnych zagrożeń. Opracowania ekofizjograficzne składa się z części kartograficznej i opisowej. Źródłami dla sporządzania opracowań ekofizjograficznych są kompleksowe badania i pomiary terenowe, analizy danych teledetekcyjnych w tym dokumentacji hydrogeologicznych. Map glebo- rolniczych, rejestru zabytków, itp. Opracowania ekofizjograficzne obejmuje rozpoznanie i charakter stanu oraz funkcji środowiska, diagnozę stanu i funkcji środowiska, wstępną diagnozę dalszych zmian, intensywność przekształceń i degradacji, ocenę przydatności środowiska, predyspozycję przyrodnicze, uwarunkowania ekofizjograficzne, określenie przydatności, określenie ograniczeń wynikających z konieczności ochrony zasobów środowiska.
Ocena oddziaływania na środowisko-> systematyczny, całościowy sposób postępowania w celu identyfikacji, analizy i oceny środowiskowych konsekwencji danej działalności człowieka wraz ze wskazaniem możliwych przeciwdziałań negatywnym skutkom. Rodzaje ocen oddziaływania na środowisko: to raporty o oddziaływaniu planowanych przedsięwzięć, przeglądy ekologiczne, prognozy oddziaływania na środowisko do projektów - koncepcji polityki , planowania przestrzennego i strategii rozwoju; programy ochrony środowiska wraz z planami gospodarki odpadami, strategiczne oceny oddziaływania na środowisko np. Dolina Rospudy.
Raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko-> sporządzany jest dla planowanych inwestycji budowlanych i innych ingerencji mogących znacząco oddziaływać na środowisko.
(np. Dolina Rospudy pow. 10 km²- unikatowe torfowiska - same utrzymują stały poziom wody w Europie nie ma takich , jedynie na wschód od Uralu/ spory z UE: o emisji CO2, limity połowów dorsza)
Narzędzia chroniące środowisko przyrodnicze-> Raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko: sporządzany jest da planowanych inwestycji budowlanych i innych ingerencji mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Zakres raportu ustalany jest indywidualnie i może obejmować: określenie, analizę, ocenę bezpiecznego i pośredniego wpływu danego przedsięwzięcia na środowisko, ponadto sposób zapobiegania i ograniczania negatywnych oddziaływań na środowisko oraz wymagany zakres monitoringu. Raport powinien uwzględniać oddziaływania na etapie: realizacji przedsięwzięcia, jego eksploatacji, likwidacji. Sporządzany również w przypadku stwierdzenia możliwości transgranicznego oddziaływania a środowisko.
Przegląd ekologiczny-> sporządzany jest dla istniejących obiektów, które mogą oddziaływać na środowisko. M.in. przeglądami ekologicznymi mogą być istniejące krajowe składowiska odpadów.
Prognoza oddziaływań na środowisko-> sporządzana jest do projektów koncepcji polityki przestrzegania zagospodarowania kraju , planów zagospodarowania przestrzennego, strategii rozwoju regionalnego, projektów polityki, strategii, planów lub programów w dziedzinie m.in. przemysłu, gospodarki, itp. W prognozie określa się , analizuje i ocenia istniejący stan i potencjalne zmiany zagrożenia w formie kartograficznej i opisowej. W prognozie określa się skutki dla środowiska, realizacji ustaleń projektu miejscowego planu zagospodarowania ( na powietrze, glebę, wody itp.) we wzajemnych powiązaniach. W prognozie wskazuje się na możliwości rozwiązań eliminujących negatywne oddziaływania na środowisko i propozycje różnych rozwiązań. Powinna być opracowana równolegle z projektem miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. W prognozie uwzględnia się informacje zawarte w aktualnych opracowaniach ekofizjograficznych oraz w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania.
Program ochrony środowiska-> Celem programu jest określenie zadań służących do realizacji na danym terenie polityki ekologicznej państwa oraz przywracanie standartów jakości środowiska. Sporządzane są dla województwa, powiatu i gminy. Uchwalany przez sejmik wojewódzki i radę powiatu albo gminy.
Plany ochrony-> sporządza się dla parków narodowych , krajobrazowych, rezerwatów przyrody, obszarów Natura 2000, parków kulturowych . Sporządza się również plany ochrony przeciwpowodziowej.
Plany urządzenia lasu-> przez nadleśnictwo dla lasów państwowych, obejmuje gospodarkę leśną wyznacza cele zadania i zasoby prowadzenia gospodarki. Określa potrzeby w zakresie wyposażenia w obiekty budowlane. Dla lasów prywatnych jest nieco uproszczony plan urządzenia lasów, nie stanowiących własność skarbu Państwa, o powierzchni co najmniej 10 ha. Jest inwentaryzacja lasu i program ochrony przyrody (część planu urządzenia lasu obejmuje zasięg terytorialny nadleśnictwa, zawierający kompleksowy opis przyrodniczy)
Strefowanie możliwości i ograniczeń w zagospodarowaniu przestrzennym->
Przyrodnicze obszary chronione, otuliny( strefy otaczające chroniące park przed szkodliwym oddziaływaniem), lasy ochronne, obszary o walorach zabytkowych, strefy ochrony uzdrowiskowej, strefy ochrony konserwatorskiej, korytarze ekologiczne i węzły ekologiczne, strefy ochronne, obszary ograniczonego użytkowania.
Rola Instytucji kontrolnych i monitoringowych:
->PIOŚ-> Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiskowej
->PIS-> Państwowa Inspekcja Sanitarna
->Państwowy monitoring
Planowanie i zagospodarowania przestrzenne:
Planowanie:
Planowanie miejscowe-> przedmiotem planu może być obszar danego miasta lub jego fragmentu
Urbanistyka-> planowanie terenów miejskich
Ruralistyka -> planowanie terenów wiejskich
Planowanie regionalne-> wtedy kiedy przedmiotem planu jest region.
Są 2 kategorie planów: Plan jako obraz niewielkiej powierzchni ziemi oraz plan zagospodarowania przestrzennego.
Plan zagospodarowania przestrzennego-> zatwierdzony zapis tekstowy, graficzny planowego stanu określonego obszaru.
Projekt planu zagospodarowania przestrzennego-> propozycja zapisu tekstowego i graficznego planowanego stanu określonego obszaru przez zatwierdzeniem.
Planowanie strategiczne-> nie pełni funkcji planu wyznaczającego fizyczne rozmieszenie inwestycji publicznej, a dostarcza przesłanek do sporządzania programu zadań rządowych.
Planowanie kierunkowe->
Planowanie długookresowe-> (20lat)
Planowanie miejscowe-> dotyczy określonego terenu, szczegółowo
Planowanie regionalne-> w skali regionu
Planowanie na szczeblu krajowym ( wojewódzki, lokalny- gmin)
Proces sporządzania planu zagospodarowania przestrzennego:
Cele- generalne , strategiczne, szczegółowe, operacyjne. Funkcja- wiodąca, podporządkowana, Konflikty- między funkcjami np. mieszkaniową a przemysłową, Kryteria- oceny delimitacji, wyboru, Diagnoza- identyfikacja konfliktów i obszarów problemowych, Poszukiwanie optymalnych rozwiązań, Monitorowanie, Prognozowanie, Projekt tekstu i planu miejscowego, Projekt rysunku planu miejscowego, Projekt planu miejscowego, Materiały planistyczne ( opracowania , analizy, programy, koncepcje, projekty dotyczące objętego projektem obszaru), Dokumentacja planu ( zbiór wszystkich dokumentacji związanych ze sporządzaniem danego planu , zawiadomienia, uchwały, wnioski, dokumenty, nakazy , zakazy, dopuszczenia, ograniczenia) Pozwolenie wolno- prawne , Decyzja o warunkach zabudowy, Decyzja o ustaleniu lokalizacji inwestycji.
Bariery rozwoju-> uzyskanie określanych celów wymaga zaangażowania środków finansowych, wysiłku organizacji i czasu przekraczających aktualne możliwości. Np. społeczne, ekonomiczne itp.
Teoria progów w rozwoju przestrzennym miast->
Próg opłacalności finansowej i możliwości technicznych. Przejście progu wyznacza dodatkowe duże straty.
Teoria koncentracji <-> decentralizacji ( określa dziedziny przemysłu)
System panowania przestrzennego w Polsce->
Szczebel krajowy: -> sporządzona koncepcja zagospodarowania przestrzennego kraju/ podstawowy dokument określający zasady zagospodarowania w dziedzinie polityki zagospodarowania kraju w perspektywie kilkunastu kategorii.
Szczebel wojewódzki-> sporządzane są dokumenty planistyczne: strategia rozwoju, plan zagospodarowania województwa, wieloletnie programy wojewódzkie, priorytety współpracy zagranicznej województwa. Dokumenty te uchwalone są przez sejmik wojewódzki. Powinny być spójne z koncepcją zagospodarowania przestrzennego kraju i sąsiednich województw.
Plany zagospodarowania przestrzenne województwa nie są aktami prawa miejscowego i nie naruszają uprawnień gmin.
Szczebel powiatu-> ograniczona rola; analizy z zakresu zagospodarowania przestrzennego.
Szczebel gminy-> najważniejszy ; 2 dokumenty ( 1) studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy; 2) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego - dla całej gminy lub jej części - tylko miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego stanowi PRAWO MIEJSCOWE)
Organem doradczym w sprawie koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju jest Państwowa Rada Gospodarki Przestrzennej powoływana przez prezesa rady ministrów. Rada ministrów koncepcję przestrzennego zagospodarowania kraju oraz okresowe raporty o stanie zagospodarowania.
Prezes rady ministrów przedstawia Sejmowi RP koncepcje oraz okresowe raporty o stanie zagospodarowania przestrzennego. Minister właściwy do budownictwa gospodarki przestrzennej koordynuje zgodność planów zagospodarowania z koncepcją.
Koszty sporządzenia planu-> obciążają budżet państwa,
Wprowadzenie ustaleń planu wojewódzkiego do planu miejscowego-. Gdy nie ma tego w planie miejsc to możliwa jest realizacja ale na odpowiednich warunkach. Musi być uzgodnienie ( przeprowadza marszałek wg z wójtem czy burmistrzem ) koszty .
Plan miejscowy-> jako przepis gminy ma moc prawa powszechnie obowiązującego i stanowi podstawę decyzji w zakresie zagospodarowania i zabudowy terenu.
Akt kierownictwa wewnętrznego-> normują zachowania adresatów, usytuowanych wewnątrz układu organizacyjnego administracji publicznej, adresatów podporządkowanych służbowo i organizacyjnie. Akty obowiązują tylko te jednostki, które podległe są organowi wydającemu te akty
Organa sporządzające i podmioty współdziałające przy przygotowaniu projektów studium gminy i planów miejsc:-> Organami są urzędy gmin ( ponoszą one organizacyjną i finansową odpowiedzialność za ich sporządzanie.)( Studium Uwarunkowań: rada Gminy przygotowywuje wstępnie , wójt zawiadamia odpowiednie jednostki, opiniowanie i uzgadnianie, studium uchwala rada gmin, Koszty obciążają gminę)
Proces sporządzania planu pod względem merytorycznym-> zebranie materiałów, dokonanie diagnozy, opracowanie koncepcji rozwiązań, sformułowanie ustaleń planu
Metody stosowane w planowaniu-> Formułowanie celów planistycznych, celów rozwoju, inwentaryzacja urbanistyczna, diagnoza - analiza SWOT, Identyfikacja konfliktów i obszarów problemowych, formułowanie koncepcji rozwiązań, strefowanie ( np. ochrony uzdrowiskowej, ochrony przed uciążliwościami przemysłowymi)
SWOT - jedna z najpopularniejszych technik analitycznych
S - mocne strony: wszystko to co stanowi atut, przewagę, zaletę analizowanego obiektu,
W - słabe strony: wszystko to co stanowi słabość, barierę, wadę analizowanego obiektu,
O - szanse: wszystko to co stwarza dla analizowanego obiektu szansę korzystnej zmiany,
T - zagrożenia: wszystko to co stwarza dla analizowanego obiektu niebezpieczeństwo zmiany niekorzystnej
Udział społeczeństwa w gospodarce przestrzennej->
Udział samorządów na szczeblu wojewódzkim: ( Sejmik Samorządowy - uchwała- ; Urząd Marszałkowski - realizacja-) Sejmik Samorządowy- uchwały w sporządzeniu strategii rozwoju, planu zagospodarowania, uchwala strategię i plan zagospodarowania, podejmuje uchwały w sprawie realizacji inwestycji, podziale środków finansowych. UCHWALA I Zatwierdza. Urząd Marszałkowski - realizuje uchwały, sporządza strategię i projekt planu, realizuje ustalenia strategii planu zagospodarowania, realizuje inwestycje celu publicznego, politykę podziału środków finansowych, REALIZUJE.
Udział samorządów na szczeblu gminy: ( Rada Gminy - uchwały-; Wójt/ burmistrz/ prezydent - realizacja-). Rada Gminy- Podejmuje uchwały, sporządza plany, inicjuje różne działania, członek rady gminy może być wybrany na członka sejmiki samorządowego województwa; Wójt/ burmistrz/ prezydent- realizuje uchwały, sporządza strategię rozwoju, realizuje politykę finansową, uczestniczy w broni interesów gminy w radzie naukowej.
Udział osób fizycznych na szczeblu gminy- osoba fizyczna może być wybrana na członka rady gminy, złożyć wnioski, zgłosić uwagi, wziąć udział w dyskusji publicznej,
Negocjacje-> nie ma rozwiniętego systemu negocjacji . (To jest źródłem wielu konfliktów).