1. Średniowiecze - do II poł. XV wieku

1. Upadek Rzymu i rzymskiej kultury prawnej

Prawo rzymskie wsparte było na nauce prawa. W starożytnym Rzymie nauka prawa stała na bardzo wysokim poziomie, toteż dokumenty prawne, jakie w tym okresie tworzono zawierały prawo konstruowane w oparciu o wiedzę, a więc w sposób przemyślany, rozumny.

Okres rozwoju prawa od Konstantyna Wielkiego do Justyniana zwany bywa okresem wulgaryzacji prawa (od słowa vulgaris - ludowy, pospolity). Wulgaryzacja prawa była wynikiem zetknięcia się wyrafinowanego systemu prawa rzymskiego z prawami ludów barbarzyńskich wchodzących w skład imperium. Prawo rzymskie zaczęło przyjmować elementy praw lokalnych i zwyczajowych.

Prawo zwyczajowe z którym zetknęło się prawo rzymskie dotyczyło jedynie ludów osiedlających się na terenach dotychczasowego Cesarstwa Rzymskiego. Prawo to w przeciwieństwie do prawa rzymskiego było prawem prymitywnym, nie tworzonym z rozmysłem, z natury rzeczy prawem partykularnym (pars - część). Obowiązywały zasady „Każdy przychodzi na świat wg prawa swoich rodziców i to prawo ze sobą nosi” oraz „Sądzi się wg prawa sądzonego”.

Wulgaryzacja prawa rzymskiego to również przystosowywanie go do potrzeb praktyki. W okresie dominatu jurysprudencja poklasyczna miała za zadanie uporządkowanie i przystosowanie zawiłego prawa do potrzeb sędziów a także zwykłych obywateli. Zabiegi te miały dostosować regulacje prawne do ówczesnych warunków gospodarki naturalnej oraz życia społecznego - przybliżenie prawa praktyce i uproszczenie prawa.

W wyniku działań jurystów poklasycznych powstały zbiory zwięzłych zasad prawa:

• Sentencje Paulusa- powstały pod koniec III w. zbiór zwięzłych zasad prawnych, oparty na dziełach kilku klasyków, w tym także Paulusa, zbiór bardzo popularny i ogłoszony później przez Konstantyna Wielkiego za źródło prawa obowiązującego;

• Regulae Ulpiani- jest to zbiór zasad prawnych, pochodzących z początku IV w. ne, oparty głównie na dziełach Gaiusa, Ulepiana i Modestyna.

1. Prymat prawa zwyczajowego. Partykularyzm prawa. Zasada osobowości prawa. Zasada terytorialności prawa. Stanowość prawa. Spisy prawa.

Prymat prawa zwyczajowego nad stanowionym, partykularyzm i stanowość prawa to cechy charakterystyczne systemu sądowego epoki od wczesnego średniowiecza aż po oświecenie.

Prymat prawa zwyczajowego:

W dobie wczesnego średniowiecza aparat państwowy był zbyt słabo rozwinięty i panujący nie dysponowali środkami pozwalającymi na wydawanie a następnie - egzekwowanie własnych przepisów. W związku z tym władca nie był w stanie ustanawiać prawa będącego podstawą porządku prawnego. Władza państwowa nadawała więc moc obowiązującą normom zwyczajowym (poprzez obwarowanie ich sankcją przymusu, w drodze praktyki organów państwowych)

XIII w. przyniósł nową ideologię prawodawstwa. W dobie rozdrobnienia feudalnego znaczenia nabierała prawotwórcza działalność władców. Pojawiła się potrzeba teoretycznego uzasadnienia mocy stanowienia praw przez panującego. Zadania tego podjęli się legiści (znawcy prawa rzymskiego) oraz kanoniści (znawcy prawa kanonicznego).

Wyróżnia się III etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do prawa stanowionego przez władcę:

• powstawanie prywatnych spisów prawa zwyczajowego

• potwierdzanie autentyczności prawa zwyczajowego przez monarchę (oficjalna sankcja monarchy)

• faza intensywnego prawodawstwa królewskiego - którego celem było nie tylko aprobowanie istniejącego stanu prawnego, ale ustanawianie nowych norm prawnych.

Z obaw przed wzmocnieniem się władzy monarszej rodziły się koncepcje nadrzędności prawa zwyczajowego nad stanowionym, a w każdym razie - niemożności jego usuwania przez ustawę.

W państwach w których doszło do powstania ustroju absolutyzmu miał miejsce prymat ustawy nad zwyczajem. Natomiast tam gdzie nie doszło do powstania absolutyzmu - utrzymywał się prymat prawa zwyczajowego. W Polsce, gdzie monarchia stanowa przybrała szczególną formę - demokracji szlacheckiej - prymat prawa zwyczajowego był gwarantem utrzymania licznych przywilejów szlacheckich.

Partykularyzm prawa:

Partykularyzm prawa (pars - część) uwidoczniony szczególnie w praktyce sądowej jest kolejną cechą charakterystyczną prawa feudalnego. Partykularyzm ściśle wiąże się z zagadnieniem prawa zwyczajowego i oznacza, że prawo to nie miało zasięgu powszechnego. Wyróżnia się partykularyzm personalny (zasada osobowości prawa) oraz partykularyzm terytorialny (zasada terytorialności prawa).

Partykularyzm kształtował się początkowo w obrębie określonych grup społecznych (plemion, szczepów). We wczesnym średniowieczu obowiązywała zasada osobowości prawa. Oznaczało to, że każdy przychodził na świat wg prawa swoich rodziców i wg takiego prawa żył i odpowiadał przed sądem, niezależnie od miejsca pobytu. Zasada ta sprawiała wiele kłopotu, trzeba było bowiem badać wg jakiego prawa dana osoba żyje. Służyło temu confessio iuris - wyznanie prawa, stanowiące oświadczenie osoby zainteresowanej co do tego jakim prawem się posługuje.

Wraz z krzepnięciem organizacji państwowej więzy rodowe ustępują więzom terytorialnym a pierwotna zasada osobowości prawa ustępuje zasadzie terytorialności prawa (obowiązywanie prawa w ramach określonego obszaru)

Partykularyzm personalny przerodził się z czasem w stanowość prawa. Partykularyzm terytorialny uległ pogłębieniu w okresie rozdrobnienia feudalnego.

Wyrazem likwidacji prawnego partykularyzmu były inicjatywy unifikacji lokalnych praw zwyczajowych. Czynnikiem integrującym było tzw. prawo uczone (rzymskie i prawo kanoniczne), które stanowiło podstawę studiów uniwersyteckich, miało walor uniwersalny. Przenikało do praktyki sądowej, wypełniając luki w prawie miejscowym i pozwalając na usunięcie rozbieżności między prawami partykularnymi.

Stanowość prawa:

Prawo epoki feudalizmu posiadało specyficzne cechy związane ściśle z istniejącą strukturą społeczną. Jedną z tych cech była stanowość prawa. Stanowość prawa była wynikiem stopniowego wyodrębniania się stanów, czyli grup społecznych określonych przez prawo i wyróżniających się odrębnym stanowiskiem prawnym.

W dobie monarchii stanowej, w okresie pełnego wyodrębnienia się stanów wykształciły się:

• stan szlachecki - prawo ziemskie, lenne, zwane też prawem polskim,

• stan mieszczański - autonomiczne prawo poszczególnych miast (np. na prawie Środy Śląskiej i Magdeburga)

• duchowieństwo - prawo kanoniczna, prawo kościelne

• stan chłopski (dworski) - głównym ośrodkiem decyzji normatywnych był dwór właściciela ziemskiego.

Stany uprzywilejowane to: szlachta i duchowieństwo, z czasem tez mieszczaństwo. Grupy narodowościowe miały swoje prawa tylko wewnątrz danej grupy.

Jednym ze skutków istnienia odrębnych systemów prawa dla poszczególnych stanów było to, że takie same instytucje prawne mogły być regulowane w odmienny sposób, co prowadziło do konfliktu praw. Często też normy prawa niejednakowo odnosiły się do różnych grup społecznych w kontekście np. kar za przestępstwa.

Spisy prawa:

W dobie powstawania scentralizowanej monarchii stanowej pojawiają się tendencje zmierzające do likwidacji prawnego partykularyzmu. W średniowieczu prawo zwyczajowe bywało spisywane np. z prywatnej inicjatywy lub na rozkaz władcy w celu lepszego poznania prawa. Spisy na ogół były dokonywane przez ludzi wykształconych na uniwersytetach - stąd też treści praw zwyczajowych były często mniej lub bardziej zniekształcone - osoba spisująca odbierała prawo zwyczajowe przez pryzmat prawa rzymskiego i kanonicznego.

Spisy prawa prowadziły do częściowego zmniejszania zjawiska partykularyzmu prawa, gdyż często korzystali z nich sędziowie - i na ich podstawie wydawali wyroki.

Jedyny nie zniekształcony spis prawa zwyczajowego to tzw. Zwierciadło Saskie. Praca ta powstała w latach 1220-1235 i zawierała prawo zwyczajowe wschodniej Saksonii. Jego autorem był ławnik sądowy Eike von Repgow - który nie studiował na żadnym uniwersytecie i stąd jego dzieło było wolne od naleciałości prawa kanonicznego i rzymskiego.

Praca składała się z dwóch części: prawo ziemskie i prawo lenne, a poza prawem zwyczajowym zawierała niektóre ustawy cesarskie i przepisy prawa kanonicznego.

Autor zwierciadła wypowiadał się o wyższości władzy cesarskiej nad papieską. Część pierwsza Zwierciadła zyskała wielki rozgłos. Przetłumaczona została także na j. polski i wywarła duży wpływ na kształtowanie się prawa m.in. w miastach polskich. W 1535 r. uznana została za oficjalny zbiór prawa obowiązującego w sądach miejskich.

1. Prawo cywilne a karne - brak rozróżnienia. Samopomoc (krwawa zemsta).
   Sądy: Postępowanie prywatnoskargowe. Odpowiedzialność za skutek. Kary prywatne - kompozycyjne.

Prawo cywilne a karne

W prawie wczesnośredniowiecznym nie występowało wyraźne rozróżnienie pomiędzy prawem cywilnym a prawem karnym. Nie umiano wyodrębnić naruszeń typu kryminalnego i typu cywilnego. Zarówno czyny dziś zaliczane do przestępstw jak i czyny naruszające prywatne prawa obejmowano jednym ogólnym pojęciem krzywdy i dochodzone były w jednakowym trybie. Również odpowiedzialność za te czyny zawierała w sobie zarówno elementy dziś rozumiane jako karne jak i odszkodowawcze.

Samopomoc (krwawa zemsta)

Samopomoc - cecha charakterystyczna dla wczesnego średniowiecza. Poszkodowany mógł sam wymierzyć sprawiedliwość za pomocą zalegalizowanej formy o nazwie „krwawa zemsta”, wg zasady „oko za oko, ząb za ząb”.

Zasada „oko za oko …” miała za zadanie łagodzenie skutków zemsty i nie doprowadzanie do eskalacji konfliktów między rodami. W praktyce jednak zakres „krwawej zemsty” znacznie wykraczał poza doznaną pierwotnie krzywdę poszkodowanego, do prowadziło do odwetu i niekończących się walk między rodami.

Z czasem, jak zaczęła wzrastać władza panującego - zaczęły być ustanawiane ograniczenia stosowania krwawej zemsty, aż do całkowitego jej zabronienia, W zamian za to władca ustanowił sędziów, którzy mieli za zadanie rozstrzygać spory i sądzić.

Sądy: postępowanie prywatnoskargowe.

Początkowo proces miał charakter prywatnoskargowy - tzn. osoba prywatna zgłaszała do sądu prywatną skargę - dochodzenie praw było pozostawione pokrzywdzonemu lub jego krewnym. Przestępstwa prywatne obejmowały bardzo szeroki wachlarz czynów: zarówno tych, które zaliczane są obecnie do przestępstw, jak zabójstwo, zranienie, kradzież, jak i tych, które obecnie stanowią naruszenie prawa prywatnego, np. nieoddanie długu w terminie.

Środki dowodowe w średniowiecznym procesie prywatnoskargowym oparte były początkowo na wyobrażeniu, że wszystkimi zdarzeniami rządzi wola boska. Odbywały się tzw. sądy boże, np.:

• walka przez sędzią - Bóg daje zwycięstwo prawdomównemu,

• próba gorącej wody - Bóg pozwala, by rany szybciej goiły się prawdomównym,

• próba zimnej wody - wobec kobiet posądzonych o czary - forma przetrwała do II poł. XVIII w.,

Trzeba zaznaczyć, że kościół w 1215 r. zakazał księżom uczestniczenia w sądach bożych

Inne dowody:

• przysięga sakralna na krzyż - niewłaściwe ułożenie palców, zająknięcie się były dowodami kłamstwa,

• współprzysiężnicy - można było przyprowadzić określoną liczbę ludzi, którzy przysięgali sędziemu, że oskarżony jest prawdomówny,

• świadkowie faktu - dowód pojawił się w procesie średniowiecznym stosunkowo późno,

• dokumenty.

Postępowanie przed sądem, ze względu na rodzaj dopuszczonych dowodów było prowadzone w sposób nieracjonalny. Skutkiem procesu było zasądzenie nawiązki lub główszczyzny, która szła do kieszeni pokrzywdzonego. Taki rodzaj kar nosił nazwę kar kompozycyjnych.

Odpowiedzialność za skutek.

We wczesnym średniowieczu istniała tendencja do uznawania za przestępstwa takich czynów, które wywoływały zmiany w świecie zewnętrznym. Nie umiano ujmować czynu przestępczego od strony subiektywnej - tj. od jego oceny pod względem stosunku sprawcy do zdarzenia. Przestępstwo ujmowane było jedynie od strony zewnętrznych przejawów - za te właśnie przejawy sprawca czynu ponosił odpowiedzialność.

Prowadziło to do dwóch ważnych konsekwencji:

• utrzymywania się odpowiedzialności niezależnie od winy - w małym tylko stopniu uwzględniano nastawienie sprawcy do czynu, fakt istnienia czy braku złego zamiaru. Odpowiedzialność można było ponieść również za szkodę, która nastąpiła w wyniku niezawinionego przypadku.

• bezkarności w przypadku usiłowania popełnienia przestępstwa.

Kary prywatne kompozycyjne

Skutkiem procesu prywatnoskargowego było zasądzenie kar pieniężnych, które szły do kieszeni pokrzywdzonego. Wraz z zanikiem zwyczaju dochodzenia krzywd w drodze samopomocy rozwinął się cały system kar prywatnych. Taki rodzaj kar nosił nazwę kar kompozycyjnych (compositio - ugoda, wyrównanie).

Początkowo wysokość kary kompozycyjnej była ustalana każdorazowo przez same zwaśnione strony lub przez sąd. Z czasem jednak powstały taryfy kar kompozycyjnych, nieraz bardzo drobiazgowe.

Kara kompozycyjna pierwotnie składała się z dwóch elementów:

• główszczyzny (kara za zabicie kogoś, płacona rodzinie zabitego) lub nawiązki (kara za uszkodzenie ciała),

• opłaty na rzecz władcy - mulkta - za naruszenie pokoju powszechnego.

System kar prywatno-skargowych dominował do XIII w. w pełnym zakresie - były to czasy, kiedy jeszcze władza państwowa była zbyt słaba, by czerpać korzyści z postępowania sądowego.

1. Rozwój prawa kanonicznego. Główne źródła prawa kanonicznego (do XX w.). Nauka (Gracjan) i nauczanie prawa kanonicznego. Św. Tomasz z Akwinu o hierarchii praw

Rozwój prawa kanonicznego

Prawo kanoniczne rozwijało się od początku funkcjonowania kościoła. Kościół od początku swego istnienia posługiwał się obok norm zwyczajowych przepisami tworzonymi przez siebie. Liczba tych przepisów wzrastała wraz z rozwojem organizacji kościelnych. W miarę narastania materiału spisanego (norm tworzonych przez kościół) powstał problem, jak radzić sobie z takim ogromem materiału. Początkowo próbowano dokonywć streszczeń. Jednym z takich streszczeń był dokument Dagome Iudex - który w niektórych miejscach odnosił się do władzy państwowej w Polsce.

Główne źródła prawa kanonicznego

• Dekret Gracjana - Gracjan, mnich z Bolonii napisał pierwszy traktat naukowy nt. prawa kanonicznego („Concordantia Discordantium Canonum” - Uzgodnienie rozbieżnych kanonów). W dokumencie tym podjął się usystematyzowania i nowej interpretacji różnorodnych norm z zakresu prawa kanonicznego, zwłaszcza w kontekście pogodzenia często występujących sprzeczności. Od tego momentu (XII w. ) datuje się początek nauki prawa kanonicznego, która następnie wchodzi do kanonu nauczania uniwersyteckiego;

• Dekretały Grzegorza IX - pierwszy urzędowy zbiór ustawodawstwa papieskiego. Składał się z pięciu ksiąg i uzyskał charakter oficjalnej i powszechnie obowiązującej księgi ustaw papieskich. Uchylono jednocześnie wszystkie inne źródła prawa kanonicznego w wyjątkiem Dekretu Gracjana;

• Liber Sextus - zbiór konstytucji papieskich wydanych z polecenia papieża Bonifacego VIII, dołączony jaki księga szósta do pięciu ksiąg Dekretałów, stanowiąc ich kontynuację;

• Klementyny - zbiór dekretałów papieskich i uchwał soborowych, ukazał się w XIV w.;

• Ekstrawaganty;

• Ekstrawaganty powszechne.

W XVI w. po Soborze Trydenckim (1582) wszystkie ww. zbiory ogłoszono oficjalnie zbiorem prawa kanonicznego (Corpus Iuris Canonici). Zbór ten obowiązywał do 1918 r.

• Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. - wyłączna, pełna i autentyczna kodyfikacja przyjęta w 1918 r.

• Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. - po Soborze Watykańskim II podjęta została praca nad reformą prawa kanonicznego. W jej wyniku powstał nowy kodeks prawa kanonicznego dla kościoła Łacińskiego, który obowiązuje do dziś.

Nauka (Gracjan) i nauczanie prawa kanonicznego

Gracjan, mnich z Bolonii napisał pierwszy traktat naukowy tzw. Dekret Gracjana nt. prawa kanonicznego („Concordantia Discordantium Canonum” - Uzgodnienie rozbieżnych kanonów). W dokumencie tym podjął się usystematyzowania i nowej interpretacji różnorodnych norm z zakresu prawa kanonicznego, zwłaszcza w kontekście pogodzenia często występujących sprzeczności. Od tego momentu (XII w. ) datuje się początek nauki prawa kanonicznego, która następnie wchodzi do kanonu nauczania uniwersyteckiego

Prawo kanoniczne stanowiło system prawny o charakterze powszechnym. Stało się obok prawa rzymskiego jednym z dwóch głównych systemów prawnych nauczanych na uniwersytetach. Prawo to posiadało podbudowę teoretyczną - wsparte było nauką.

Prawo kanoniczne przenikało do praktyki za pośrednictwem nauki prawa. Jednocześnie było prawem stosowanym bezpośrednio w wymiarze sprawiedliwości przez działalność sądów duchownych. Wpływ prawa kanonicznego rozciągał się zarówno na sprawy duchowne jak i świeckie.

Św. Tomasz z Akwinu o hierarchii praw

Ludzie mieli różne wyobrażenie nt. hierarchii obowiązujących praw. Zdarzało się, że istniejące systemy (tj. prawo boskie i prawo królewskie) były ze sobą sprzeczne.

Sformułowanie „prawo naturalne” w sensie prawa odnoszącego się do człowieka i społeczeństwa po raz pierwszy zostało użyte przez Arystotelesa i miało ono charakter nadrzędny. Przez całe średniowiecze system praw naturalnych czerpał ze źródła, jakim był Bóg. Ukoronowaniem filozofii średniowiecza był system filozoficzny wypracowany przez św. Tomasza z Akwinu (XIII w.), który do dnia dzisiejszego stanowi oficjalną filozofię kościoła katolickiego.

Tomasz z Akwinu zapożyczył od wcześniejszych filozofów hierarchiczną wizję świata, gdzie podstawą wszelkiego porządku świata jest właśnie hierarchia. W uproszczeniu wg Tomasza z Akwinu wyróżnia się:

• prawo boskie - przejawia się w nim mądrość boża. Przy pomocy tego prawa Bóg rządzi wszechświatem;

• prawo naturalne - odbicie prawa boskiego w rozumie ludzkim. Prawo to przybiera postać pewnych ogólnych reguł etyczno-moralnych;

• prawo pochodzące od władzy ludzkiej - szczegółowe przepisy prawne. Prawo ludzkie musi być zgodne z prawem naturalnym. Człowiek nie musi się stosować do prawa ludzkiego sprzecznego z prawem naturalnym.

1. Narodziny uniwersytetów. Nauczanie prawa. Rodzaje dyplomów.

Narodziny uniwersytetów

W wyniku najazdów barbarzyńskich dorobek państwa rzymskiego w zakresie nauki prawa popadł w zapomnienie. System kształcenia we wczesnym średniowieczu był bardzo słabo rozwinięty. Najczęściej przy kościołach tworzone były prymitywne szkółki kształcące dzieci bogaczy. Z czasem w większych miastach szkoły zaczęły się rozwijać, zabiegać o uczniów, podnosić poziom kształcenia.

W tym czasie, wśród nauczycieli zaczęli pojawiać się hobbyści, pasjonaci. Niektórym z nich udało się dotrzeć do materiałów źródłowych z zakresu prawa rzymskiego. Nauczyciele ci zaczęli te dzieła studiować, powielać.

W wyniku takich działań wzrosło zainteresowanie prawem rzymskim i zapotrzebowanie na nauczanie w tym zakresie. Ponieważ w szkołach zaczęli pracować nauczyciele lepiej wykształceni i bardziej ambitni - powstała idea utworzenia w szkole wspólnoty nauczycieli i uczniów - a w ślad za tym uzyskania statusu uczelni na wyższym poziomie - uczelni wyższej.

Aby uzyskać zgodę na tworzenie uniwersytetów - zwracano się do najwyższych autorytetów owych czasów: papieża i Cesarza Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Uzyskiwano tzw. przywileje (papieskie, cesarskie).

Cesarze starali się podtrzymywać fikcję, że są kontynuatorami Cesarstwa Rzymskiego i w związku z tym walczyli o władzę i wyższość autorytetu z papieżem. Na tle uniwersytetów cesarz dość szybko tę walkę przegrywa (z powodu kosztowności utrzymania długotrwałych studiów). Duchowni i kandydaci na duchownych, jeżeli studiowali na uniwersytetach działających w oparciu o przywilej papieski dostawali wparcie finansowe na pokrycie kosztów studiów.

Wydając przywilej utworzenia uniwersytetu papież stawiał warunki dotyczące kierunków nauczania, żądając utworzenia:

• wydziału teologii

• wydziału prawa (rzymskiego i kanonicznego)

• wydziału medycyny

• wydziału sztuk wyzwolonych

Ukształtowały się dwa modele zarządzania uniwersytetami:

• model studencki - rządzili studenci, rektorem był student, senat również składał się ze studentów. Studenci zatrudniali i zwalniali profesorów.

• model profesorski - aktualny do czasów współczesnych - uczelnią zarządzają profesorowie.

Modele odpłatności za studia:

• student płacił część do kieszeni profesora a część do kasy uczelni

• student zapisywał się do konkretnego profesora i zawierał z nim umowę

Nauczanie prawa

Na uniwersytetach papieskich uczono prawa kanonicznego i rzymskiego. Nie uczono natomiast prawa lokalnego - ponieważ nie posiadało ono charakteru uniwersalnego, uważane było za nieracjonalne, naukowo nie podbudowane i niegodne nauczania uniwersyteckiego.

Studia odbywały się w języku łacińskim - co było praktyczne w sytuacji gdy w grupie byli studenci różnych nacji.

Na początku, kiedy jeszcze nie było wydziałów - studentów kształcił jeden wybrany profesor. Studia odbywały się na zasadzie egzegezy tekstu. Studenci wspólnie z profesorem analizowali treści omawianego dokumentu (słowo po słowie). Po przeanalizowaniu wszystkich słów w zdaniu, analizowano zdanie jako całość, następnie akapit itd. Szkoła taka nazywana była szkołą glosatorów - od glosy - czyli zapisków profesora do analizowanych tekstów.

Z czasem narodziła się szkoła postglosatorów - komentatorów. W szkole tej chodziło o rozumienie sensu badanego dokumentu.

Rodzaje dyplomów

Prawa uczono się od ok. 15 roku życia. Studia trwały w stosunku do przeciętnej długości życia długo, bo od 7 do nawet 35 lat:

• na stopień bakałarza: 7 lat (nauczyciel niższego poziomu, który na uczelni pełnił rolę asystenta);

• licencjata: 9-10 lat uprawnienia do nauczania, wyższy stopień nauczyciela;

• 
  
  magistra: 12-15 lat (nauczyciel-mistrz);

• doctor: 30-35 lat (uczony - najwyższy stopień naukowy).

1. Nauka prawa - glosatorzy, postglosatorzy. Wczesna recepcja prawa rzymskiego

Glosatorzy

Pierwszymi uczonymi, dzięki którym nastąpiło odrodzenie zainteresowania prawem rzymskim byli tzw. glosatorowie - prawnicy szkoły w Bolonii, którzy zaczęli badać prawo rzymskie na podstawie odkrytych wówczas Digestów justyniańskich. Nazwa kierunku pochodzi od wyjaśnień i uwag (glos) zapisywanych w tekście kodyfikacji justyniańskiej na marginesie lub między wierszami. Glosatorzy stosowali scholastyczną metodę objaśniania poszczególnych słów, zdań i ustępów drogą operacji logiczno-językowej.

Glosatorowie uważali prawo rzymskie za prawo „żywe”, wskrzeszone, a cesarzy niemieckich za bezpośrednich kontynuatorów cesarzy rzymskich. Rozpowszechniali tezę, że prawo rzymskie powinno mieć moc obowiązującą na wszystkich terytoriach, nad którymi rozciąga się panowanie cesarzy niemieckich, a posługiwanie się prawem rzymskim stanowi przejaw przynależności do Rzeszy.

Teoria ta była ważnym czynnikiem - miała przyczynić się do wytworzenia się opozycji do prawa rzymskiego.

Postglosatorzy (komentatorzy)

Od połowy XIV w. na uniwersytetach włoskich zapanował nowy kierunek reprezentowany przez komentatorów, którego dokonaniem było twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności. Komentatorzy potrafili pogodzić w swych obszernych komentarzach czysto teoretyczne i abstrakcyjne rozważania z potrzebami praktyki. Twórczość komentatorów dała początek nowym dziedzinom prawa (handlowemu, międzynarodowemu prywatnemu)

Komentatorzy byli właściwymi twórcami odrodzonego prawa rzymskiego, które w ich interpretacji zaczęło przenikać jako prawo powszechne w charakterze czynnika ujednolicającego do wielu systemów partykularnych Europy. Dzieła komentatorów stanowiły podstawę znajomości prawa rzymskiego.

2. Statuty miast włoskich. Prawo karne w statutach. Wina i kara w statutach

W II połowie XII w. miasta Włoch północnych uzyskały autonomię, czyli możność stanowienia prawa dla siebie samego. Stan ten trwał do końca XV w. i z punktu widzenia historii prawa dał wspaniałe efekty w postaci 3.000 statutów, z czego ponad 2.000 statutów znamy do dzisiaj.

W miastach tych prawem zajmowano się z naukowego punktu widzenia (nauka prawa). Statuty postawały na bazie tej nauki - dzięki wynajmowanym przez miasto uczonym w celu konstruowania przemyślanych rozwiązań prawnych, które regulowały wszystkie niemal dziedziny życia. Były to również rozwiązania z zakresu prawa karnego - szczególnie interesujące dotyczyły kwestii winy i kary.

Prawo karne miast włoskich przyjęło publicznoprawną zasadę procesu. Statuty dokonywały podziału przestępstw na lżejsze i cięższe i najcięższe. Zrównały odpowiedzialność karną kobiet i mężczyzn. Określiły przyczyny bezkarności (np. obrona konieczna, przestępstwa w afekcie, kradzież z nędzy). System kar w statutach przechodził od kar kompozycyjnych do kar na ciele i życiu, których wymiar był ściśle oznaczony bądź ustalany w sposób arbitralny przez sędziego.

W statutach włoskich po raz pierwszy na pierwszy plan wysuwa się odpowiedzialność karna za popełnioną winę (odpowiedzialność subiektywna - związana z winą człowieka). Kierunek subiektywny badał, co tkwiło w umyśle sprawcy zdarzenia. Z chwilą włączenia do statutów takich pojęć jak dolus, culpa, i casus - zaczęto pociągać do odpowiedzialności również za usiłowanie, bowiem odpowiedzialność wiązała się z zamiarem a nie tylko ze skutkiem.

3. Wzmacnianie władzy państwowej. Ograniczanie i likwidacja samopomocy. Ewolucja od systemu prywatnoprawnego do publicznoprawnego. Kształtowanie procedury inkwizycyjnej (śledczej). Kary publiczne.

Wzmacnianie władzy państwowej.

Znamieniem rozwoju organizacji państwowej było dążenie do obejmowania najpoważniejszych przestępstw, uznawanych za godzące w interesy ogółu, własnym systemem karania.

Ograniczanie i likwidacja samopomocy.

Z czasem jak zaczęła wzrastać władza panującego - zaczęły być ustanawiane ograniczenia stosowania samopomocy, aż do całkowitego jej zabronienia. W zamian za to władca ustanawiał sędziów, którzy mieli za zadanie rozstrzyganie sporów oraz sądzenie.

Następstwem wzrostu liczby przestępstw skierowanych przeciwko ogółowi i karanych przez państwo było zmniejszenie się zakresu czynów, których ściganie było pozostawione pokrzywdzonym. Ponadto władza państwowa w coraz szerszym stopniu interweniowała w sporach prywatnych.

Jednym z przejawów tej interwencji były normy nakazujące stronom pojednanie się i przyjęcie przez pokrzywdzonego okupu pod groźbą kary państwowej.

Wprowadzane były także ograniczenia co do miejsca wykonania zemsty, głównie pod wpływem Kościoła., który rozpowszechnił instytucję azylu kościelnego, spod którego przestępca był wydawany władzom pod warunkiem, że nie poniesie kary śmierci ani okaleczenia.

Pod wpływem Kościoła wprowadzono również: ograniczenie czasu w którym wykonywanie zemsty było dopuszczalne, rozejm boży, przedawnienie dochodzenia krzywd drogą samopomocy.

Ewolucja od systemu prywatnoprawnego do publicznoprawnego

Początkowo proces średniowieczny, ze względu m.in. na słabość aparatu państwowego, miał charakter prywatnoskargowy.

Ponieważ kościół katolicki w średniowieczu był zainteresowany zwalczaniem herezji, a jednocześnie proces prywatnoskargowy nie był tu skutecznym sposobem utrzymania porządku prawnego - pojawiły się nowe koncepcje prowadzenia postępowania przed sądem.

W 1215 r. w procedurze stosowanej przez kościół wprowadzono proces „z doniesienia” - per denuntatione - z prywatnej inicjatywy. Proces ten rozpoczynało zawiadomienie sądu o popełnionym przestępstwie (herezji). W procesie tym zawiadamiający uwalniał się od dalszego uczestnictwa w procesie - którego wynik przecież nie zawsze był zgodny z oczekiwaniami oskarżającego.

Po zawiadomieniu o przestępstwie sprawą zajmował się już dalej tylko sąd. Sędzia mógł wszcząć postępowanie zawsze, gdy dowiedział się o przestępstwie - niezależnie od sposobu uzyskania tej informacji.

Proces z denuncjacji bardzo szybko przekształcił się w proces wszczynany w urzędu - proces publiczno-skargowy. W tym systemie wystarczyło już samo podejrzenie, zła opinia.

Kształtowanie procedury inkwizycyjnej (śledczej).

W II połowie XIII w. zaczął powoli rodzić się proces inkwizycyjny - wszczynany z urzędu przez organ publiczny. W procesie tym sędzia zajmował się sprawą od momentu jej wszczęcia do wydania wyroku.

Postępowanie wszczynano w sprawie (ad rem), a nie przeciwko komuś. Charakterystyczne dla tego procesu było przesłuchiwanie świadków, przy czym postępowanie było tajne zarówno dla publiczności jak i samego oskarżonego. Z tego względu oskarżony nie miał żadnych możliwości zapoznania się z ustaleniami sędziego, a co za tym dalej idzie - do obrony.

W myśl zasady „confessio est regina probationem” oraz w warunkach częstego niedostatku dowodów szukano sposobów, które skłoniły by oskarżonego do przyznania się. Wprowadzono więc nowy legalny środek, jakim były tortury. Przemienne torturowanie i przesłuchania z reguły w końcu prowadziły do przyznania się do winy.

Po uzyskaniu przyznania się sędzia rozpoczyna rozprawę, na której już był obecny oskarżony - jednak jego obecność nie miała już żadnego wpływu na wynik procesu. Decydujące znaczenie miało tu śledztwo, a rozprawa była tylko formalnością. Inną cechą procesu inkwizycyjnego było to, że w procesie tym nie było stron.

Kary publiczne

Równolegle z ewolucją przebiegu procesu postępowała ewolucja w systemie nakładanych kar. Na margines wraz z procesem prywatno-skargowym zepchnięte zostały kary kompozycyjne - w Europie zniknęły niemal całkowicie. Wyjątkowo długo utrzymały się w Polsce, bo do II połowy XVIII w.

W miejsce kar kompozycyjnych wchodzą powoli kary publiczne:

• kary cielesne, w tym:

• kary śmierci (najczęściej stosowne) nawet za drobne przewinienia

• kwalifikowane (zaostrzone) - np. poprzez zastosowanie dodatkowych tortur

• niekwalifikowane (bardziej humanitarne) - np. ścięcie toporem, mieczem

• hańbiące - np. przez powieszenie.;

• kary mutylacyjne (mutilatio - obcięcie) - odzwierciedlające np. za kradzież obcięcie ręki;

• kary majątkowe:

• najczęściej konfiskata majątku - kara była chętnie stosowana, gdyż majątek winnego przepadał na rzecz króla. Kara ta degradowała społecznie ukaranego oraz jego rodzinę;

• kary pozbawienia wolności: rzadko stosowana, gdyż uchodziła za kosztowną i uciążliwą dla wymierzających;

• drobniejsze kary pieniężne.

1. Własność. Prawo małżeńskie osobowe

W prawie średniowiecznym nie każda jednostka i w niejednakowym stopniu wyposażona była w zdolność prawną (możność bycia podmiotem prawa). Pozycja ta zależała m.in. od statusu społecznego, płci, dobrej sławy. Zdolność prawną zasadniczo posiadali tylko ludzie wolni.

Zdolność do czynności prawnych zależna była w głównej mierze od wieku i płci. Mężczyźni zdolność tę nabywali z chwilą osiągnięcie określonego wieku (dojrzałości fizycznej, zdolności posługiwania się bronią, osiągnięcia wieku 12-15 lat). W prawie średniowiecznym kobiety były w ciągu całego życia ograniczone w zakresie zdolności do czynności prawnych.

Własność

W średniowieczu funkcjonował podstawowy podział rzeczy na ruchomości i nieruchomości. Pod szczególną ochroną była ziemia - jako podstawowy środek produkcji.
Wśród nieruchomości wyróżniano dobra dziedziczone (rodowe) oraz dobra nabyte (nadane, kupione).

We wczesnym średniowieczu nie było ścisłego rozgraniczenia między posiadaniem a własnością. Każde władztwo nad rzeczą było rozumiane jako prawo do niej. Istotą posiadania ruchomości było jej faktyczne ”trzymanie”; istotą posiadania nieruchomości było pobieranie z niej pożytków.

Posiadaczami gruntu byli ci, którzy ją uprawiali i zbierali plony (dzierżawca) jak i ci, którzy jedynie pobierali czynsz. Pierwszych nazywano posiadaczami bezpośrednimi, a drugich - pośrednimi.
W ten sposób pojawiła się charakterystyczna dla prawa średniowiecznego cecha, umożliwiająca jednoczesne posiadanie rzeczy przez wiele osób (konstrukcja własności podzielonej).

Odróżnienie własności od posiadania dokonywało się w drodze procesu sądowego. Z czasem
(od XIII w.) wykształciły się pewne środki procesowe dla ochrony posiadania. Stały się one podstawą procesu posesoryjnego, którego celem była tymczasowa ochrona faktu posiadania drogą uproszczonego postępowania sądowego.

Feudalna własność ziemi: w ustroju społeczno-ekonomicznym feudalizmu podstawę stosunków produkcji stanowiła własność pana feudalnego w stosunku do ziemi.

Cechy własności feudalnej:

• feudalna własność ziemi ściśle wiązała się ze stanową strukturą społeczeństwa (monopol szlachty na własność ziemi),

• władztwo o charakterze publiczno-prawnym - właściciel ziemski miał jednocześnie władzę zwierzchnią nad ludnością osiadłą na jego ziemiach. Władza ta obejmowała trzy sfery:

• prawo do renty feudalnej

• zakaz opuszczania przez chłopa gruntu, konieczność zgody na małżeństwo chłopa

• sprawowanie władzy administracyjno-policyjnej i sądowniczej

• własność podzielona co do treści pomiędzy kilka podmiotów (wasal - senior, władztwo bezpośrednie - pośrednie)

• niedziały rodzinne - polegające na utrzymaniu wspólnego władania ziemią przez ojca i synów, bądź pomiędzy braćmi. W razie śmierci uczestnika niedziału jego prawa powiększały majątek wspólny.

• związanie - istnienie licznych ograniczeń i wzajemnych zależności między podmiotami prawa własności.

Św. Tomasz z Akwinu a własność w doktrynie wieków średnich: Kościół początkowo reprezentował kierunek nieprzychylny bogaceniu się jak i własności prywatnej (pochwała ubóstwa). Z biegiem czasu wraz z instytucjonalizowaniem się Kościoła - następowało powiązanie aparatu kościelnego, zwłaszcza wyższej hierarchii kościelnej z wielką własnością ziemską. Przedstawiciele wyższej hierarchii kościelnej (w przeciwieństwie do niższego kleru) wykazywali już pozytywny stosunek do własności.

Wg św. Tomasza z Akwinu własność prywatna jest prawem wynikającym z praw natury (Bóg dał człowiekowi naturalną władzę nad tworami przyrody, pod warunkiem uwzględnienia potrzeb innych członków społeczeństwa. Św. Tomasz z Akwinu powiązał więc naturalne prawa właściciela z naturalnymi obowiązkami względem nie posiadających czy potrzebujących. Uzasadniał ideę mnożenia majątku pod warunkiem by zysk był godziwy.

Nabycie własności: mogło mieć charakter pierwotny (brak poprzednika prawnego - polowanie, rybołówstwo, znalezienie, zawłaszczenie ziemi niczyjej poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu) albo pochodny (przeniesienie własności w drodze umowy kupna-sprzedaży, darowizny, zamiany).

Prawo małżeńskie osobowe

Pierwotną formą zawierania małżeństwa było porwanie kobiety przez mężczyznę. Z czasem zwyczaj porywania przekształcił się w kupno żony - w drodze umowy między rodami mężczyzny i kobiety. W następstwie takiej umowy następowało oddanie narzeczonej z zachowaniem pewnych symbolicznych formalności i przejęcie jej w posiadanie przez mężczyznę, który był zobowiązany wręczyć rodowi kobiety dary. Z dalszym upływem czasu kupno żony przerodziło się w kupno władzy nad kobietą od ojca.

Zawarcie małżeństwa było więc we wczesnym średniowieczu aktem świeckim. Początkowo jednolity akt przeniesienia władzy nad kobietą rozpadł na dwa stadia: Zmówiny i zdawiny.

Zmówiny - wstępna umowa ślubna, regulująca warunki i termin zawarcia małżeństwa z którą wiązało się uiszczenie przez narzeczonego opiekunowi niewiasty ceny kupna (lub zadatku) - w zamian za obietnicę dokonania w określonym czasie zdawin.

Zdawiny - uroczysta czynność prawna, której treścią było zawarcie małżeństwa (ślub). Zdawinom towarzyszyły zazwyczaj przenosiny (przeniesienie panny młodej do domu męża) oraz pokładziny, będące aktem dopełnienia małżeństwa. Początkowo wola kobiety nie była uwzględniania przy zawarciu małżeństwa, z czasem jednak stała się niezbędnym warunkiem umowy małżeńskiej.

Z czasem kościół zaczął wkraczać w sprawy małżeństwa, ale kościelna forma zawarcia aktu małżeństwa przyjmowała się bardzo powoli. Oddziaływanie Kościoła początkowo wyrażało się w zwyczaju błogosławienia przez kapłana już zawartego małżeństwa.

Zawieranie małżeństw w obliczu kościoła - zgodnie z prawem kanonicznym - przyjmowało się stopniowo od końca XI w. (w Polsce u schyłku XII w.), zwłaszcza w wyższych warstwach społecznych, ale nie miało wpływu na ważność małżeństw umownych.

Generalnie mówiąc, aż do Soboru Trydenckiego (1544-1563) Kościół nie wymagał określonej formy zawarcia małżeństwa - decydowała zgodna wola stron.

Najwcześniejszym przejawem wpływu Kościoła na sprawy małżeńskie było sformułowanie przez prawo kanoniczne tzw. przeszkód małżeńskich (zrywające oraz wzbraniające - przeszkody pokrewieństwa, wiary, wieku, różnica pochodzenia, różnica stanu.)

Rozwiązanie małżeństwa - następowało na skutek śmierci jednego z małżonków; za obopólną zgodą, lub jednostronnie (z powodów określonych w prawie - np. cudzołóstwo żony). Rozwód następował przez proste oddalenie żony z domu. Natomiast porzucenie żony bez ważnego powodu pociągało za sobą obowiązek zapłaty określonej sumy na rzecz żony i jej krewnych.

Wraz ze wzrostem wpływu Kościoła na sprawy małżeńskie - zwiększyły się wpływy na sprawę rozwiązywania małżeństw. Kościół wprowadzał zakaz ponownego małżeństwa za życia drugiego z małżonków, a z czasem zasadę nierozerwalności małżeństwa.

Stosunki osobiste między małżonkami w prawie średniowiecznym ukształtowały się pod znakiem dominacji męża. W czasie trwania małżeństwa kobieta znajdowała się pod władzą i opieką męża, który miał prawo do jej wierności, posłuszeństwa a także do cielesnego karania. W stanach uprzywilejowanych pozycja kobiety była nieco lepsza ( prawo klucza, możliwość posiadania własnych źródeł dochodu).

Prawo małżeńskie osobowe było tą dziedziną, w której wpływ Kościoła zaznaczył się najsilniej. W XIII w. sprawy małżeńskie podlegały już powszechnie sądom duchownym i regulowane były przepisami prawa kanonicznego.

1. Partykularyzm prawny Rzeszy. Zwierciadło saskie. Źródła prawa miejskiego

Partykularyzm prawny Rzeszy

Tzw. polityka włoska - dążenie cesarzy niemieckich do utrzymania panowania nad Włochami, zmuszało ich do wielu ustępstw na rzecz niemieckich panów terytorialnych w postaci przywilejów, które stały się podstawą rozwoju władztw terytorialnych i rozbicia politycznego Niemiec.

Trwałe rozbicie polityczne oraz zróżnicowanie gospodarcze przyczyniło się do tego, że charakterystyczny dla średniowiecza partykularyzm prawny stał się tu szczególnie trwały. Obok partykularyzmu terytorialnego występował też partykularyzm personalny, związany z wyodrębnieniem się stanów społecznych.

Szlachta posługiwała się prawem ziemskim, ludność miejska - prawem miejskim a ludność chłopska - podlegała prawu dworskiemu.

W Rzeszy utrzymywał się prymat prawa zwyczajowego, a działalność ustawodawcza władców była nikła. Jedynymi ustawami o charakterze powszechnym były ustawy o pokoju ziemskim (ograniczenie wróżd). Dopiero w XVI w. pojawiły się tendencje do unifikacji prawa sądowego, czego wyrazem było wydanie kodeksu karnego Caroliny.

Zwierciadło Saskie

W Niemczech nie doszło do powstania oficjalnych spisów prawa zwyczajowego ziemskiego. W praktyce sądowej posługiwano się pracami prywatnymi, spośród których na wyróżnienie zasługuje praca autorstwa Eike von Repgowa, zwana Zwierciadłem Saskim. Zwierciadło Saskie to spis prawa zwyczajowego obowiązującego we wschodniej Saksonii, powstały w latach 1220-1235. Praca została napisana najpierw po łacinie, później po niemiecku. Składała się z dwóch części: prawo ziemskie i prawo lenne. Zwierciadło poza prawem zwyczajowym zawierało w pewnej mierze ustawy cesarskie i przepisy prawa kanonicznego. Autor wypowiadał się w Zwierciadle o wyższości władzy cesarskiej nad papieską.

Część pierwsza Zwierciadła zyskała w Europie duży rozgłos. Została przetłumaczona na kilka języków, w tym na język polski i wywarła duży wpływ na kształtowanie się prawa miast polskich (w 1535 r. została uznana za oficjalny zbiór prawa obowiązującego w sądach).

Zwierciadło Saskie stanowi cenny dokument, ponieważ został sporządzony przez ławnika sądowego nie wykształconego na uniwersytetach - i w związku z tym był wolny od naleciałości prawa rzymskiego i kanonicznego.

Źródła prawa miejskiego

W miastach niemieckich istniało kilka rodzajów źródeł powstawania prawa:

• przepisy zawarte w przywilejach lub aktach lokacyjnych nadawanych miastom przy ich powstawaniu,

• nadawanie nowo zakładanym miastom praw miast już istniejących - powstawały charakterystyczne powiązania między miastami: miasta macierzyste - miasta filie; Do najważniejszych miast macierzystych należał Magdeburg,

• pouczenia prawne oraz orzeczenia sądowe wyższych sądów miast macierzystych w sprawach przysyłanych z miast filialnych,

• wilkierze - ustawy wydawane przez władze miejskie miast posiadających samorządy,

• prejudykaty - wyroki sądów miejskich.

Wszystkie ww. rodzaje źródeł były stopniowo kompletowane, ujednolicane i układane w oficjalne zbiory, tzw. statuty miejskie. Pojawiały się również zbiory prywatne, które uznawane były za obowiązujące. Do najważniejszych takich zbiorów należał Weichbild Saski, oparty na Zwierciadle Saskim, będący jednak jego mizernym odwzorowaniem.

1. Źródła prawa w Anglii: common law, equity law, statute law; zbiory wyroków, literatura prawnicza.

W Anglii pod wpływem działalności Sądów Królewskich, różnorakie lokalne prawa zwyczajowe zaczęły tworzyć jednolity, powszechny dla całego państwa system, w którym źródłem rozstrzygnięć były tzw. precedensy sądowe (orzeczenia uprzednio zapadłe w podobnych sprawach).

Common law - prawo zwane prawem powszechnym, które wykształciło się nie tyle w drodze zwyczaju, co przez świadome nawiązywanie w orzecznictwie do wyroków sądowych zapadłych uprzednio analogicznych sprawach.

W XV w. dzięki orzecznictwu sądów kanclerskich (które nie były związane regułami prawa powszechnego) wykształcił się nowy system zwany equity law (system słuszności).
Sądy Kanclerskie w swym postępowaniu oraz w orzeczeniach nie trzymały się sztywno reguł common law, lecz kierowały się słusznością i łagodziły formalizm.

Odrębnym źródłem prawa w Anglii było ustawodawstwo królewskie. W czasach monarchii stanowej przodującą rolę ustawodawczą odgrywał parlament. Ustawy parlamentu miały moc zmieniania a także uchylania norm prawa powszechnego. Ustawy zwano statutami, stąd nazwa prawa stanowionego - statute law.

W związku ze znaczeniem precedensów sądowych w wyrokowaniu, w Anglii podstawowym źródłem poznania prawa i praktyki sądowej były zbiory wyroków. Do najstarszych z nich zaliczano:

• records - najwcześniejsze zbiory orzeczeń sądowych, zbiory protokołów sądowych wraz z wyrokami,

• reports - szczegółowe motywy wyroków wraz z prawną argumentacją.

Innym ważnym źródłem poznania prawa była literatura prawnicza, która w XII i XIII w. rozwijała się pod dużym wpływem prawa rzymskiego i kanonicznego. Do najważniejszych autorów zalicza się Wiliama Blackstone'a oraz Edwarda Coke'a.

1. Ruska prawda. Czechy: mistrz Korneliusz z Wyszehradu, Węgry: Stefana Werboczego Tripartitum

Ruska prawda

Głównym źródłem prawa w państwie kijowskim było prawo zwyczajowe. Obok tego prawa, od czasów księcia Włodzimierza Światosławowicza pojawiać się zaczęło ustawodawstwo książęce. Jednym z najstarszych pomników prawa słowiańskiego jest zbiór przekazów źródłowych z XI i XII w., zawierający obok norm prawa zwyczajowego elementy ustawodawstwa książęcego oraz wiadomości z zakresu praktyki sądowej. Zbiór ten otrzymał nazwę Ruska Prawda. Znane są dwie redakcje Ruskiej Prawdy: Krótka prawda - przepisy z dziedziny prawa karnego i procesu oraz Obszerna Prawda - przepisy Krótkiej Prawdy uzupełnione o Statut Włodzimierza Monomachia.

Czechy: mistrz Korneliusz z Wyszehradu

Do najznaczniejszych pomników literatury prawniczej doby europejskiego odrodzenia zalicza się dzieło opublikowane w 1508 r. przez Wiktoryna Corneliusa z Wyszechradu pod nazwą O prawach ziemi czeskiej ksiąg dziewięć. Dzieło to dzięki systematyce, jasnemu wykładowi i znajomości literatury stanowi bardzo cenne źródło poznania prawa.

Węgry: Stefana Werboczego Tripartitum

Stefan Werboczy na polecenie Władysława II sporządził obszerny zbiór prawa zwyczajowego pod nazwą Tripartitum …Dzieło to spotkało się z opozycją magnatów i nie uzyskało oficjalnej sankcji, jednak w praktyce stało się podstawowym źródłem prawa państwa węgierskiego. Tripartitum obejmowało normy prawa ziemskiego. W części będącej teoretycznym prologiem wyjaśnione zostały takie pojęcia jak: prawo, sprawiedliwość, ustawa, zwyczaj. Tripartitum włączone do oficjalnego zbioru Korpus Iuris Hungarici obowiązywało do poł. XIX, a we fragmentach - do 1945 r.

2. Polska w średniowieczu: Księga elbląska, Statuty Kazimierza Wielkiego, Źródła prawa miejskiego w Polsce

Księga Elbląska

Księga Elbląska to najstarszy spis prawa polskiego. Pochodzi z XIII r., autor nieznany. Z analizy tekstu wynika, że księga powstała na zlecenie Zakonu Krzyżackiego, który zasiedlając ziemię chełmińską przywiózł swoje prawo a nie był zainteresowany prawem polskim.

Nazwa pochodzi od miejsca znalezienia w XIX w. - w bibliotece elbląskiej (inne nazwy: Prawo Polaków, Najstarszy Zwód Prawa Polskiego). Księga spisana została w języku niemieckim i zawierała przepisy z dziedziny ustroju sądów, postępowania sądowego i prawa karnego. Daje obraz państwa wczesnofeudalnego i akcentuje podział stanowy społeczeństwa.

Wśród przepisów można znaleźć unikatowe regulacje prawne dot. np. sądów bożych, gwałtu na kobiecie. Nielicznie występują też przepisy dot. prawa cywilnego (spadkobrania, praw sąsiedzkich).

Statuty Kazimierza Wielkiego

Statuty Kazimierza Wielkiego powstały w II poł XIV w. jako wyraz wzrostu aktywności ustawodawczej monarchy. Z powodu różnic prawa zwyczajowego oraz silnego poczucia odrębności zostały wydane osobno:

• Statut Wielkopolski - wydany w Piotrkowie, który składał się z 34 artykułów i opierał się na dotychczasowym wielkopolskim prawie zwyczajowym

• Statut Małopolski - uchwalony częściowo na wiecu w Wiślicy, później uzupełniony. Składał się z 59 artykułów, a jego przepisy miały charakter nowatorski i reformatorski.

Statuty dotyczyły przede wszystkim ustroju politycznego oraz prawa karnego. Ich celem było ujednolicenie prawa i praktyki sądowej.

Wprawdzie Kazimierz Wielki uznawał rangę prawa zwyczajowego, to jednak Statuty zawierały sporo nowych rozwiązań, które usuwały przestarzałe prawa, oraz te, które wywodziły się ze złych zwyczajów.

Statuty nie miały cech zbioru obowiązującego, jednak Statuty Nieszawskie stanowiły, że sądy powinny orzekać wg prawa w nich zawartego.

Źródła prawa miejskiego

Polskie prawo miejskie i wiejskie rozwijało się na podstawie prawa niemieckiego - poprzez lokowanie miast i wsi na prawie niemieckim. Głównym wzorcem dla nowozakładanych miast polskich był Magdeburg. Czasem lokacja na prawie magdeburskim odbywała się za pośrednictwem innego miasta polskiego, które samo było lokowane na prawie magdeburskim, np. Środy Śląskiej, Chełmna. Stąd prawo to nazywano magdeburskim, średzkim, chełmińskim.

Prawo magdeburskie wykształciło się na podstawie prawa saskiego, ujętego w Zwierciadle Saskim. Toteż podstawowym źródłem prawa miejskiego było Zwierciadło Saskie i Weichbild Saski, które w związku z wprowadzeniem do praktyki sądów miejskich języka polskiego również zostały przetłumaczone na j. polski.

W związku z rozpowszechnieniem się w miastach polskich systemu filialnego, źródłami prawa stały się pouczenia prawne oraz wyroki sądów wyższych miast macierzystych - czyli ortyle.

W XVI w. nastąpiło wielkie ożywienie w zakresie tworzenia literatury naukowej o prawie miejskim. Wobec braku kodeksów - literatura ta cieszyła się wielkim powodzeniem w praktyce sądów miejskich, gdzie traktowano ją na równi z oficjalnymi źródłami prawa.

Najwybitniejszym pisarzem z zakresu prawa miejskiego był Bartłomiej Groicki - pisarz sądu wyższego prawa niemieckiego w Krakowie. Groicki zasłynął tym, że pisał wyłącznie w języku polskim i domagał rozpowszechniania polszczyzny w całym sądownictwie. Groicki opierał się w swych dziełach głównie na źródłach prawa niemieckiego (Zwierciadło Saskie, Weichbild Saski, CCC).

Dokonał luźnego tłumaczenia Karoliny, modyfikując ją z kierunku złagodzenia jej surowości. Dzięki temu tłumaczeniu CCC została również dostrzeżona przez sędziów, którzy włączyli ją do literatury wykorzystywanej przy orzekaniu.

II. Wczesne czasy nowożytne - od II poł. XV w. do poł. XVIII w.(od początku Odrodzenia do progu Oświecenia)

1. Recepcja prawa rzymskiego w Europie w czasach Odrodzenia (szczegółowo)

Recepcja prawa rzymskiego uważana jest za najważniejsze zjawisko w dziejach europejskiej kultury prawnej. Prawo odrodziło się w umysłach ludzi jako pewien nowy, powracający światopogląd prawniczy - jako sposób rozumowania prawniczego. Istota recepcji XVI-wiecznej polega na tym, że było to przyjęcie rzymskiej siatki pojęciowej, ogólnych konstrukcji prawnych, myślenia prawniczego, koncepcji.

Najsilniej recepcja wystąpiła w krajach płw. apenińskiego. Także w Niemczech i krajach Cesarstwa Niemieckiego. Cesarz podtrzymywał fikcję, że Cesarstwo Niemieckie jest kontynuacją Cesarstwa Rzymskiego. Na terenach Cesarstwa Niemieckiego nastąpiła recepcja w ścisłym tego słowa znaczeniu - oficjalnie uznano prawo rzymskie za obowiązujące i stosowane w praktyce wymiaru sprawiedliwości.

Wpływ prawa rzymskiego na systemy poszczególnych krajów był różny. Można wyróżnić trzy podstawowe strefy wpływów prawa rzymskiego:

• kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania prawa rzymskiego (Włochy, płd. Francja, Hiszpania),

• kraje o silnym wpływie (Niemcy, Austria),

• kraje o ograniczonym wpływie (płn. Francja, Polska, Węgry, Rosja).

Włochy

Właściwymi twórcami nauki odrodzonego prawa rzymskiego byli komentatorzy. Prawo rzymskie w ich interpretacji zaczęło przenikać jako prawo powszechne do wielu partykularnych systemów prawnych Europy. Komentatorzy w praktyczny sposób modernizowali normy prawa rzymskiego. Ich twórczość dała początek nowym dziedzinom prawa, jak np. prawu międzynarodowemu prywatnemu, prawu handlowemu.

Niemcy

Zjawisko recepcji prawa rzymskiego na ziemiach niemieckich nabrało cech szczególnych - bwiem w II połowie XV w. nastąpiło oficjalne uznanie go za prawo obowiązujące i stosowane w praktyce wymiaru sprawiedliwości.

Wpływy prawa rzymskiego na ziemiach niemieckich sięgały XIII w. Przenikanie prawa rzymskiego na ziemie niemieckie odbywało się najpierw za pośrednictwem kleru. Klerycy bowiem, wykształceni na uniwersytetach włoskich w prawie rzymskim i kanonicznym, zaczęli stosować w sądownictwie duchownym obok prawa kanonicznego - również prawo rzymskie.

Przyczyny materialne recepcji - związane były z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej. Najsilniej więc i najszybciej wpływy prawa rzymskiego były adaptowane w miastach. Natomiast właściciele ziemscy w prawie rzymskim upatrywali instrument prawnego usankcjonowania stosunków feudalnych. Ważnym czynnikiem była potrzeba ujednolicania i uzupełniania partykularnych praw zwyczajowych.

Uzasadnienie formalne - idea kontynuacji Imperium rzymskiego. Prawo rzymskie nie było tu traktowane jako prawo obce.

Przedmiotem recepcji była tylko część prawa rzymskiego, zawarta w Digestach (w interpretacji glosatorów i komentatorów).

Francja

Rozwój gospodarczy miast południowej Francji oraz ich kontakty z miastami sąsiednich Włoch spowodowały wzrost zainteresowania prawem rzymskim. Odrodzenie nauki prawa rzymskiego we Francji nie doprowadziło jednak nigdy do jego recepcji jako prawa oficjalnie obowiązującego wymiarze sprawiedliwości. Kryły się za tym motywy polityczne - obawa przez uzurpowaniem sobie z tego tytułu roszczeń cesarzy niemieckich do panowania nad Francją. Legiści francuscy sformułowali teorię, że żadne prawo obcych władców nie uzyska na terenie Francji mocy obowiązującej. Prawu rzymskiemu przyznano walor jedynie „pisanej racji”.

Anglia

W Anglii do recepcji prawa rzymskiego nie doszło w ogóle - bowiem nie było przesłanek za tym przemawiających. Na skutek stosowania prawa precedensowego system prawa w Anglii miał charakter powszechny - nie partykularny i nie odczuwano potrzeby wprowadzania jakichkolwiek zmian

Polska

Stosunek Polaków do prawa rzymskiego schyłku średniowiecza, podobnie jak we Francji, był wyznaczony względami polityki zewnętrznej. Obawy przed narzuceniem zwierzchnictwa niemieckiego powodowały opozycję w stosunku do prawa rzymskiego. W dokumentach znajduje się wzmianki, że Polacy rządzą si swoim prawem a nie prawami cesarskimi.

Nowe zainteresowanie prawem rzymskim wiązało się z ogólnym przenikaniem do Polski prądów kulturalnych Odrodzenia, jednak wśród szlachty znów napotkało silną opozycję, tym razem spowodowaną polityką wewnętrzną. Wprowadzenie prawa rzymskiego mogło by doprowadzić do powstania w Polsce ustroju absolutystycznego - a to było nie do przyjęcia dla szlachty polskiej, cieszącej się demokracją szlachecką.

W miastach natomiast recepcja prawa rzymskiego nastąpiła za pośrednictwem niemieckiej glosy, która nakazywała uzupełniać luki w prawie prawem powszechnym (rzymskim i kanonicznym).

1. Wzmacnianie władzy monarszej. Tendencje do unifikacji i kodyfikacji prawa w Europie. Znaczenie prawa rzymskiego

Począwszy od XV wieku w poszczególnych krajach europejskich realizowano postulat unifikacji i kodyfikacji prawa. Prócz wzmacniania tą drogą pewności prawa, wyposażano równocześnie - w przypadku kodyfikacji karnych - władzę państwową w istotny środek pozwalający utrzymać porządek społeczny.

Nurt kodyfikacyjny w Niemczech

Prawo karne rozwijające się w miastach włoskich (oparte o prawo rzymskie) zaczęło uchodzić za wzór godny do naśladowania. Rozpoczęto więc prace nad utworzeniem niemieckiego kodeksu karnego.

Jednym z najważniejszych efektów prób przełamania partykularyzmu w dziedzinie prawa sądowego w Niemczech było uchwalenie w 1532 r. ogólno niemieckiej kodyfikacji prawa karnego, zwanej Constitutio Criminalis Carolina. CCC złożona była z 219 artykułów, dotyczyła procesu karnego i prawa karnego materialnego. Wzorowana była na ustawie karnej z 1507 r. Constitutio Criminalis Bambergiensis.

Na skutek protestów władców terytorialnych, związanych z obawami, że CCC może uszczuplać samodzielność prawną terytoriów Rzeszy - ostatecznie ustawie tej nadano jedynie moc posiłkową w stosunku do praw partykularnych. Mimo tego zastrzeżenia CCC odegrała ogromną rolę w dziele ujednolicenia i unowocześniania prawa karnego procesowego i materialnego w całej Rzeszy. CCC była inspiracją dla wielu ustaw terytorialnych, m.in. Austrii, Czech, Moraw i Śląska.

Od schyłku średniowiecza w Europie istniała tendencja do spisywania na polecenie władców terytorialnych i miejskich różnych praw ziemskich i miejskich. Powstawały tzw. Reformacje, będące swoistymi kodeksami różnych praw niemieckich.

Nurt kodyfikacyjny we Francji

Wszystkie prace kodyfikacyjne z czasów przed oświeceniowych nie miały cech, jakie wiązane są z działalnością kodyfikacyjną w nowożytnym znaczeniu tego słowa. Nie tworzono prawa od nowa, lecz zbierano dotychczasowe źródła prawa w jednolity zbiór. Panujący spełniali rolę administratora.

Od oświecenia prace kodyfikacyjne prowadzone były pod wpływem idei, że źródłem prawa jest wola absolutnego władcy. Francja aż do upadku stosunków feudalnych była krajem, gdzie dominowało prawo zwyczajowe, jednak coraz większą rolę odgrywały królewskie ordonanse, mające charakter norm ogólnych.

Wiązało się to z umocnieniem władzy królewskiej. Władcy absolutni starali się dokonać oficjalnego zebrania i uporządkowania praw, jednak dopiero w czasach wzrostu absolutyzmu podjęte zostały na dyżą skalę kodyfikacje (tzw. Wielkie Ordynanse).

2. CCC. Proces inkwizycyjny. Subiektywizacja odpowiedzialności karnej (wina). Cel kary. Rodzaje kar

CCC - Constitutio Criminalis Carolina powstała w 1532 r. jako dzieło skierowane przeciwko osobom parającym się magią. Za jej twórcę uważa się cesarza Karola V.

Carolina była kodeksem karnym, obejmującym zarówno prawo karne procesowe, jak i materialne. Choć miała obowiązywać jedynie posiłkowo, jej znaczenie okazało się znacznie większe i ze względów praktycznych jej powszechne stosowanie stało się faktem. Uregulowania Caroliny przesądziły o kształcie procesowych i materialnych instytucji prawnokarnych aż po wiek XVIII-XIX.

Carolina czerpała z dokonań nauki i praktyki włoskiego prawa karnego, a pośrednio więc- z prawa rzymskiego i kanonistyki, prócz tych inspiracji na postanowieniach normatywnych swoje piętno odcisnęło również orzecznictwo sądów niemieckich. W ten sposób w CCC znalazło się wiele unormowań, które dziś obowiązują jako kanon prawa karnego. Wśród nich należałoby w szczególności wskazać: uznanie każdego przestępstwa za naruszające interesy ogółu i przyjęcie wyłącznie państwowego systemu karania, przyjęcie winy jako podstawowej przesłanki odpowiedzialności. Na Carolinie popierał się cały wymiar ówczesnej sprawiedliwości. Stała się ona dziełem podtrzymującym działalność Inkwizycji.

Proces inkwizycyjny

Wraz z wydaniem CCC ugruntowane zostało przeświadczenie, że każde przestępstwo w jakiejś mierze narusza porządek publiczny. Tak więc w ogólnym interesie leży zwalczanie wszelkich przestępstw poprzez wymierzanie za nie kar o charakterze publicznym. CCC nie przewidywała już możliwości wykupienia się od winy. Tak samo pojednanie między poszkodowanym a sprawcą nie uwalniało od odpowiedzialności i od kary publicznej.

Postępowanie śledcze wyparło niemal zupełnie dawne formy postępowania skargowego. Proces inkwizycyjny odgrywał ważną rolę w dążeniach monarchów do centralizacji sądownictwa. Jednym z pomników ustawodawczych tej epoki była właśnie CCC. Tendencja ta wiązała się ściśle z ogólnym wzrostem siły i znaczenia władzy państwowej.

Subiektywizacja odpowiedzialności karnej. Wina.

Istotną zmianą w porównaniu z panującymi w średniowieczu poglądami na odpowiedzialność karną było rozpowszechnienie się za pośrednictwem Caroliny zasady winy, jako podstawy odpowiedzialności. Carolina opierała się na założeniu, że o przestępstwie decyduje nie skutek zewnętrzny, ale zamiar. Od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy Carolina uzależniała zakres odpowiedzialności.

Konsekwencją tego było wyodrębnienie różnych stopni winy, a w szczególności odróżnienie czynu popełnionego umyślnie od czynu popełnionego nieumyślnie. Wyróżniono również przestępstwa popełnione przypadkowo - a więc bez winy sprawcy. Przestępstwa te z reguły nie podlegały karze publicznej a jedynie rodziły obowiązek odszkodowania pieniężnego.

Ważnym było uwzględnienie przy rozpatrywaniu przestępstw - okoliczności ich popełnienia, które wpływały na istnienie i zakres odpowiedzialności (przymus fizyczny wyłączający wolę sprawcy, niedojrzałość psychiczna, choroba umysłowa, obrona konieczna, stan wyższej konieczności np. kradzież z nędzy) .

Cel kary

Przyjęcie zasady publiczno-prawnej w dziedzinie prawa karnego oznaczało przyznanie władzy państwowej prawa karania wszystkich przestępstw. Carolina nie znała już kar prywatnych - wszystkie przewidziane przez nią sankcje miały charakter publiczny, a ich głównym celem było odstraszenie innych od popełnienia przestępstwa (prewencja). Stąd też system kar zawarty w Carolinie uderzał swoim okrucieństwem; miał zabezpieczać władzę i porządek publiczny metodami jak najsurowszej represji.

Rodzaje kar

Cechy systemu kar w Carolinie było niezwykłe rozbudowanie katalogu kar. Wg ówczesnych ustawodawców kara sprawiedliwa to taka, która jest ściśle dostosowana do stopnia ciężkości i charakteru popełnionego przestępstwa. Wyrażano w ten sposób ideę proporcjonalności kary do przestępstwa. Istniało poza tym takie przekonanie, że najskuteczniej odstraszać będzie taka kara, która swym rodzajem przypominać będzie popełnione przestępstwo. Stąd też dążenie do upodobnienia kar do przestępstw drogą talionu i kar odzwierciedlających.

Carolina wprowadziła osiem rodzajów kar śmierci:

• spalenie

• ścięcie

• ćwiartowanie

• łamanie kołem

• powieszenie

• utopienie

• zagrzebanie żywcem

• wbicie na pal.

Przy niektórych przestępstwach kwalifikowaną karę śmierci zaostrzano dodatkowo wleczeniem końmi na miejsce kaźni, czy szarpaniem ciała rozpalonymi kleszczami.

Kodeks znał także katalog kar mutylacyjnych, poza tym karę: chłosty, stania pod pręgierzem, wygnania, konfiskaty. Nowością było pojawienie się wzmianki o więzieniu (osadzeniu w wieży).

Katalog kar publicznych wprowadzonych przez Carolinę rozpowszechnił się w całej Europie. Swoje odbicie znalazł również w Polsce - w polskim prawie ziemskim - szczególnie tam, gdzie chodziło o zabezpieczenie szlachty przez zamachami ze strony osób niższych stanów społecznych. Dla samej szlachty zarezerwowane były raczej kary godzące w honor i dotychczasową pozycję społeczną (np. infamia - utrata podmiotowości prawnej, banicja. - wygnanie z kraju, utrata szlachectwa.

1. Polska w XVI w.: tendencje do unifikacji i kodyfikacji prawa polskiego (szlacheckiego). Nurt romanistyczny w Polsce i narodziny doktryny „złotej wolności” (Modrzewski, Orzechowski, Rozjusz i inni). Próby kodyfikacji. Stabilizacja zasad średniowiecznych

Tendencje do unifikacji i kodyfikacji prawa polskiego (szlacheckiego).

Sytuacja w Polsce była bardzo nietypowa. W Europie w XVI wieku mają tendencje do unifikacji i kodyfikacji prawa, do likwidacji partykularyzmu. Tendencje te wiążą się z postępującą centralizacją władzy państwowej, co z czasem prowadziło do powstania absolutyzmu władzy monarszej.

Centralizacja i pojawianie się absolutyzmu pociąga za sobą postępującą surowość prawa karnego.

Ustrój Polski poszedł w innym kierunku - w czasie gdy w krajach Europy zachodniej rozwija się absolutyzm - w Polsce rodzi się demokracja szlachecka. Pastwo Polskie staje się Rzeczpospolitą Szlachecką - własnością szlachty

• Szlachta powołuje Sejm, przejmuje faktyczną władzę w Polsce. Występuje jednak pewne rozproszenie prawa, co powoduje pojawienie się tendencji skodyfikowania prawa ziemskiego na polecenie Jana Łaskiego (1506 r.). Spis ten miał być podstawą dalszych prac kodyfikacyjnych. Spis ten, z błędami, pod błędną nazwą Statutu Łaskiego, był faktycznie w użyciu aż do III rozbioru.

• w 1523 r. wszedł w życie kodeks procesowy pod nazwą Formula processus. Nieduży, 111 artykułów, racjonalizował proces średniowieczny (z procesu wyrzucono nieracjonalne zapisy, poza tym proces został w swoim schemacie - prywatno-skargowym, z karą główszczyzny),

• w 1532 r. powołano komisję kodyfikacyjną, która miała przygotować korekturę praw (Korektura Taszyckiego). Projekt został przedstawiony Sejmowi, który w tym samym roku go odrzucił, uważając wprowadzenie tego typu nowości za niebezpieczne dla demokracji szlacheckiej.

Do III Rozbioru Rzeczypospolitej prawo polskie nie zostało skodyfikowane i zachowało swój średniowieczny charakter.

Nurt romanistyczny w Polsce i narodziny doktryny „złotej wolności” (Modrzewski, Orzechowski, Rozjusz i inni). Próby kodyfikacji. Stabilizacja zasad średniowiecznych

W Polsce wprowadzenie prawa rzymskiego propagowali ludzie nieliczni, aczkolwiek wybitni. Należeli do nich:

• Andrzej Frycz Modrzewski - autor dzieła „O poprawie Rzeczypospolitej”,

• Jakub Przyłuski - duchowny, wykształcony na uniwersytetach.

Równolegle do nurtu romanizującego narodził się nurt złotowolnościowy, propagujący „złotą wolność szlachecką”. Jego twórcą i liderem był znakomity publicysta Stanisław Orzechowski.

Idea złotej wolności polegała na licznych przywilejach takich jak nietykalność osobista i majątkowa. Szlachta miała swój Sejm a ustrój był liberalny. Wprowadzenie na szerszą skalę prawa rzymskiego mogło prowadzić do powstania w Polsce absolutyzmu, a było do dla szlachty nie do przyjęcia (np. zasada „cokolwiek królowi się podoba, staje się prawem”).

Nurt złotej wolności świadomie i programowo odrzucał idee prawa rzymskiego, gdyż prawo to osłabiło by pozycję szlachty a znacznie wzmocniło pozycję monarchy.

Do nurtu romanizującego w Polsce dołączył pochodzący z Hiszpanii uczony prawnik Piotr Rozjusz. Przyjechał do Krakowa na zaproszenie tamtejszych biskupów i wykładał prawo rzymskie na Akademii Krakowskiej. Spotykał się jednak z niechęcią. Wdał się w polemiki z Orzechowskim, który okazał się tu znacznie silniejszą stroną. Rozjusz, nie poradziwszy sobie w Polsce wyjechał do Wilna. Pisał stamtąd, że prawnik w Polsce ma takie poważanie jak kuśnierz u Etiopczyków.

Nurt złotej wolności szlacheckiej w starciu z nurtem romanizującym zdecydowanie zwyciężył. W efekcie prawa rzymskiego, jako niebezpiecznego prawi w ogóle nie nauczano i w związku z tym mizernie wyglądała nauka prawa w ogóle. Wynikiem takiego stanu rzeczy był brak wykształconych prawników i brak kodeksów.

Podsumowując - recepcja prawa rzymskiego w Polsce (prawie ziemskim) była słaba. Poza ogólną siatka pojęciową - recepcja dalej się nie rozwijała. Stąd tez niechęć szlachty do kodyfikacji prawa - dobry kodeks musiałby się opierać o prawo rzymskie.

1. Statuty litewskie (szczegółowo)

Litwa przez Unią Lubelską (1569 r.) miała ustrój odmienny od ustroju Polski. Księstwo Litewskie było o wiele bardziej podatne na myśl romanistyczną aniżeli Korona Polska. Przed 1569 r. stosunki społeczno-ustrojowe na Litwie opierały się o silną władzę monarszą, nie było demokracji - a więc nie było oporów w stosunku do prawa rzymskiego.

W XVI w. Litwa po raz pierwszy otwierała się w swoich dziejach na Europę. Poprzez związek z Polską Litwa mogła „wejść” do Europy.

I. Kodeks - przygotowany w 1522 r., wszedł w życie w 1529 r. ~ 300 art.

II. Kodeks wszedł w życie w 1566 r. ~ 400 art.

III. Kodeks wszedł w życie w 1588 r. ~ 500 art.

Każdy kolejny kodeks był obszerniejszy od poprzedniego. W ciągu 60 lat na Litwie trzykrotnie skodyfikowano prawo, co było zjawiskiem nietypowym w ówczesnych czasach.

I. Statut: Nurt kodyfikacyjny na Litwie rozpoczął się w XV w., jako odbicie powszechnej tendencji do spisania i ujednolicenia prawa.

W 1501r. Wielki Książe Litewski Aleksander wydał przywilej dla Ziemi Wołyńskiej, który miał obowiązywać tak długo jak długo nie powstanie jednolity kodeks.

w 1514 r. Stany zaczęły się upominać o Statuty. w 1522 r. Statuty były już gotowe, jednak zatwierdzono je dopiero w 1529 r.

I Statut Litewski wsparty był głównie na prawie zwyczajowym, z bardzo niewielkimi śladami prawa rzymskiego. Dotyczył prawa sądowego, ustroju państwowego i organizacji społeczeństwa.

II. Statut: Był przewidziany w związku z zacieśnieniem związku Polsko-Litewskiego (1569). W 1551 r. Zygmunt August powołał 10-osobową komisję kodyfikacyjną, w skład której wchodzili m.in. Augustyn Rotundus (entuzjasta prawa rzymskiego i zwolennik silnej władzy monarszej) oraz Piotr Rozjusz.

II Statut wykazywał większy wpływ prawa polskiego oraz prawa rzymskiego, nadal jednak główny trzon stanowi prawo zwyczajowe litewskie.

Statut był obszerniejszy od poprzedniego i bardziej postępowy, zarówno w rozwiązaniach jak i w systematyce.

III. Statut: Powstał jako wynik Unii Lubelskiej w 1569 r., w związku z postulatami zbliżenia systemów prawnych Korony i Litwy. Poprawa II Statutu.

Poprawa II Statutu została zaprojektowana już w 1569 r. - tak bardzo widoczne były różnice między tymi prawami. Powołano komisję do poprawy (deputatów), którzy mieli uzgodnić ustrój wewnętrzny Polski i Litwy.

W 1588 r. na Sejmie (na którym nie pojawili się Litwini) Koroniarze uchwalili III Statut Litewski, zachowujący w pełni odrębność systemu prawnego Litwy (nie doszło do unifikacji statutów polskiego i litewskiego, ponieważ Litwini nie zamierzali pozbywać się poczucia odrębności narodowej - Litwini w odrębności prawa sądowego upatrywali ważnego elementu zachowania odrębności narodowej).

A. Rotundus również pracował nad tym Statutem. Wstęp był pisany przez kanclerza Sapiehę, który podkreślał w nim ideę państwa prawnego, którego celem jest obrona wolności, praw obywatelskich, a władca jest posłuszny prawu.

Mamy tam pochwałę wolności jako sprawy najdroższej człowiekowi, za którą warto nawet oddać życie.

III Statut stanowi kolejny krok naprzód, jednak pomiędzy II a III różnice nie SA tak widoczne jak pomiędzy I a II.

W Statucie tym widać wyraźne wpływy prawa polskiego - zrealizowano myśl Modrzewskiego o karze za mężobójstwo (kara śmierci niezależnie od stanu winnego - w przypadku zbrodni umyślnej).

III Statut przetrwał do 1840 r.

We wszystkich Statutach wyraźnie pojawia się proces publiczno-skargowy. W Statucie I - 20 przypadków karanych śmiercią; w Statucie II - 60 kar śmierci; w Statucie III - już 100 przypadków kary śmierci.

Mimo takiego zaostrzenia systemu karnego w Statutach znajdujemy elementy humanitarne, np. dolna granica wielu 16 lat dla karalności. W III Statucie - sąd w rzeczach wątpliwych skłonniejszy miał być do stosowania zasady in dubio pro reo; ponadto ludzie ubodzy mogli uzyskać dostęp do adwokata z urzędu.

Statuty w zasadzie były prawem wspólnym dla ludzi wszystkich stanów, z wyjątkiem duchowieństwa i mieszczan na prawie magdeburskim. W uproszczeniu - odnosiły się do szlachty i chłopów, co nie znaczy, że doszło do równouprawnienia - w treści statutów obie grupy potraktowane były oddzielnie.

Prawo posiłkowe

Prawo posiłkowe - system prawa, który stosujemy, jeżeli napotykamy lukę w prawie.

W I Statucie przewidziano, że w razie luki w prawie sędzia ma się posiłkować starodawnymi zwyczajami (prawem zwyczajowym).

II Statut nie przewidywał prawa posiłkowego

III Statut stwierdzał, że w razie istnienia luki w prawie sędzia ma się posłużyć sumieniem i przykładem praw innych chrześcijan. Było to upoważnienie do posługiwania się prawem rzymskim.

Wpływ Statutów na prawa krajów sąsiednich

Statut II był obowiązujący na płdn-wsch. terenach Korony - tych, które w 1569 r. zostały oderwane od Litwy i włączone do Korony. Statut ten obowiązywał nawet wówczas, gdy na Litwie obowiązywał już III Statut.

III Statut stał się:

• jednym z ważnych źródeł rosyjskiego soborowego ułożenia (1649 - b. ważny kodeks rosyjski)

• podstawą projektu kodeksu przygotowywanego dla rosyjskiej części Ukrainy (nie wszedł w życie)

• prawem posiłkowym w Koronie w sądach szlacheckich (polskie prawo było rozproszone)

W 1768 r, wyraźnie recypowano z III Statutu przepis o karze za mężobójstwo.

1. Prawo miejskie. Nauka prawa (Groicki). Recepcja CCC

W XVI w. podstawowym źródłem prawa miejskiego było Zwierciadło Saskie i Weichbild Saski, które w związku z wprowadzeniem do praktyki sądów miejskich języka polskiego - również zostały przetłumaczone na język polski. W tym samym wieku nastąpiło wielkie ożywienie w zakresie tworzenia literatury naukowej o prawie miejskim. Wobec braku kodeksów - literatura ta cieszyła się ogromną popularnością w praktyce sądów miejskich, gdzie traktowano ją na równi z oficjalnymi źródłami prawa.

Najwybitniejszym pisarzem z zakresu prawa miejskiego był Bartłomiej Groicki - pisarz sądu wyższego prawa niemieckiego w Krakowie. Groicki zasłynął tym, że pisał wyłącznie po polski i domagał się rozpowszechnienia polszczyzny w całym sądownictwie. Napisał wiele artykułów, w których opierał się o literature prawniczą krajową i obcą. Jego dzieła były wielokrotnie wznawiane, co świadczyło o ich wielkiej popularności i powadze, jaką cieszyły się w sądach miejskich.

Groicki opierał się w swych dziełach głównie na źródłach prawa niemieckiego (Zwierciadło Saskie, Weichbild, CCC). Dokonał również luźnego tłumaczenia Karoliny, modyfikując ją w kierunku złagodzenia jej surowości. Dzięki temu tłumaczeniu CCC została również dostrzeżona przez sędziów, którzy włączyli ją do literatury wykorzystywanej przy orzekaniu.

2. Idea prawa natury w dziejach myśli ludzkiej (retrospekcja). Narodziny nowożytnej koncepcji: Hugo Grocjusz. Umowa społeczna - Hobbes. Narodziny liberalizmu: Locke, Monteskiusz, Rosseau

Idea prawa natury w dziejach myśli ludzkiej (retrospekcja).

Twórcą XVII-wiecznej szkoły prawa natury był Hugo Grocjusz. Zasady swojej doktryny przedstawił w Wolności mórz (1609) i w O prawie wojny i pokoju (1625).

Zdaniem Grocjusza, cechą niezmiennej natury ludzkiej był popęd społeczny tzn., że człowiek posiadał naturalny pociąg do łączenia się z innymi ludźmi w celu rozumnego i zdrowego współżycia.

Według Grocjusza nakazy i zakazy prawa natury wynikają stąd, że pewne działania są dobre lub złe same z siebie, a nie dlatego, że za takie ogłosił je Bóg w objawieniu. Hugo Grocjusz twierdził, w przeciwieństwie do Tomasza z Akwinu, że źródłem prawa naturalnego nie jest Bóg, lecz rozum ludzki; że prawo naturalne wypływa z rozumu ludzkiego. Prawo naturalne jest czymś stałym, niezmiennym u wszystkich ludzi, w każdym miejscu i czasie, jak reguły matematyki. Mówił, że: „nawet Wszechmocny Bóg nie jest w stanie spowodować by 2x2 nie równało się 4”; mówił też, że z rozumu wynika, że pewne czynności są dobre, a inne złe - i w konsekwencji Bóg pewne czynności pochwala, a innych zakazuje.

Do poznania zasad prawa naturalnego może dojść tylko przez badanie społecznej natury człowieka. Cechą niezmienną człowieka jest popęd społeczny. Do fundamentalnych praw natury zalicza obowiązek nienaruszania cudzej własności, obowiązek wynagradzania szkód, obowiązek dotrzymywania umów i obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa. Prawo natury ma uzasadniać ( bronić ) nienaruszalne prawa człowieka i jako takie jest uważane za nadrzędne wobec prawa stanowionego, wobec czego zwolennik prawa natury jest zwolniony z przestrzegania prawa stanowionego gdy jest ono z nim w sprzeczności.

W szczególności koncepcje prawa natury poszukują odpowiedzi na pytania: jakie powinno być prawo stanowione, co to znaczy sprawiedliwość oraz czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu stanowionemu. Odróżniał wojny sprawiedliwe od niesprawiedliwych.

Umowa społeczna - Hobbes

Istniał pogląd, że dawno temu ludzie żyli w stanie dzikości, w stanie naturalnym. W sposób nieograniczony używali swej wolności, praw naturalnych. Był to stan przedpaństwowy, przedspołeczny.

Człowiek rozproszony miał problemy z opanowaniem przyrody, w rezultacie ludzie postanowili, że każdy z nich odda cząstkę swej wolności, praw podmiotowych i odda je na rzecz suwerena, władzy państwowej, w zamian za ochronę.

Ludzie się umówili - i w ten sposób powstała władza państwowa.

W tym rozumowaniu król nie posiada władzy z woli Bożej, lecz z woli ludu. Jeśli król narusza umowe społeczną - to istnieję podstawy, by go usunąć.

Inni mówią, że nawet gdy król narusza umowę - to jednak umowy należy dotrzymywać i nie można króla pozbawić władzy.

Tak więc ta sama koncepcja uzasadniała władzę absolutną jak i rewolucję skierowaną do obalenia władzy królewskiej.

Cechą charakterystyczną umowy społecznej jest to, że członkowie społeczności przekazując na rzecz suwerena część swej wolności nie godzili się na pozbawienie praw zasadniczych - np. nikt nie zgodziłby się na tortury. W związku z tym za sprzeczna z umową społeczną należy uznać wszelkie okrucieństwo prawa, które jest zbędne (np. kwalifikowane kary śmierci, dręczenie, tortury).

Narodziny liberalizmu: Locke, Monteskiusz, Rosseau

Hobbesa, uzasadniał istnienie silnej jednoosobowej władzy w państwie tym, że ludzie są z natury egoistami. Twierdził, że brak takiej władzy spowoduje powstanie stanu wojny wszystkich ze wszystkimi - gdzie każdy nie oglądając się na bliźnich, nie bacząc na żadne inne konsekwencje, będzie starał się wydrzeć dla siebie jak najwięcej.

Częściowo z Hobbesem zgadzał się Locke - uważał, że ludzie zazwyczaj kierują się własnym interesem. Zauważał jednocześnie, że ludzie skłonni są również do zachowań altruistycznych, wynikających z poczucia wspólnoty, i że proporcje zachowań interesownych do altruistycznych są związane ze stopniem poczucia przynależności do określonej wspólnoty. Locka uważa się za twórcę teorii demokracji.

Francuski filozof, prawnik, wolnomularz - Charles Monteskiusz uważał, że o jakości państwa stanowi gwarantowanie przez niego wolności obywateli. Filozof wysunął myśl, że sprzyja temu ograniczenie władzy, a zwłaszcza jej podział. Należy oddzielić władzę zajmującą się ustanawianiem praw od władzy wprowadzającej w życie jej postanowienia; sądy zaś powinny być całkowicie niezależne od władz państwowych.

Spopularyzowana przez Monteskiusza, teoria trójpodziału władzy została wyłożona w dziele „O duchu praw”, i polegała na oddzieleniu władzy ustawodawczej (parlament), wykonawczej (król, rząd lub prezydent) i sądowej (sądy). Teoria ta stała się podstawą rozwoju współczesnego ustroju parlamentarnego.

J.J. Rosseau - wg niego człowiek ze swej istoty jest dobry, „niewinny” i w czasach poprzedzających rozwój cywilizacji żył szczęśliwy i wolny od zbędnych potrzeb popychających do walki z innymi ludźmi. Dopiero rozwój cywilizacji uczynił z człowieka istotę egoistyczną i agresywną. Powstanie społeczeństwa, nierówność w korzystaniu z dóbr i podział pracy zapoczątkowały trwający do dziś upadek moralny człowieka. Rozkwit nauki i sztuk wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę, żądzę panowania nad innymi, nienawiść.

Swoje poglądy na powstanie i rozwój społeczeństwa Rousseau zawarł w słynnym dziele Umowa społeczna. Przedstawił w nim model doskonałego społeczeństwa, żyjącego w małym, zamkniętym państwie o ustroju demokratycznym, którego obywatele współpracują ze sobą, dobrowolnie przestrzegając ustalonego prawem porządku. Rousseau postulował budowę nowego społeczeństwa poprzez właściwe wychowanie jego najmłodszych obywateli - dzieci.

3. Podsumowanie XVI w.

• W XVI w. prawo ewoluowało od elementów prywatno-prawnych do dominujące później elementy publiczno-prawne. Doszło do rozgraniczenia tych elementów. Wyodrębniono: prawo karne, gdzie kary miały charakter głównie publiczny, oraz prawo cywilne, o prywatno-prawnym charakterze.

• Nastąpiło znaczne zaostrzenie stosowanych kar za przestępstwa. Często były one wręcz okrutne i niewspółmierne do winy - jednak w tym zakresie należy mówić o postępie, gdyż za ciężkie przestępstwa winni byli ścigani przez państwo.

• Wiek XVI to czas recepcji prawa rzymskiego. Na uniwersytetach rozwija się nauka prawa, które następnie poprzez wykształcone elity trafia do wszystkich krajów Europy. Recepcja prawa rzymskiego nie była jednakowo silna dla całej Europy, były kraje, które całkowicie jej się oparły. Stanowiła jednak najważniejsze zjawisko XVI w.

• W I połowie XVII w., za sprawą Hugo Grotiusa, koncepcja prawa naturalnego nabiera nowego znaczenia. Zgodnie z jego teorią źródłem prawa naturalnego nie jest Bóg. Źródło prawa tkwi w rozumie ludzkim, wypływa z rozumu ludzkiego.

III. Późne czasy nowożytne i najnowsze - od połowy XVIII w.

1. Założenia programu kodyfikacji prawa w Oświeceniu.

Wiek Oświecenia (wiek światła, wiek rozumu) nazywano wiekiem kodyfikacji. W tym czasie wśród elit umysłowych panowało przeświadczenie, że rozum ludzki jest wszechmocny i że właściwie użyty może zaprowadzić ludzkość do szczęścia. Filozofia oświeceniowa mówiła, że człowiek ma prawo do szczęścia „tu i teraz”. Rolą filozofów było zadbać o taki stan rzeczy, aby to szczęście urzeczywistnić. Doskonale prawo miało wskazywać właściwy kierunek postępowania.

Filozofowie badając prawo porównywali je z prawem naturalnym (nadrzędnym). Uznali, że prawo stworzone przez władze jest tak straszne, że nie nadaje się do poprawienia. Określili wiec drogę do prawa doskonałego:

• Należy zniszczyć całe prawo dotychczasowe.

Znane było powiedzenie Voltaire'a: „Chcecie mieć dobre prawa? Spalcie istniejące i napiszcie nowe”. W myśli tej widać cechę charakterystyczną dla ruchu kodyfikacyjnego XVIII w.. polegającą na budowie prawa od podstaw - a nie na udoskonalaniu prawa już istniejącego.

(Voltaire - filozof, publicysta znany na dworach królewskich. Pochwalił rozbiory Polski pod wpływem carycy Katarzyny).

• Należy ustalić treści praw naturalnych (spisać kodeks naturalny)

Praw naturalnych nikt nie tworzy - przysługują człowiekowi z racji tego, że urodził się człowiekiem. Prawa naturalne po prostu są i w związku z tym nie ma przeszkód by je ustalić.

• Należy stworzyć na Ziemi takie prawo, które będzie zgodne z naturalnym

Tylko takie prawo będzie można nazwać prawem doskonałym i tylko takie zapewni ludzkości szczęście (utopijna wiara w wszechmoc prawa)

Filozofia nowożytnego prawa natury kształtowała się w czasach wielkiego postępu nauk przyrodniczych i matematycznych. Człowiek uważany był za cząstkę wielkiego mechanizmu Natury.

Powstanie nowożytnego prawa natury związane jest z postacią Hugona Grotiusa, który sformułował w swych dziełach katalog stałych, niezmiennych, wynikających z natury człowieka praw, takich jak: obowiązek dotrzymywania umów, obowiązek naprawienia szkody, nienaruszalność własności, uznanie, że pewne czyny muszą być ukarane.

W epoce Oświecenia wyróżnia się dwa etapy rozwoju filozofii prawa natury:

• etap absolutnego prawa natury - oderwana od praktyki spekulacja filozoficzna. Powstające wówczas abstrakcyjno-utopijne kodeksy natury były zbiorami reguł naturalnej sprawiedliwości, podręcznikami moralności, a nie kodeksami w ścisłym znaczeniu.

• etap względnego prawa natury - z biegiem czasu prawo natury stało się nadbudową nad prawem pozytywnym. Prawo natury uznawano powszechnie za czynnik pozwalający ocenić prawo obowiązujące.

Oświeceniowy program „walki ze starym ładem” podejmowany był w atmosferze krytyki wszelkich zastanych urządzeń. Krytyce poddano: feudalną nierówność i niesprawiedliwość społeczną, przywileje szlacheckie, poddaństwo chłopów, skrępowanie własności.

Główne cele ruchu kodyfikacyjnego Oświecenia:

• zerwanie z prawnym partykularyzmem i zastąpienie go jednolitym zbiorem praw, zawartym w wyłącznie obowiązujących kodeksach,

• zerwanie z dotychczasowym stanem niepewności prawa, samowolą i nadużyciami w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości - nowy kodeks ma być pewny i zupełny pod względem zawartości, bez luk. Postulat zupełności prawa wyrażony został przez hasła „nullum crimen sine lege” oraz „nulla poena sine lege”, wyrażające istotę dążeń do zapewnienia praworządności i bezpieczeństwa prawnego,

• wymóg jasności i powszechnej zrozumiałości kodeksu. Stworzenie kodeksu dla ludzi a nie dla fachowców służyć miało upowszechnieniu znajomości prawa oraz zabezpieczenie przez nadużyciami ze strony prawników,

• służba idei powszechnego dobra.

1. Nauka prawa w dobie Oświecenia

W dobie Oświecenia zmienił się zasadniczo charakter i kierunek studiów uniwersyteckich. Filozofowie Oświecenia podjęli krytykę dotychczasowego systemu szkolnictwa uniwersyteckiego, metod nauczania i konserwatywnej struktury organizacyjnej.

Już w XVII w. na fakultetach prawnych zaczęto wprowadzać obok wyłącznie wykładanych dotąd praw rzymskiego i kanonicznego nowy przedmiot - prawo natury. W tym samym wieku wprowadzono wykłady z praw narodowych. Postulowano zerwanie z monopolem łaciny i wprowadzenie języków narodowych.

W Polsce w I połowie XVIII w. w nauczaniu prawa, jak i w całym szkolnictwie panował marazm, a program studiów prawniczych na Akademii Krakowskiej był całkowicie przestarzały.

Pierwsze postulaty reformy nauczania prawa wysunięte zostały wysunięte przez Józefa Załuskiego i Stanisława Konarskiego. Jednak dopiero pod wpływem Hugona Kołłątaja i Komisji Edukacji Narodowej reforma ta stanowiła istotny krok w kierunku unowocześnienia systemu kształcenia polskich prawników i dostosowania go do zachodnioeuropejskich prądów nauczania.

2. Szkoła humanitarna prawa karnego w XVIII w.

Na ruch kodyfikacyjny Oświecenia wpływali przede wszystkim wielcy filozofowie epoki, walczący o humanitarną reformę ustawodawstwa kryminalnego. Reprezentowany przez nich kierunek zwano szkołą humanitarną.

Program humanitarnej reformy ustawodawstwa dotyczył przede wszystkim najbardziej jaskrawych przejawów bezprawia i okrucieństwa systemów karania. Wyrósł na gruncie ostrej krytyki dotychczasowego prawa. Do najwybitniejszych uczonych, którzy wywarli wpływ na podjęcie reform w duchu humanitarnym należeli: Wolter (Voltaire) oraz Cesare Beccaria. Za prekursora szkoły humanitarnej uważa się Karola Monteskiusza.

Wolter - orędownik idei zaprowadzenia tolerancji religijnej w Europie. Wykazywał błędy sądowe w sprawach dotyczących przestępstw ocierających się o nietolerancję religijną. Udowadniał częto skazywanie przez sądy ludzi niewinnych. Publikując serię dokumentów poruszył europejską opinię publiczną wykazaniem bezprawia feudalnego sądownictwa i fanatyzmu religijnego.

Cesare Beccaria - młody mediolański myśliciel, włoski prawnik i pisarz polityczny, przedstawiciel humanitaryzmu prawniczego, autor dzieła O przestępstwach i karach. Dzieło to było objętościowo niewielkie, ale entuzjastycznie przyjęte i stało się swoistym credo dla humanitarystów. Przez Woltera dzieło to było nazywane „kodeksem ludzkich uczuć”, ze względu na plastyczny język i podjętą krytykę kar.

Beccaria pochodził z rodziny arystokratycznej. Studiował prawo w Pawii (1747-55), doktoryzował się z prawa kanonicznego i rzymskiego. Beccaria skrytykował prawo karne epoki feudalnej i zgodnie z ideami oświecenia opowiadał się za równością wszystkich wobec prawa. Żądał reformy prawa karnego.

Beccaria postulował proporcjonalność kary i ciężaru do przestępstwa. Celem kary powinno być pozyskanie przestępcy dla społeczeństwa, a nie odwet. Domagał się ścisłego określenia w prawie czynu przestępczego i zagrożenia karą, by wyeliminować nadużycia wymiaru sprawiedliwości. Mówił: „Pewność ukarania, choćby umiarkowanego, zrobi zawsze większe wrażenie niż strach przed inną, surowszą karą, z którym jednak łączy się nadzieja na bezkarność”.

Kierunek humanitarny a kary. Cel kary.

Kierunek humanitarny wyrósł na gruncie ostrej krytyki dotychczasowego stanu prawnego. Krytyce tej poddano m. in. resztki elementów sakralnych w prawie karnym. Uważano bowiem, że sprawy religijne mogę jedynie mieć wpływ na ocenę moralną - i nie stosowanie do norm religijnych nie jest przestępstwem.

Głównym celem prawa karnego wg humanitarystów ma być resocjalizacja przestępcy. W związku z tym w zasadzie nie akceptowano kary śmierci (wyjątkowo - w przypadku najcięższych zbrodni).

Krytyka dotknęła również karę konfiskaty majątku. Uznano, iż jest absolutnie zakazana, gdyż dotyka całą rodzinę ukaranego i poprzez to staje się niedopuszczalną karą zbiorową. Podobnie odnoszono się do kar mutylacyjnych, wygnania.

Kara pozbawienia wolności - uważana była za najskuteczniejszy sposób oddziaływania na przestępcę, zwłaszcza, jeśli była połączona z obowiązkiem pracy. Zdaniem Beccarii „Nie surowość, lecz długotrwałość kary wywiera największe wrażenie na duszę człowieka”.

Tortury - stosowanie męczarni, zarówno fizycznych jak i psychicznych jest nieludzkie - wykonywane są na człowieku w trakcie postępowania (przed wyrokiem), a więc jeszcze niewinnym. Tortury naruszają nie tylko ciało człowieka ale także jego godność.

Pojawia się zasada domniemania niewinności człowieka, a zaraz za tym prawo do kłamstwa we własnej obronie.

Przestępca ma prawo do obrony:

• materialnej (dowody, przesłuchania)

• formalnej (prawo do adwokata)

1. Humanitaryzm w Polsce

Idee humanitaryzmu dosyć łatwo przyjęły się w Polsce, ponieważ grunt był dosyć podatny. Prawo ziemskie dla szlachty było łagodne, bo przestarzałe. Szlachcica posiadającego ziemię nie można było aresztować - ziemia była gwarantem nietykalności. Prawo dla mieszczan było zaś wyjątkowo okrutne, ponieważ wymiar sprawiedliwości opierał się o Carolinę.

Postaci humanitaryzmu polskiego:

Teodor Ostrowski - autor 2-tomowego podręcznika prawa polskiego (przekład Blagstona). Dokonał komentarza tego dzieła, gdzie dał wyraz poglądów humanitarnych

Józef Januszewicz - pierwszy profesor prawa ojczystego w Polsce

Hugo Kołłątaj - polski polityk, publicysta oświeceniowy, ksiądz. Był kapłanem w Pińczowie i Krzyżanowicach Dolnych (tam napisał projekt konstytucji 3 maja). W czasie Sejmu Czteroletniego należał do najaktywniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego. Był działaczem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i Komisji Edukacji Narodowej oraz twórcą planu rozbudowy szkół w całym kraju.

Sebastian Czochron

2. Stan prawny w Polsce w połowie XVIII w.

W Polsce, od końca XVI do poł. XVIII w. nic ważnego w prawie się nie działo. Jak na XVIII w. mamy tu więc, w porównaniu do Europy duże różnice.

Prawo ziemskie - nieskodyfikowane i bardzo rozproszone. Prawo karne - dominuje system prywatno-skargowy - kary prywatne kompozycyjne (z karą główszczyzny i nawiązki). Ten obszar ulega nieznacznemu skurczeniu - ale jednak nadal obowiązuje. W zasadzie w prawie ziemskim nie ma tortur. Prawo ziemskie było w istocie łagodnym.

Prawo miejskie - powszechna jest Constitutio Cryminalis Carolina - jeden z najbardziej brutalnych kodeksów karnych., który trafił do miast polskich za pośrednictwem Groickiego.

Okres od 1764 - 1794 (czasy Stanisława Augusta) do okres w którym podejmowano szereg prac nad reformą sądownictwa.

Każdy sejm, począwszy od 1764 roku podejmował się inicjatywy skodyfikowania prawa, co się jednak długo nie udawało.

Myśli i idee humanistyczne przyjmowały się natomiast w Polsce dość łatwo. Przetłumaczone dzieła Beccari i Monteskiusza trafiły do polskich sądów, które, wbrew obowiązującym regulacjom, kierowały się ideami humanitarnymi.

Istotnym był rok 1776 - w którym to:

• zniesiono przestępstwo czarów

• zniesiono tortury (przynajmniej oficjalnie, na wniosek Stanisława Augusta)

• powołano komisję kodyfikacyjną, która zabrała się za przygotowanie projektu nowego prawa sądowego.

1. Projekty kodyfikacyjne w Polsce epoki stanisławowskiej. Kodyfikacja Zamoyskiego. Kodeks Stanisława Augusta.

W 1776 r. została powołana przez Sejm, na wniosek króla komisja kodyfikacyjna, której zadaniem miało być skodyfikowanie całego prawa sądowego.

Kierownictwo nad pracami powierzono byłemu kanclerzowi koronnemu Andrzejowi Zamoyskiemu. Wynikiem prac komisji było przedłożenie Sejmowi w 1778 r. projektu kodyfikacji pod nazwą Zbiór praw sądowych, obejmującego prawo prywatne i karne oraz elementy ustroju społecznego i państwowego. ułożonego w porządku rzymskich Instytucji: personae, res, actione. Projekt łączył w sobie rozwiązania postępowe, wyrażające nurt oświeceniowy z dawnymi feudalnymi instytucjami. Opierał się o założenia prawa natury.

Wspomniane elementy ustroju społecznego i państwowego spowodowały silną opozycję szlachty oraz duchowieństwa i doprowadziły do odrzucenia projektu w Sejmie wraz z zastrzeżeniem, że jest uchylony raz na zawsze i nie wolno go „wskrzeszać”. (projekt ten poprawiał sytuację chłopów, osłabiał zależność kościoła katolickiego w Polsce od papiestwa).

Do „nagonki” na projekt dołączył ambasador Rosji (Rosji zależało na tym by w Polsce jak najgorzej się działo). Akcja propagandowa przeprowadzone przez kościół i ambasadę rosyjską doprowadziły do obalenia projektu.

W zakresie prawa karnego kodeks miał był wspólny dla wszystkich stanów poza duchowieństwem, co nie znaczy, że miała zaistnieć równość. Pewne reguły były wspólne dla stanów, a pewne nie. Projekt nie przewidywał tortur w procesie, ale poza tym mocno zbliżał się do rozwiązań Karoliny.

Za postęp można było uznać: zmniejszenie przedziałów stanowych, zwycięstwo elementów publiczno-prawnych.

Za uwstecznienie należy uznać: wprowadzenie brutalnego systemu do prawa ziemskiego.

Obalenie projektu zahamowało na 10 lat tendencje kodyfikacyjne.

Sejm Czteroletni 1788-1792

Sprawa kodyfikacji odżyła w dobie Sejmu Czteroletniego. U progu Sejmu pojawiły się prace Kołłątaja, w których Kołłątaj przedstawił wizję 3 konstytucji dla Polski (3 koncepcje):

• Konstytucja polityczna - została zrealizowana w postaci Konstytucji 3 Maja

• Konstytucja ekonomiczna - w zamierzeniu - pakiet ustaw mających poprawić sytuacje finansową kraju

• Konstytucja moralna - miały się składać na nią 2 grupy spraw:

• edukacja publiczna (szkolna i patriotyczna; uroczyste obchody świąt …)

• Kodeks prawa sądowego

Konstytucja 3 Maja zawierała postanowienia dokonania spisu praw cywilnych i kryminalnych pod nazwą Kodeksu Stanisława Augusta. Kołłątaj miał koncepcję unifikacji prawa polskiego i litewskiego. Dlatego powołane zostały dwie komisje: dla Korony i dla Litwy. Na czele Deputacji Koronnej stanął Hugo Kołłątaj.

Wszyscy Koroniarze byli za unifikacją, a wszyscy Litwini - przeciw (chodziło im o utrzymanie tożsamości narodowej.

Projekty Kodeksu Stanisława Augusta

Powołane komisje pracowały dosyć intensywnie, zbierały różne projekty. W komisji koronnej prym wiódł Józef Szymanowski, a w komisji litewskiej - Józef Weyssenhoff.

Szymanowski jako umiarkowany humanitarysta przewidywał utrzymanie kary śmierci jako kary wyjątkowej - stosowanej w najcięższych przypadkach.

Weyssenhoff jako radykalista - przewidywał całkowicie zniesienie kary śmierci, ponadto uznawał za okoliczności obciążające przy wymiarze kary: wyższe urodzenie, wykształcenie, zamożność.

Obaj byli za zniesieniem kary konfiskaty (jako kary zbiorowej). Weyssenhoff w ślad za tym chciał zniesienia kar pieniężnych.

Wiosną 1792 r. Konfederacja Targowicka obaliła wszystko, co Sejm uchwalił.

W 1794 r. wybuchło powstanie Kościuszkowskie. Kościuszko walczył z władzami rosyjskimi w Polsce i przeciw wojskom rosyjskim w Polsce. Po stronie powstańców znalazł się król, którego jednak powstańcy nie darzyli poważaniem (ze względu na kontakty króla w Rosjanami; ponadto - w strukturach powstańczych nie było miejsca dla króla).

W Powstaniu Kościuszkowskim stworzono od podstaw całe nowe prawo karne i sądy. Było to prawo, które odpowiadało wszystkim postulatom humanitarnym, z tym, że była przewidziana kara śmierci (za zdradę). W powstaniu stworzono cały jak gdyby kodeks. Twórcą jego był Józef Szymanowski, który to w pewnym zakresie przeniósł koncepcje z niezrealizowanego Kodeksu Stanisława Augusta (Szymanowski był ministrem sprawiedliwości w rządzie powstańczym). Szymanowski udoskonalił swój projekt kpk, efektem czego procedura karna powstania kościuszkowskiego miała cechy zdecydowanie procesu mieszanego - inkwizycyjnego i skarbowo-kontradyktoryjnego). Powstanie trwało 7 miesięcy, a wraz z jego upadkiem - nastąpił koniec I Rzeczypospolitej.

1. Polski kodeks karzący 1818 r.

Kodeks Karzący Królestwa Polskiego - kodeks karny obowiązujący na terenie Królestwa Polskiego. Wydany został w 1818 r. a obowiązywał do 1847 r. kiedy to został wprowadzony Kodeks Kar Głównych i Poprawczych. Kodeks miał być wzorowany na austriackiej Franciscanie. Składał się z 588 art., ogólnego wstępu oraz części szczególnych poświęconych kolejno: zbrodniom (z karami głównymi), występkom (z karami poprawczymi) oraz wykroczeniom (z karami policyjnymi). Utrzymana została kara chłosty dla chłopów (na wniosek szlachty) oraz karcenie domowe.

Kara śmierci przybierała postać: albo kary przez ścięcie (kara miecza) albo przez powieszenie (kara szubienicy). Po 1831 r. dodano karę konfiskaty i zesłania.

Kodeks przewidywał w pewnym stopniu stosowanie analogii. Wprowadzał zasadę nulla poena sine lege, jednak umożliwiał podciąganie pod przestępstwa wymienione w kodeksie różne nieprzewidziane czyny. Formalnie zdefiniowano przestępstwa - nullum cirimen sine lege.

2. Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych

4 lipca 1776 r. obradujący w Filadelfii Kongres uchwalił 56 głosami przeciw jednemu Deklarację Niepodległości w brzmieniu opracowanym przez Thomasa Jeffersona.

(Nazwa deklaracja, a nie konstytucja - dlatego, że w deklaracji jest spis praw naturalnych człowieka, które człowiekowi się należą właśnie dlatego, że jest człowiekiem - prawa te nie zostały ustanowione a jedynie spisane)

Deklaracja stwierdzała, że wszystkie zjednoczone kolonie mają i muszą mieć prawa państw wolnych i że wszystkie więzy między nimi a państwem Wielkiej Brytanii muszą zostać zerwane.

Z punktu widzenia praw człowieka najistotniejszym staje się stwierdzenie, że „wszyscy ludzie stworzeni zostali różnymi sobie (…) Na pierwszym miejscu należy postawić prawo do życia, do wolności i do poszukiwania szczęścia (…) Sprawiedliwa władza oparta jest na przyzwoleniu rządzonych.

3. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela

Zgromadzenie Narodowe Francuskie przystąpiło do ustalenia i spisywania naturalnych praw. ZNF ogłosiło naturalne, święte i niezbywalne prawa człowieka, którymi były: wolność, równość wobec praw, prawo własności, prawo do oporu przeciw uciskowi. Deklaracja francuska jawi się w porównaniu do amerykańskiej jako bardziej precyzyjna. Mamy tu szereg praw, zasad prawnych, które nanależało by jedynie „włożyć” do kodeksu.

Zgodnie z treścią Deklaracji o karze za przestępstwo decydować może jedynie kodeks. Nie ma tu miejsca na jakąkolwiek dowolność. Nie można karać w sposób nie przewidziany w kodeksie, ni można też karać za czyny, które nie są prawnie zabronione i zagrożone karą.

Każdy człowiek miał zagwarantowaną wolność osobistą - nie można było nikogo bezprawnie pozbawić wolności. Deklaracja ogłosiła, że żaden człowiek nie może być oskarżony, aresztowany i więziony, jak tylko w wypadkach określonych przez ustawę i z zachowaniem form przez nią przewidzianych.

Wolność człowieka rozumiana była jako prawo do czynienia wszystkiego, co nie przynosi szkody innym.

4. Kodyfikacje Oświecenia (kodeks karny i cywilny) -- FRANCJA

We Francji przyjęte zostały kodeksy: karny materialny i karny procesowy.

Kodeks karny materialny wpisywał się w umiarkowane reformy oświecenia. Akcentował odpowiedzialność na zasadzie stopnia proporcjonalności winy i szkody - różnicował stopień kar.

Ważną rzeczą była generalna zasada odpowiedzialności nieletnich. Postawiono granicę karalności 16 lat. Powyżej 16 roku życia obowiązywała pełna odpowiedzialność, poniżej - zróżnicowana odpowiedzialność, w zależności od tego, czy miało miejsce rozeznanie znaczenia czynu. Jeśli nieletni miał rozeznanie - groziła kara domu poprawczego, jeśli tego rozeznania nie było - obowiązywały środki wychowawcze. Ten sposób myślenia jest aktualny do czasów współczesnych.

Wprowadzono również górną granicę karalności (odpowiedzialność złagodzona) - powyżej 75 roku życia stosowano łagodniejsze kary.

W systemie kar znikają kary odstraszające, choć w nielicznych przypadkach pozostają kary śmierci. Podobnie jak a austriackich kodeksach - rozbudowano karę pozbawienia wolności, połączono ją z ciężką pracą fizyczną (np. wiosłowanie na galerach).

Kodeks postępowania karnego (1791 r.) - przekształcony został proces. Był to pierwszy krok w kierunku stworzenia procesu mieszanego.

Wkrótce, od końca 1792 r. do poł. 1794 r. nastąpił we Francji okres wielkiego terroru, rozkręcony przez francuskich jakobinów (Maksymilian Robespierre). W czasie terroru wydano szereg szczegółowych ustaw, z których każda po trochu uchylała fragmenty kodeksów z 1791 r.

Posumowując wszystkie te ustawy (1792-94) zlikwidowały kodeksy z 1791 r. Ustawy te legalizowały terror. Wprowadziły instytucje trybunałów rewolucyjnych, które sądziły z jaskrawym naruszeniem najbardziej oczywistych zasad (np. ustawa o emigrantach). Każdy emigrant z bronią w ręku karany był na natychmiastową karę śmierci. Na karę śmierci karano również spekulantów.

Trybunał rewolucyjny nie rozważał winy i kary. Miał za zadanie działać natychmiastowo w celu likwidacji oportunistów.

W 1795 r., po uchyleniu wielkiego terroru i powróceniu do pewnej normalności mamy dwa nowe kodeksy: karny materialny i karny procesowy.

Były to kodeksy bardzo podobne do tych z 1791 r. (poprawione i udoskonalone).

Kodeks postępowania karnego z 1795 r, stanowił dalszy krok w kierunku do stworzenia procesu mieszanego. Upraszczając sprawę - pojawiają się II stadia procesowe:

I. stadium - śledztwo dokonywane we współdziałaniu przez prokuratora i sędziego śledczego.

II. stadium - postępowanie przed sądem.

Z systemu angielskiego recypowano ławę przysięgłych.

5. Kodyfikacje Oświecenia - KODYFIKACJE NAPOLEOŃSKIE

Czasy Napoleońskie (1799-1814)

Czasy Napoleońskie to okres od 1799 do 1814 r. Zamiarem Napoleona było siłowe scalenie Europy (koncepcja integracji europejskiej).

W 1815 r. system napoleoński został zniesiony na Kongresie Wiedeńskim (1814-1815), który to na nowo „urządził” Europę. Tak jak „urządzono” Europę na Kongresie, tak w zasadzie przetrwała ona do czasów I wojny światowej (1914 r.).

Kodyfikacje Napoleona

Kodyfikacje Napoleona - akty prawne oparte na ideach rewolucji francuskiej oraz doktrynie prawa natury. W wyniku prac kodyfikacyjnych opracowano pięć kodeksów:

• kodeks prawa cywilnego z 1804 (noszący od 1807 oficjalną nazwę kodeksu Napoleona),

• kodeks procedury cywilnej z 1807,

• kodeks handlowy z 1807,

• kodeks postępowania karnego z 1808

• kodeks karny z 1810.

Najdonioślejsze znaczenie przypisuje się kodeksowi cywilnemu. Regulacje w nim zawarte opierały się na zasadzie równości wobec prawa wszystkich podmiotów oraz zrywały z ograniczeniami prawa feudalnego (feudalizm). Kodeks cywilny uznawany jest powszechnie za wielkie arcydzieło techniki ustawodawczej. Na rozwiązaniach przyjętych w kodeksie wzorowały się ustawodawstwa innych państw, np. kodeks włoski, hiszpański, portugalski.

Kodeks cywilny obowiązywał również na obszarze Księstwa Warszawskiego oraz z pewnymi zmianami na terenie Królestwa Polskiego. Kodeks Napoleona stosowany jest we Francji do dnia dzisiejszego pod nazwą Code Civil.

Kodeks karny oraz kodeks postępowania karnego realizował idee humanitaryzmu. Proces karny opierał się na zasadach jawności, ustnym prowadzeniu sprawy i swobodnej ocenie dowodów oraz utrzymał wprowadzoną w 1791 instytucję ławy przysięgłych

Były to kodeksy nowych czasów, w których zwyciężyła myśl humanitarna. Utrwaliły się w bardzo dużym państwie, którego kultura promieniowała na inne państwa.

Kodeks cywilny Napoleona

Kodeks składał się z 2281 artykułów ułożonych w trzech księgach:

I księga - o osobach - w księdze tej znalazły się m. in. przepisy o nabywaniu i utracie praw cywilnych, prawo małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli.

II księga - o majątkach i różnych rodzajach własności - księga ta zawierała przepisy o własności użytkowaniu i służebnościach.

III księga - o różnych sposobach nabywania własności - księga dotyczyła zobowiązań, prawa spadkowego, prawa majątkowego małżeńskiego.

Kodeks Napoleona oparty jest na prawnonaturalnych założeniach wolności, nieograniczonej własności prywatnej i swobody umów - indywidualizmu i liberalizmu. Realizował postulaty pełnej swobody jednostki i jej inicjatyw gospodarczych.

Rewolucyjny charakter miały przede wszystkim przepisy prawa majątkowego (własność rozumiana była jako prawo do korzystania z rzeczy w sposób nieograniczony).

Prawo małżeńskie było tu w 100% świeckie, tzn. a) zawarcie małżeństwa następowało wyłącznie w sądzie, b) treści umowy i spory - regulował k.c., c) spory rozpoznają sądy powszechne tylko wg k.c.

Kodeks Napoleona uważany był za arcydzieło sztuki ustawodawczej, techniki legislacyjnej. Było to wspaniałe połączenie: starych tradycji francuskich, prawa rzymskiego i idei prawa natury.

Kodeks Napoleona napisany był zwięzłym i jasnym językiem. Z jednej strony unikał kazuistyki, z drugiej zaś - nadmiernej abstrakcyjności. Kodeks jest dziełem ustawodawczym o zasięgu światowym. Jego początkowy rozgłos związany był z podbojami Napoleona, w późniejszych czasach stał się modelem dla większości kodeksów cywilnych Europy. Do lat 60-tych XIX w. nie podlegał większym przeróbkom. Ważniejsze nowelizacje kodeksu przypadły na okres XIX i XX wieku., a dotyczyły głównie prawa osobowego i rodzinnego (krytyka patriarchalnych i egalitarnych akcentów). Z dużymi zmianami obowiązuje do dziś.

Kodeks Napoleona na ziemiach polskich. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego.

Kodeks Napoleona wszedł w życie na terenie Księstwa Warszawskiego 1 maja 1808 r. Niemal jednocześnie dokonano reorganizacji sądownictwa oraz wprowadzono francuski kodeks procedury cywilne.

Wprowadzenie Kodeksu Napoleona spotkało się z silną opozycją (głównie duchowieństwa katolickiego). po wejściu KN w życie duchowieństwo było zmuszone do pełnienia roli urzędników stanu cywilnego (brak odpowiednich kadr świeckich), a tym samym do podejmowania decyzji sprzecznych z zasadami wiary. Kler powszechnie odmawiał pełnienia tych funkcji, co zmusiło władze do wydania dekretu zezwalającego na nieudzielanie przez duchowieństwo ślubów cywilnych oraz rozwodów.

Drugim czynnikiem opozycyjnym była średnia szlachta. Chodziło tu o przepisy dotyczące hipoteki, godzące w interesy zadłużonego ziemiaństwa. Hipoteka bowiem w znacznym stopniu utrudniała możność zaciągania pożyczek pod zastaw nieruchomości.

Po upadku Napoleona kodeks został utrzymany dzięki poparciu polskich sfer sądowniczych, które doceniły walory tego dzieła. Po utworzeniu Królestwa Polskiego podjęto prace nad rewizją tych przepisów Kodeksu Napoleona, które budziły największe kontrowersje. Wprowadzono nowe prawo hipoteczne, nawiązujące do nowoczesnych rozwiązań hipoteki pruskiej.

Wynikiem prac Deputacji powołanej w 1820 r. był projekt I księgi kodeksu. Został on uchwalony przez sejm w 1825 r. jako Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego. Wchodził w miejsce całej księgi I Kodeksu Napoleona.

Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego składał się z 521 artykułów. Będąc niewielka przeróbką prawa osobowego kodyfikacji napoleońskiej wprowadzał kilka istotnych zmian (zniesienie instytucji śmierci cywilnej, poprawa sytuacji dzieci pozamałżeńskich, zreformowanie prawa małżeńskiego osobowego).

Kodyfikacje Napoleońskie - Kodeks karny materialny i procesowy

Kodeks karny materialny (1810) - uznawany za kodeks „triumfującego mieszczaństwa”. Stanowił duże osiągnięcie z punktu widzenia techniki legislacyjnej. Zawierał wyłącznie przepisy z zakresu prawa karnego materialnego. Składał się z rozdziału wstępnego i z 4 części (dwie pierwsze miały charakter ogólny, dwie pozostałe tworzyły część szczególną.

Ważną cechą kodeksy był podział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia i w związku z tym uzależnienie rodzaju kar od tych przestępstw. Na przykład na zbrodnie groziły kary dręczące i hańbiące, za występki kary poprawcze (np. umieszczenie w domu poprawy), a za wykroczenia - kary policyjne (grzywna, areszt do 5 dni).

System kar Kodeksu cechowała wielka surowość, służąca idei odstraszania. Przywrócono szerokie stosowanie kary śmierci (w przypadku np. ojcobójstwa - zaostrzoną obcięciem dłoni), konfiskaty majątku, piętnowanie. Skutkiem orzeczenia najcięższych kar była śmierć cywilna. Niektóre z tych okrutnych kar zostały jednak z czasem zniesione lub znacznie złagodzone.

Kodeks obowiązywał we Francji do 1994 r.

Kodeks karny procesowy (1808) - wprowadził nowe zasady postępowania w procesie karnym, przede wszystkim wprowadził zasadę tzw. procesu mieszanego. Kodeks zrywał z tajnością i inkwizycyjnością procesu, wprowadzając zasadę jawności i swobodnej oceny dowodów. Resztkami procesu mieszanego posługujemy się do dzisiaj.

Proces mieszany składał się z dwóch etapów:

• Śledztwo (ma po większej części charakter inkwizycyjny):

• śledztwo wszczynane jest z urzędu przez organ publiczny - prokuraturę

• śledztwo jest prowadzone lub nadzorowane przez tenorgan, który wszczął postępowanie

• ten sam organ popiera sprawę przez sądem

• śledztwo w zasadzie jest tajne

• najczęściej podejrzany jest tymczasowo aresztowany

• obrona jest utrudniona przez tajność

• obrońca ma utrudniony kontakt z oskarżonym

• brak równości stron - prokurator jest „panem” śledztwa

• Postępowanie przed sądem:

• wszczęcie postępowania przed sądem na podstawie aktu oskarżenia - skarga publiczna uprawnionego. Bez tego sąd nie może wszcząć sprawy

• postępowanie jest jawne dla oskarżonego, stron i dla publiczności - to umożliwia obronę

• obrońca kontaktuje się z oskarżonym - pełna możliwość obrony

• przed sądem oskarżony i prokurator są na równych prawach

• sprawę prowadzi i rozstrzyga wyrok osoba neutralna, nie zaangażowana w sprawę

• prokurator i oskarżony prowadzą przed sądem spór (kontradyktoryjność)

Podsumowując - postępowanie przed sądem ma charakter skargowo-kontradyktoryjny. Francuskim wynalazkiem było pojawienie się instytucji sędziego śledczego.

Sędzia śledczy

Sędzia śledczy korzystał ze statusu niezawisłości. Należy odróżnić niezawisłość sędziów od niezależności sądów.

• Sądy - niezależne od władzy ustawodawczej i wykonawczej

• Sędzia - niezawisły - w toku orzekania podlega tylko ustawie (kodeksowi) i nikt nie ma mu nic do powiedzenia. Prezes sądu może jedynie wydać polecenie typu administracyjnego lub porządkowego.

W zakresie obowiązku sędziego śledczego jest prowadzenie sprawy a nie wyrokowanie. Występuje tylko w I części procesu mieszanego. Współdziała z prokuratorem zwłaszcza w sprawach o dużym ciężarze gatunkowym. Śledztwo wszczyna prokurator i bardzo szybko przekazuje sprawę sędziemu śledczemu, który rozmawia ze świadkami, bada dowody, gromadzie.

Na koniec I etapu sędzia śledczy z powrotem przekazuje akta prokuratorowi, który po przeanalizowaniu ich decyduje o dalszych losach sprawy (akt oskarżenia czy umorzenie).

W sądzie sprawę popiera prokurator.

Celem postępowania skargowo-kontradyktoryjnego było doprowadzenie do złamania elementu inkwizycyjnego w procesie.

1. Kodyfikacje Oświecenia -- AUSTRIA

Kodeksy karne

Owocem prac kodyfikacyjnych w Austrii było kilka kodeksów:

• Theresiana - kodeks karny Marii Teresy z 1768 r., oparty w znacznej części na Carolinie. Theresiana obejmowała przepisy prawa karnego materialnego i procesowego. W prawie materialnym zakładano publiczno-prawny charakter przestępstw. Przestępstwa te podzielono jednak na te, które naruszały interes publiczny oraz na naruszające interes jednostki (przestępstwa prywatne, dochodzenie - w postępowaniu cywilnym).

Theresiana podzieliła przestępstwa na: bardzo ciężkie (kwalifikowana kara śmierci), ciężkie (kara śmierci lub wyjęcie spod prawa) i lekkie.

Theresiana to kodeks okrutny, uwzględniający różnice stanowe, którego celem było odstraszanie karą od przestępstwa. Theresiana dopuszczała stosowanie analogii, wymierzanie kar arbitralnych, uwzględniała różnice stanowe. Stojąc na stanowisku wyłącznie odstraszającego charakteru kary Theresiana zawiera szeroki wachlarz okrutnych kwalifikowanych kar śmierci. Trzeba jednak dodać, że, szczególnie w ostatnich latach panowania cesarzowej Marii Teresy wykształciła się praktyka ułaskawiania skazanych na śmierć.

• Leopoldina - kodeks karny z 1786 r., wydany dla Toskany z inicjatywy Leopolda II.

Pierwszy w Europie kodeks karny, który pod bezpośrednim wpływem dzieła Beccarii realizował postulaty doktryny humanitarnej. Oprócz zniesienia wszelkich okrutnych kar cielesnych i hańbiących był to również pierwszy kodeks, który zniósł karę śmierci. W systemie Leopoldiny podstawową karą była kara pozbawienia wolności.

Pomimo to, że Leopoldina obejmowała swym zasięgiem jedynie tereny włoskich posiadłości Habsburgów - odegrała jednak istotną rolę w upowszechnianiu się myśli reformatorskiej prawa karnego.

• Josephina (1787 r.) - kodeks cesarza Józefa II - o szerokim zasięgu obowiązywania. Josephina dotyczyła jedynie prawa karnego materialnego (proces został skodyfikowany w 1788 r.).

Josephina składała się z dwóch części:

1. O przestępstwach i karach kryminalnych (dot. przestępstw ciężkich)

2. O przestępstwach i karach politycznych (przestępstwa lekkie)

Najważniejszą nowością na skalę światową było przyjęcie zasady, że przestępstwem jest tylko taki czyn, który jest uznany w tym kodeksie za przestępstwo. Kodeks zniósł także arbitralność sądów w dziedzinie kar (w tym brak zróżnicowania kar w zależności od stanu społecznego sprawcy). Kodeks zatem usankcjonował zasadę legalizmu: nullum crimen sine lege; nulla poena sine lege.

W zakresie systemu kar Josephina opata była na założeniu funkcji kary jako czynnika resocjalizacyjnego - dającego skazanemu szansę na naprawienie szkody oraz na poprawę siebie samego i możliwość powrotu do uczciwego życia.

Podstawowymi karami w katalogi kar były kary pozbawienia wolności. Kara śmierci została zniesiona - zostawiono jedynie możliwość jej zastosowania w postępowaniu doraźnym. Kary pozbawienia wolności dzielono na łagodne, ciężkie i najcięższe, a ze względu na czas trwania na: czasowe, długie i długotrwałe.

W 1790 r. umiera Józef II i od tego czasu w Austrii następują kroki wstecz we wszystkich obszarach prawa, w tym cywilnego

• Franciscana - 1803 r. - W 1796 r. zakończono prace nad nową kodyfikacją karną, która przez Franciszka II została wprowadzona w 1797 r. na ziemie polskie III zaboru austriackiego w celu uregulowania stanu prawnego nowych nabytków terytorialnych, ale również na tzw. próbę (w celu sprawdzenia, jaka jest jego praktyczna przydatność - kodeks karny zachodnio-galicyjski).

Tekst tego kodeksu stał się podstawą do wydania kodeksu karnego obowiązującego w całej monarchii (1803 r.) pod nazwą Franciscana.

Kodeks ten składał się z dwóch ksiąg. Księga I - dotyczyła zbrodni; Księga II - ciężkich przestępstw policyjnych. Każda z tych ksiąg dzieliła się na część ogólną i szczególną, zawierała ponadto przepisy proceduralne.

W katalogu kar najważniejszą zmianą było wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwo (kary śmierci były zniesione przez poprzednie kodeksy). Zniesiono natomiast karę konfiskaty majątku a złagodzeniu uległy kary pozbawienia wolności. Wprowadzono możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary i przedterminowego zwolnienia z więzienia.

Elastyczny i abstrakcyjny charakter sformułowań kodeksu pozwalał na dostosowanie go do różnych zmian w doktrynie polityki kryminalnej. Dzięki temu zasadniczy trzon kodyfikacji zachował się do czasów najnowszych.

W 1852 r. dokonano modernizacji Franciscany. Po dokonanych zmianach kodeks obowiązywał do 1974 r.

Kodeks cywilny Austriacki - ABGB z 1811 r.

Intensywne prace kodyfikacyjne nad prawem cywilnym w Austrii prowadzone były od czasów Marii Teresy, jednak tylko w niewielkiej części zrealizowane zostały za jej następcy Józefa II, który ogłosił w 1787 roku pierwszą część projektu kodeksu, obejmującą prawo osobowe, jako tzw. Kodeks Józefiński (Josephinisches Gesetzbuch). Pierwsza próba kodyfikacji prawa cywilnego zaowocowała niezwykle olbrzymim dziełem (ponad 8.000 art.). Po analizie i krytyce rozesłanego po uniwersytetach projektu cesarzowa Maria Teresa powołała nową komisję.

W roku 1797 został opracowany projekt kodyfikacji cywilnej pod nazwą Kodeksu cywilnego zachodniogalicyjskiego (Burgerliches Gesetzbuch fur Westgalizien) i wprowadzony do Galicji Zachodniej (ziemie polskie przyłączone do Austrii w III rozbiorze). Terytoria te stanowiły dla austriackiego ustawodawcy „pole doświadczalne” dla wypróbowania praktycznej przydatności nowych kodyfikacji.

Kodeks zachodniogalicyjski opierał się ściśle na założeniach filozoficznych prawa natury. Zawierał nieliczne przepisy o charakterze feudalnym, jak np. rozdział „o prawach i obowiązkach między panami i służącymi”. W środowiskach prawniczych wiele dyskutowano na temat kodeksu a zebrane uwagi i doświadczenie z jego kilkuletniego funkcjonowania wykorzystano w ostatniej fazie prac kodyfikacyjnych.

Ostateczna redakcja kodeksu uzyskała sankcję cesarską 1 VI 1811 roku a od początku roku następnego kodeks wszedł w życie we wszystkich krajach monarchii habsburskiej, m.in. w Galicji.

Kodeks ten składał się z 1502 paragrafów i dzielił się, poza krótkim wstępem na trzy części: o prawie osobowym, o prawie rzeczowym, o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym.

ABGB opierał się na prawnonaturalnych założeniach: równości wobec prawa, wolnej własności i swobody umów. Operował sformułowaniami jasnymi, zwięzłymi i wyrazistymi. Odwoływał się do zdrowego rozsądku i zasad słuszności. W dużej części nawiązywał do prawa rzymskiego.

Według myśli twórców ABGB miał być kodeksem prostym, jednocześnie wolnym od luk i kazuistyki. Miał też być jednorodny (obejmować jedynie prawo cywilne).

Zagadnienia z prawa własności:

ABGB definiuje własność - istota własności - prawo rozporządzania. Właściciel może z rzeczą zrobić wszystko, co nie jest prawem zakazane. Jest to powrót do rozumienia romanistycznego.

Zagadnienia z prawa małżeńskiego:

Pojawia się świeckie prawo małżeńskie. W 1783 r. cesarz Józef II wydał dekret, w którym wprowadził w pełni świeckie prawo małżeńskie (jako umowę prawa cywilnego dwojga ludzi). Prawo to regulowało warunki umowy, rozwiązania, skutki prawne. Sporne zagadnienia rozstrzygane były przez sądy powszechne.

Po śmierci Józefa II przywrócona została kościelna forma zawarcia związku małżeńskiego, pozostały natomiast skutki cywilne i właściwość sądów powszechnych. Był to tzw. model mieszany prawa małżeńskiego, gdzie:

• osoby zawierają ślub przed duchownym wyznania, inni w USC. Osoby wierzące również mogą zawrzeć ślub w USC

• prawa i obowiązki małżonków a także spory określone są tylko w kodeksie cywilnym

• spory sądzą sądy powszechne wg prawa cywilnego.

1. Ruch humanitarny w Anglii

W Anglii idee humanitarnego ruchu nie przyjęły się - humanizacja zaczęła się już dużo wcześniej, do w I połowie XVII w. Wygasły wtedy, w drodze precedensów, tortury.

W prawie angielskim pozostawiono tzw. karę mocną, która była łagodniejszą odmianą tortur (przestępca który kłamał lub odmawiał zeznań kładziony był na wznak, przygniatany kamieniami i następnie pojony zgniłą wodą).

Prawo angielskie pełne było „dziwolągów”. Sędzia miał np. prawo udzielić łaski skazanemu, jeżeli ten prawidłowo czytał Biblię.

II połowa XVIII w. to czas wielkich odkryć angielskich. Anglia kolonizowała podbite ziemie, z tym, żena tych terenach zamieszkiwali głównie przestępcy wywiezienie za ciężkie przestępstwa.

Wybitną postacią tego okresu w Anglii był Wiliam Blackstone - m wielki osiemnastowieczny komentator angielskiego prawa. Dla Blackstone'a prawo, które ogranicza wolność jest do przyjęcia tylko wtedy, kiedy przyczynia się ono do dobra publicznego.

2. Kodyfikacje - PRUSY

Landrecht Pruski - ogólnoprawny kodeks obowiązujący w Prusach od 1 czerwca 1794 do 1900.

Prace nad Landrechtem trwały od 1780 r. Celem było stworzenie uniwersalnego zbioru całego prawa materialnego obowiązującego w Prusach i uporządkowanie w ten sposób całego prawa pruskiego. Landrecht obejmował zatem prawo cywilne, prawo karne, prawo państwowe, prawo administracyjne, a także lenne i kościelne. W efekcie liczył 20 tomów.

Objętość Landrecht'u wynikała tak z przyjętej metody kazuistycznej, co miało zapobiec wątpliwościom orzecznictwa sądowego, a także skłonności monarchii absolutnej do ścisłej reglamentacji życia swych obywateli. Landrecht nie spełnił pokładanych w nim nadziei i nie ujednolicił pruskiego systemu prawnego. W stosunku do praw partykularnych obowiązujących w Prusach miał bowiem tylko charakter posiłkowy. Dzieło napisane było czystą niemczyzną, ale stosowana terminologia była zawiła

Systematykę kodeksu oparto na prawnonaturalnych koncepcjach. Landrecht dzielił się na dwie części. Pierwsza z nich obejmowała prawa indywidualne odnoszące się do jednostki, natomiast druga regulowała prawa i obowiązki jednostki w różnych społecznościach. Taka systematyka, choć nowatorska, jednak utrudniała sprawne posługiwanie się tym aktem prawnym. Poza tym Landrecht charakteryzowała słaba przejrzystość przepisów, co powodowało trudności w praktyce orzeczniczej.

Landrecht stanowił mieszankę regulacji feudalnych z nowymi - prawnonaturalnymi. Nowe elementy to głównie nieograniczone władztwo nad rzeczą i swoboda umów. Jednakże w Landrechcie utrzymano wiele instytucji prawa feudalnego, jak choćby lenno i uprzywilejowane traktowanie stanu szlacheckiego przez prawo karne. Również przepisy prawa małżeńskiego miały w dużej mierze charakter feudalny (zakaz małżeństw między szlachtą a chłopstwem, konieczność zgody ojca na małżeństwo niepełnoletniego syna z pełnoletnią kobietą). Również w prawie karnym ostały się przeżytki feudalne, bowiem Landrecht utrzymywał nadal kary cielesne.

Prawo karne

• szeroko zarysował granicę nieumyślności.

• obrona konieczna - można ją było zastosować, o ile nie dało się uciec albo powiadomić władz.

• ogólna prewencja i odstraszanie potencjalnych przestępców od popełnienia przestępstwa.

• kara bezwzględnie określona (około 60 przestępstw zagrożonych wyłącznie karą śmierci).

• kwalifikowana kara śmierci.

• przewidywał środki zabezpieczające.

• tradycyjny podział przestępstw na publiczne i prywatne,

• przyjmował zasadę "nullum crimen sine lege".

Prawo cywilne

• wyodrębniał spółki: otwarte (cywilne), komandytowe (ciche i anonimowe),

• dziedziczenie umowne, ustawowe, testamentowe ,

• posiadanie na wzór rzymski - faktyczne władztwo nad rzeczą, zatrzymanie jej jako własnej,

• dopuszczał adopcje na podstawie umowy pisemnej zatwierdzonej przez władze państwowe (adoptujący musiał mieć 50 lat, być bezdzietnym mężczyzną).

• źródłami zobowiązań były czynności prawne i ustawa.

1. Szkoła historyczna w prawoznawstwie

Na początki XIX w. w Niemczech toczyła się ogólnonarodowa dyskusja nt. kodyfikacji prawa cywilnego - zwłaszcza nad ujednoliceniem we wszystkich krajach niemieckich.

W toku tej dyskusji w 1814 r. pojawiła się broszura „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”. Autorem był uczony Fryderyk Karol von Savigny. Pisał on, że:

• prawo nie jest rezultatem abstrakcyjności spekulacji rozumowych, myślowych

• prawo jest przejawem ducha narodu. Tworzenie prawa jest procesem historycznym - stąd nazwa „szkoła historyczna”.

Tak więc nie wolno kodyfikować, bowiem kodyfikacja jest sztucznym wtargnięciem ustawodawcy w proces kształtowania się prawa. Z takiego powodu tak długo zachowała się ustawa cywilna Landrechtu Pruskiego.

Szkoła historyczna dość szybko zaczęła ustępować miejsca koncepcjom nowszym. W II połowie XIX w. pojawia się pozytywizm prawniczy, który wypiera koncepcję historyczną. Prekursorem pozytywizmu był John Austin. Kierunek pozytywistyczny to konkretne uchwycenie, doświadczenie, konkrety. Pozytywista za prawo uważa przepis prawa, nie interesuje się zaś przyczynami tworzenia i skutkami określonych rozwiązań prawnych. Pozytywizm prawniczy bardzo silnie rozwinął się w Niemczech.

Fakt, że prawnicy niemieccy wykształceni byli w duchu pozytywistycznym ułatwiał im przyjęcie faszyzmu. Po II wojnie światowej zauważono jednak, że prawo musi odpowiadać pewnym wartościom. Gustaw Ratbruch stworzył formułę: prawo nie może być jakiekolwiek. Wielowiekowy wysiłek ludzkości doprowadził do ustanowienia fundamentalnych praw człowieka - ludzkość jest zgodna co do treści tych praw.

Wyłania się kierunek zwany normatywizmem (jego twórcą był Hans Kelsen)

1. Prawo karne w XIX w. - szkoła klasyczna, antropologiczna i socjologiczna

Szkoła klasyczna - rodzi się na samym początku XIX w. Twórcą tej szkoły buł Johan Paul Feuerbach. Był twórcą kodeksu bawarskiego z 1813 w. Ta szkoła bazuje na:

• Osiągnięciach szkoły humanitarnej, dołączając koncepcje E. Kanta (Kara jako sprawiedliwy odwet, resocjalizacja, kara proporcjonalna do winy)

• Nauce: człowiek ma wolną wolę. To, że człowiek popełnia przestępstwo - to jego wola.

Szkoła ta stworzyła nowoczesne, precyzyjne konstrukcje prawa karnego. Feuerbach po raz pierwszy na świecie użył po łacinie sformułowań: Nulla poena sine lege, nullum crimen sine lege.

Szkoła antropologiczna - w latach 70-tych XIX w. ukazuje się książka „Człowiek zbrodniarz”. Wyłożono w niej myśl, że niektórzy ludzie rodzą się przestępcami. Taki człowiek, zbrodniarz jest jak gdyby człowiekiem pierwotnym. Lombrosso mówi, że człowiek taki ma charakterystyczne cechy zewnętrzne: złodziej długie palce, oszust - biegające oczy. Badania antropologiczne potrafią wykazać odchylenia od normy. Szkoła antropologiczna szybko upadła.

Szkoła socjologiczna -Liderem tej szkoły był Franz List.

Myśl szkoły: Okazuje się, że to, czego uczyła szkoła humanitarna i klasyczna (badać winę i proporcjonalnie do winy odmierzać karę - ta koncepcja umarła.

Pod koniec XIX w. łatwo było zauważyć, że w Europie wzrasta przestępczość. Przyczyny przestępczości wg szkoły socjologicznej:

• Warunki środowiskowe

• Przyczyny tkwiące w przestępcy (prawnik badając sprawę ma wniknąć w przestępcę) - jakie niebezpieczeństwo dla porządku społecznego tkwi w danym osobniku. Stosownie do tego niebezpieczeństwa społeczeństwo powinno się zabezpieczyć przed takim człowiekiem

Wynaleziono system środków zabezpieczających, niezależnych od winy. Np. Dla przestępców „zawodowych”, o odbyciu kary - np. umieszczenie w ośrodku przystosowawczym (w celu przyuczenia do zawodu, do codziennej prawy), środki lecznicze dla psychicznie chorych.

Idea ta przyjęła się w polskim kodeksie z 1832 r. W latach późniejszych idea ta była nadużywana w systemach totalitarnych.

1. Kodyfikacje Oświecenia - NIEMCY

kodeks cywilny

BGB - ogólnoniemiecki kodeks cywilny uchwalony w 1896 r.,, obowiązujący od 1 stycznia 1900 do dziś. Zawiera zasadniczy zrąb przepisów niemieckiego prawa cywilnego. Uważa się go za „dziecko” pozytywizmu prawniczego. Postulat unifikacji niemieckiego prawa prywatnego był podnoszony głównie przez pozytywistów, jednak napotkał silny sprzeciw ze strony szkoły historycznej.

Wejście BGB w życie oznaczało koniec partykularyzmu w niemieckim prawie cywilnym (jego unifikację). Oznaczało także ostateczne zerwanie z feudalnym ustrojem społeczeństwa, bowiem BGB, opierając się na wolnorynkowej filozofii gospodarki i własności, współtworzy kapitalistyczny ustrój społeczny. Jego podstawą jest zasada autonomii stron, przejawiająca się w zasadach swobody umów, swobody rozporządzania własnością, swobody testowania.

BGB należy do tzw. wielkich kodyfikacji cywilnych XIX wieku. Na BGB wzorowano wiele kodeksów cywilnych całego świata.

BGB stanowił również część polskiego porządku prawnego na obszarze dawnego zaboru pruskiego. Po II wojnie światowej jego postanowienia były sukcesywnie zastępowane nowym prawem, jednak ostatnie przepisy kodeksu dotyczące hipoteki morskiej utraciły moc obowiązującą dopiero w 1962 r.

BGB podzielony został według systematyki pandektowej na pięć części:

• część ogólną,

• zobowiązania - prawo obligacyjne, umowy

• prawo rzeczowe - własność, posiadanie

• prawo rodzinne - małżeńskie osobowe, małżeńskie majątkowe, rodzice-dzieci

• prawo spadkowe.

Własność: nieograniczone prawo właściciela do rzeczy.

Prawo małżeńskie osobowe: 100% świeckie.

W BGB po raz pierwszy zastosowano klauzule generalne: Na początki XIX w. teoretycy zachwycili się dokonanymi zmianami: upadkiem feudalizmu, równością ludzi, własnością.

Pojawia się kapitalizm ze swoimi wadami i zaletami. Powstają wielkie zakłady pracy najemnej. Dochodzi do różnych kontraktów cywilno-prawnych - faktyczne stosunki pomiędzy fabrykantem a najemnymi pracownikami nie były jednak oparte o zasady równości.

Na początku XIX w. rodzi się koncepcja socjalizmu utopijnego. Rozwija się ruch socjalistyczny i komunistyczny.

Manifest komunistyczny Marksa i Engelsa z 1848 r. stał pod hasłem odebrania własności prywatnej środków produkcji. Widmo komunizmu krąży po Europie.

W 1891 r. wydana została reencyklika papieska „O kwestii robotniczej”. Przeciwstawia się ona ruchowi komunistycznemu argumentując, że własność jest naturalnym prawem człowieka, ale trzeba, by robotnik miał godziwą zapłatę i warunki pracy. Jest to nawiązanie do św. Tomasza z Akwinu, który akcentował, że z własności wynika misja społeczna - właściciel powinien korzystać z rzeczy ku pożytkowi innych.

W tych warunkach w prawie cywilnym rodzi się kierunek socjalizacji prawa. Istotą tego kierunku jest: sędzia ma badać nie tylko formalną stronę umowy, czynności, ale także słuszność danych umów/czynności. Sędzia w razie potrzeby ma korygować treść umowy.

Ruch ten nie przełożył się na zmiany w kodeksach, choć miał istotne osiągnięcia w praktyce.

W BGB, na tle tych zjawisk pojawiły się klauzule generalne: sformułowania, których treści należy szukać w życiu codziennym, poza prawem, np.: nikt nie może czyni rzeczy sprzecznych z zasadami współżycia społecznego.

W ciągu ponad stu lat obowiązywania BGB był wielokrotnie nowelizowany, jednak jego założenia pozostały nienaruszone. Najobszerniejszej noweli dokonano w 2002, włączając do kodeksu przepisy zawarte dotychczas w ustawach szczególnych, między innymi przepisy o ochronie konsumentów, implementowane do prawa niemieckiego w wykonaniu dyrektyw Unii Europejskiej.

Kodeks karny

Spośród państw niemieckich największe rezultaty w zakresie prawa karnego osiągnęły Prusy i Bawaria.

Pierwszą kodyfikacją prawa karnego w Prusach był Landrecht z 1794 r., który jednak pozostawał daleko w tyle za osiągnięciami nauki europejskiej. Nowym elementem w stosunki do feudalngo systemu karania było przyjęcie przez Landrecht zasady nullum crimen sine lege, jednocześnie jednak Landrecht dopuszczał on stosowanie, zwłaszcza wobec żebraków i włóczęgów swoistego środka zapobiegawczego, jakim było zamykanie ich w domach pracy już po odbyciu kary.

Przeważały kary pozbawienia wolności, ale utrzymano jednocześnie kwalifikowane kary śmierci.

W początkach XIX w. podjęto myśl całkowitej przebudowy przepisów karnych Landrechtu. W związku z rewolucją marcową 1848 r. podjęto jednak prace nad nową kodyfikacją karną, czego efektem był kodeks karny pruski z 1851 r.

Kodeks karny pruski z 1851 r. wzorował się na francuskim Code penal. Przejął z niego podział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia. Oddziaływania kodeksu francuskiego zaznaczyły się także w systemie kar kodeksu pruskiego, w przepisach o usiłowaniu, współuczestnictwie, w ujęciu okoliczności łagodzących.

Kodeks ten chronił szczelnie interesy kapitalistów - miał znacznie rozbudowane przepisy z zakresu ochrony praw majątkowych.

Poza tym kodeks znał postanowienia o charakterze absolutystyczno-policyjnym, szczególnie w przepisach o ochronie władzy.

Kodeks bawarski z 1813 r. - z punktu widzenia techniki legislacyjnej był najnowocześniejszym z kodeksów tamtej epoki. Za wzorem Code penal wprowadzał podział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia. Zawierał normy zbudowane w sposób wolny od kazuistyki, był jednolity terminologicznie.

Kodeks bardzo ograniczał swobodę decyzji sędziowskiej poprzez wprowadzenie sankcji bezwzględnie oznaczonych. Ustawodawca zakazywał wydawania wszelkich komentarzy do kodeksu z wyjątkiem urzędowych.

Pod względem kar kodeks bawarski był bardzo represyjny. Znał 11 przypadków zaostrzonej kary śmierci, instytucję śmierci cywilnej, kary cielesne.

Kodeks karny ogólnoniemiecki z 1871 r.

Zjednoczenie Niemiec postawiło na porządku dnia sprawę utworzenia kodyfikacji wspólnej dla całego państwa. Punktem wyjścia był kodeks z 1851 r.

Nowy kodeks karny ogólnoniemiecki z 1871 r. składał się z przepisów wstępnych i dwóch części: ogólnej i szczególnej. W porównaniu z kodeksem pruskim z 1851 r. ograniczał karę śmierci, skrócił maksymalną karę śmierci z 20 do 15 lat, przewidywał warunkowe zwolnienie po odbyciu ¾ kary pozbawienia wolności.

W początkach XX w. podjęte zostały prace nad zasadniczą reformą ustawodawstwa karnego. Ich owocem był projekt nowego kodeksu z 1930 r.

W czasach hitlerowskiej III Rzeszy prawo karne stało się jednym z instrumentów polityki państwa totalitarnego, eksterminacji rasowej i społecznej. Nastąpił niesłychany rozrost zasięgu działania prawa karnego poprzez zmiany zasady odpowiedzialności karnej - nowela z 1935 r. do kodeksu karnego II Rzeszy zerwała z zasadą legalizmu na rzecz stosowania analogii w prawie. Wprowadzono rozbudowany system „środków zabezpieczających i poprawczych”, m.in. kastrację, W znowelizowanych przepisach o zdradzie głównej rozbudowane zostało pojęcie przestępstw przeciwko państwu, karanych wyłącznie śmiercią.

1. Kodeks Szwajcarski

Kodeks Szwajcarski z 1912 r. poziomem zbliżony do BGB.

ZGB uchodzi za modelową kodyfikację prawa cywilnego, był wielokrotnie recypowany w krajach kodyfikujących prawo cywilne. ZGB zamyka epokę tzw. wielkich kodyfikacji.

ZGB przyjął systematykę będącą połączeniem schematu personae-res-actiones oraz systemu pandektowego. Pod wpływem szkoły wolnego prawa nakazywała sędziemu, w wypadku luki w prawie, orzekać według zasad, które sam by ustanowił będąc prawodawcą. Przewidywał szeroki wybór umów o dziedziczenie.

Pod względem techniki Kodeks ZGB również przewyższa BGB. Intencją jego autora było utworzenie dzieła popularnego, przystępnego dla przeciętnego obywatela. Język wykorzystywany w ZBG był prosty. Poszczególne artykuły były krótkie, dające tylko ogólne wskazówki.

W tym kodeksie zawarty jest przepis, który mówi, że w niektórych sytuacjach sędzia powinien zachować się jak ustawodawca. Przepis ten wywołał poruszenie w środowiskach prawniczych, w rzeczywistości jednak sędziowie nie wykorzystują tego zapisu.

Kodeks ZGB wywarł poważny wpływ na ustawodawstwo cywilne Europy po I wojnie światowej.

2. Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego

Przygotowany w latach 1809-1812 projekt kodeksu cywilnego wzorował się na Kodeksie Napoleona, zwłaszcza w kwestii prawa własności i zobowiązań. Projekt ten wywołał ostrą krytykę ze strony szlachty, a jego autor - Sperczyński został zesłany na Sybir. Po powrocie z wygnania Sperczyński znów podjął się prac nad kodyfikacją.

W pierwszych latach panowania Mikołaja I komisja zebrała cały materiał normatywny od czasów Sobornego Ułozenija aż do ukazu z 1825 r. obwieszczającego śmierć Aleksandra I. Zbiór ten ułożony chronologicznie ukazał się w 1830 r. pod nazwą Zbioru Praw Cesarstwa Rosyjskiego.

Stał się podstawą do opracowania nowego zbioru, tym razem ułożonego systematycznie, a więc mającego charakter kodyfikacji, pod nazwą Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego. Zwód wszedł w życie z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1835 r.

Stanowił obszerną kompilację obejmującą wszystkie niemal dziedziny prawa. Prawo prywatne Zwodu miało charakter feudalno-stanowy i w małym tylko stopniu uwzględniało interesy mieszczaństwa. Zwód miał liczne wady techniczne, wiele luk, wewnętrznych sprzeczności, kazuistykę.

Przestarzałe rozwiązania Zwodu spowodowały podjęcie myśli jego zasadniczej reformy. W 1882 r. powołano komisję, której celem było opracowanie nowego kodeksu cywilnego Rosji. Przygotowany w 1905 r. projekt kodeksu wzorujący się na prawie niemieckim nie został przyjęty. Dokonano tylko reformy najbardziej przestarzałych części Zwodu (o prawach osobistych i majątkowych mężatek).

Rewolucja październikowa położyła kres obowiązywaniu całego ustawodawstwa przedrewolucyjnego w dziedzinie prawa prywatnego. Natomiast w niepodległej Polsce część Zwodu mówiąca o prawie prywatnym utrzymała moc obowiązującą w ciągu dwudziestolecia wojennego na kresach wschodnich.

3. Kodeksy karne rosyjskie

Ruch kodyfikacyjny reprezentowany przez Sperczyńskiego obejmował również prawo karne. Po raz pierwszy zostało ono zebrane w całość w Zwodzie Praw z 1832 r. Treść przepisów prawa karnego była jednak przestarzała, konieczne więc było zreformowanie tych praw.

Wynikiem prac kodyfikacyjnych było ułożenie w 1845 r. Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych. Kodeks ten był typową kodyfikacją państwa absolutystycznego. W kodeksie tym bardzo rozbudowany był katalog przestępstw przeciwko władzy państwowej. Kary dzieliły się na: kary główne (pozbawienie wszelkich praw wraz z karą śmierci lub zesłania na Sybir) i kary poprawcze (zesłania krótkotrwałe, areszty, więzienie, grzywna).

4. Stan prawny przed 11.11.1918 r. (prawo cywilne)





Rzeka Bug stanowiła granicę między dotychczasowym Królestwem Polskim na terenie którego obowiązywały inne przepisy, a wschodnią częścią, gdzie obowiązywał Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego.

W 1876 r. Austria dzieli się na Austro-Węgry (obowiązuje prawo węgierskie). Ustawodawstwo niemieckie było nowoczesne, najbardziej nowatorskie na tle innych ustawodawstw obowiązujących na terenach Królestwa Polskiego i Zaborów.

W zakresie prawa cywilnego na terytorium państwa polskiego istniało pięć systemów prawnych:

• Na ziemiach zaboru rosyjskiego obowiązywało prawo francusko-polskie (KN z późn. zmianami)

• W zaborze pruskim - kodeks cywilny niemiecki

• W zaborze austriackim - kodeks cywilny austriacki

• Na Kresach Wschodnich - tom X cz. 1 Zwodu Praw

• Na obszarze Spiszu i Orawy - prawo węgierskie

1. Komisja Kodyfikacyjna II RP

Ustawą z 3 czerwca 1919 r. powołano Komisję Kodyfikacyjną, której celem było przygotowanie projektów jednolitego ustawodawstwa dla wszystkich ziem państwa polskiego. Członkowie Komisji byli powoływani przez głowę państwa i byli nieodwoływalni. Byli to prawnicy ze wszystkich 3 zaborów i z różnych zawodów prawniczych. Członkowie Komisji pracowali nieodpłatnie.

Pierwszy skład liczył 44 osoby. Pierwszym prezydentem Komisji był Ksawery Fierich - profesor UJ. Komisja sama uchwalała regulamin, w konsekwencji sama decydowała o strukturze i o trybie prac. Podzieliła się na sekcje karne, cywilne, ustroju sądów. Ustawa o Komisji Kodyfikacyjnej miała zaledwie 6 art. Mówiła, że ma się ona zajmować prawem cywilnym i karnym.

Po przygotowaniu projektu Komisja przynosiła projekt ministrowi sprawiedliwości i na tym się kończyła jej rola. Komisja nie miała żadnych uprawnień ustawodawczych. Nie miała wpływu na to, co się stanie z jej projektami. Po zaprezentowaniu projektu to minister decydował o losie ustawy (nadawał lub nie nadawał jej bieg ustawodawczy).

Do 1926 r. projekty komisji trafiały od ministra do sejmu i były uchwalane w postaci ustawy. Projektów tych było jednak niewiele. Do najważniejszych z nich należały:

• Prawo międzynarodowe prywatne

• Prawo międzydzielnicowe prywatne

Projekty te regulowały sposoby rozstrzygania rozbieżności występujących między prawami dzielnicowymi.

Od początku lat 20-stych podjęte zostały prace nad przygotowaniem wszystkich części przyszłego kodeksu cywilnego. W prawie cywilnym postanowiono nie tworzyć jednego kodeksu, tylko osobno skodyfikować poszczególne działy.

W pierwszej kolejności podjęto prace nad ujednoliceniem prawa rodzinnego, w tym małżeńskiego osobowego, regulowanego ówcześnie przez 5 systemów prawnych, według całkowicie odmiennych zasad. Prawo rodzinne uznawane było za jedno z najpilniejszych do skodyfikowania, bowiem obejmowało wszystkich obywateli. Na prawo rodzinne składało się:

• Prawo małżeńskie

• Osobowe

• Majątkowe

• Stosunki między rodzicami a dziećmi

• Przysposobienie, kuratela.

Projekt ten ukończony w 1929 r. opierał się na świeckim charakterze małżeństwa, fakultatywnej (cywilnej lub kościelnej) formie zawierania małżeństwa, jurysdykcji sądów powszechnych w sprawach małżeńskich i równouprawnienia kobiet i mężczyzn. Projekt ten wywołał falę protestów ze strony duchowieństwa katolickiego oraz konserwatystów, tak więc rząd postanowił nie nadawać mu biegu.

Fiasko projektu prawa małżeńskiego zahamowało postęp praz nad niektórymi dalszymi częściami kodeksu, w szczególności nad prawem majątkowym małżeńskim. Również z dziedziny prawa rodzinnego ukazały się tylko projekty o stosunkach pomiędzy rodzicami a dziećmi oraz o urzędzie opiekuńczym.

Jedynym działem prawa cywilnego, którego kodyfikację zrealizowano w II RP, były zobowiązania. Kodeks zobowiązań ogłoszony został przez Prezydenta RP w 1933 r. Kodeks ten opierał się na nowoczesnych rozwiązaniach europejskich kodyfikacji cywilnych.

Ponadto udało się skodyfikować: kodeks handlowy (1933) i kpc (1933).

Wszystkie projekty stały na najwyższym poziomie. Publikowane były w specjalnym wydawnictwie „Komisja Kodyfikacyjna”. Prace te były tłumaczone na języki obce. Projekty, które spoczęły w szufladach zostały wykorzystane w latach 1945 - 1946, wprowadzono je w życie dekretami. Tą drogą dokończono prace Komisji Kodyfikacyjnej.

W 1926 r. uchwalona została Nowela Sierpniowa, która pozwalała Prezydentowi RP wydawać rozporządzenia z mocą ustawy. Rozporządzenia te musiały być zgodne z ustawą określającą uprawnienie prezydenta do tych rozporządzeń.

Wszystkie ustawy komisji kodyfikacyjnej po 1926 r. weszły w życie jako rozporządzenia. Działanie takie było korzystne - znacznie usprawniało działania ustawodawcze.

Prawo pracy

Komisja nie brała się za prawo pracy ponieważ prawo pracy właściwie się dopiero kształtowało. Prawo pracy rodziło się z kapitalizmu. Długo umowę między pracodawcą a pracownikiem umiejscawiano w kodeksie zobowiązań.

Zaczyna wkraczać prawo administracyjne, wspierające pracownika, będącego słabszą stroną. Prawo pracy ma charakter obronny pracownika. Uznano, ze jest za wcześnie na kodyfikację prawa pracy.

1. Kodeks karny Makarewicza 1932 r.

Komisja Kodyfikacyjna powołana do życia w 1919 r. uznała za niezwykle pilne zastąpienie zróżnicowanego prawa karnego obowiązującego na terenach polskich jednolitym kodeksem karnym. W 1919 r. ukonstytuował się Wydział karny Komisji. Pracom komisji przewodzili Juliusz Makarewicz i Wacław Makowski.

Kodeks został wydany w 1932 r. w drodze rozporządzenia Prezydenta RP. Jednocześnie zostało ogłoszone odrębne prawo o wykroczeniach.

Kodeks karny z 1932 r. był dziełem nowoczesnym, napisany jasnym i precyzyjnym prawniczo językiem. Czyn był przestępstwem, jeśli wyczerpywał przesłanki zawarte w kodeksie. Podstawą odpowiedzialności karnej była wina.

Kodeks był oparty o trzy ogólne zasady:

• Zasadę subiektywizmu - odpowiedzialność karna zależna od stosunku sprawcy do czynu i od jego poczytalności - konstrukcja winy dopuszczała odpowiedzialność wyłącznie za skutki zamierzone i przewidywane, odpowiedzialność zależna od wieku sprawcy (np. do 13 lat - brak odpowiedzialności, 13-17 lat - odpowiedzialność warunkowa), odpowiedzialność podżegacza i pomocnika - za zamiar.

Indywidualizacja kary - uwzględnienie przez sąd okoliczności takich jak pobudki, sposób działania sprawcy, stosunek do pokrzywdzonego, dotychczasowe życie, zachowanie po popełnieniu przestępstwa.

• Zasadę humanitaryzmu - polegającą na stosowaniu represji tylko w granicach niezbędnych dla uzyskania przewidzianych celów kary. Kara śmierci uznana została za środek wyjątkowy i przewidziana tylko w pięciu przypadkach. Nieletnie między 13 i 17 r.ż. podlegali tylko środkom poprawczym lub wychowawczym.

• Zasadę środków zabezpieczających - jako sposób ochrony społeczeństwa przed przestępcami. Środki zabezpieczające były przewidziane wobec osób chorych psychicznie, alkoholików, narkomanów, recydywistów, przestępców zawodowych, przestępców wykazujących wstręt do pracy.

Ponadto kodeks przewidywał: Zawieszenie wykonania kary, warunkowe zwolnienie i zatarcia skazanie. Kodeks ze zmianami obowiązywał do 1970 r.

1. Związek Radziecki

W 1917 r. miały miejsce następujące wydarzenie:

• Rewolucja Lutowa (marzec 1917 - obalenie caratu). Powołany został rząd tymczasowy, którego zadaniem było przeprowadzenie wyborów do Zgromadzenia Narodowego, które ma uchwalić konstytucję

• Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa (listopad). Był to klasyczny zamach stanu, dokonany przez Gwardię Bolszewicką. W efekcie powołano nowy rząd z Leninem na czele.

W wyborach Bolszewicy uzyskali 24% głosów. Ponad 50% uzyskało SR (Socjaliści-Rewolucjoniści). W styczniu zebrało się Zgromadzenie. Bolszewicy zażądali pełnomocnictw od SR. Doprowadzili do usunięcia SR w pierwszym dniu urzędowania. Bolszewicy po uchyleniu władzy w pierwszych godzinach uchwalili ważne dekrety:

• Dekret o pokoju - chodziło o pozyskanie żołnierzy

• Dekret o powołaniu rządu

• Dekret o ziemi

Po tym zdarzeniu dochodzi do faktycznej rewolucji (revolutio - ruch nie dający się zatrzymać). Do 1921 r. trwa wojna domowa, walki klasowe, walki społeczne, narodowościowe.

Zasadniczym elementem koncepcji Lenina było stwierdzenie, że posiadacze władzy politycznej mogą się obejść w ogóle bez prawa. Przewodnią myślą było nie stabilizowanie prawa - prawo miało się samo dynamicznie rozwijać w oparciu o stanowione dekrety i świadomość rewolucyjną.

Charakterystycznym elementem ustroju państwa radzieckiego było wyposażenie wszystkich organów ustawodawczych również w kompetencje wykonawcze i kontrolne - było to programowe przeciwstawienie się teorii trójpodziału władz. Hierarchiczna struktura rad pozwalała na realizację „centralizmu demokratycznego” - który w istocie był zaprzeczeniem jakiegokolwiek demokratyzmu czy samorządności.

Na przełomie lutego i marca 1921 r. wybuchło powstanie kronsztadzkie przeciw władzy bolszewickiej. 50 tys. czerwonoarmistów tłumiło ten bunt w bardzo krwawy sposób. Wtedy Lenin wprowadził tzw. Nową Ekonomiczną Politykę (NEP) - w okresie NEP-u (1922-1928) dopuszczono wolny rynek, dozwolono na prowadzenie drobnej działalności wytwórczej

Chłopi zwolnieni zostali z dotychczasowego obowiązku dostaw nadwyżek żywności- musieli natomiast płacić podatek. Aby płacić podatek - musieli produkować więcej i sprzedawać swe towary na rynku. Władza państwowa kupowała produkty na rynku, eksportowała je, pozyskiwała dewizy, za które następnie unowocześniano parki maszynowe.

Stalin doprowadził do likwidacji NEP-u. W czasach stalinowskich nastąpiło wielkie rozkułaczanie chłopów (1929-1930) i kolektywizacja. Zmuszano chłopów do tworzenia spółdzielni (kołchozów) i sowchozów (państwowe). Panował głód, który prowadził do buntów. Bunty były tłumione przez Feliksa Dzierżyńskiego. Wszystko było reglamentowane, a praca była obowiązkowa. Chłopi musieli oddawać całą nadwyżkę ponad potrzeby rodziny. Faktycznie jednak chłopom nie chciało się pracować na roli tylko po to, by później za darmo oddawać płody ziemi. W efekcie zaczęło brakować żywności i nastąpił głód, który zabił miliony ludzi.

Istota totalitaryzmu komunistycznego - człowiek w systemie ma być podporządkowany we wszystkich szczegółach pod władzę, bo tylko wtedy jest naprawdę posłuszny. Człowiek ma być we wszystkim zależny od państwa. Metodą na to posłuszeństwo jest strach.

1. Prawo rzeczowe ZSRR

Dekret o ziemi - jeden z pierwszych dekretów bolszewickich. Dekretem tym dokonano wywłaszczenia ziemi osadniczej (świeckiej i cerkwi) na własność państwa, do dyspozycji lokalnych rad. Ogłoszono, że cała ziemia stanowi własność ogólnonarodową. Wszelki obrót ziemią był niedopuszczalny, z tym, że chłopów nie wywłaszczano - pod warunkiem jednak aby chłopi pracowali na tej ziemi nie zatrudniając robotników. Jeżeli rodzina chłopska nie była w stanie zająć się ziemią ze względu na jej obszar - wtedy dochodziło do wywłaszczenia. Stan ten utrzymał się do 2002 r. Dekret o ziemi stwierdzał, że rozwiązanie to jest tymczasowe.

W 1918 r. przeprowadzono nacjonalizację całego majątku (nieruchomości w miastach, banki, zakłady produkcyjne). Ludziom pozostawiono drobną własność przedmiotów osobistych.

W latach 1922-1926 pojawiły się liczne kodeksy, w tym cywilny, i wykształciły się różne typy własności. Typy te umocnione zostały konstytucją z 1936 r. (tzw. Konstytucja stalinowska)

• Własność społeczna

• ogólnonarodowa

• spółdzielcza (wszelka spółdzielczość była fikcją)

• Własność prywatna (drobnotowarowa) - drobna własność wytwórcza. Własność ta była oficjalnie wypierana, ponieważ z niej mogła by się odrodzić własność kapitalistyczna

• Własność osobista - drobne przedmioty codziennego użytku.

To zróżnicowanie własności wiązało się z różną ochroną prawną ( w prawie cywilnym i karnym). Własność społeczna była bardzo silnie chroniona.

Te rodzaje własności utrzymały się do końca trwania ZSRR oraz były narzucane we wszystkich krajach tzw. Demokracji Ludowej. W Polsce istniały do grudnia 1989, Kiedy to zmiany w kc wyrugowały ten system własności.

1. Prawo zobowiązań ZSRR

Wyodrębnione zostały cztery typy stosunków prawnych:

• Stosunki prawne pomiędzy jednostkami państwowymi

• Stosunki pomiędzy jednostkami państwowymi a spółdzielniami

• Stosunki jednostek uspołecznionych z osobami fizycznymi

• Stosunki pomiędzy osobami fizycznymi.

W odniesieniu do dwóch pierwszych typów regulacje zobowiązaniowe trzeba było uregulować całkowicie od nowa. W odniesieniu to trzeciego - stosunki nosiły cechy rozwiązań tradycyjnych, a częściowo zbliżone były do tych charakterystycznych dla pierwszych dwóch typów. W odniesieniu do ostatniego typu - rozwiązania były charakterystyczne dla klasycznego prawa cywilnego.

Podmioty uspołecznione były znacznie bardziej uprzywilejowane w stosunku do nieuspołecznionych - od zawierania umów począwszy poprzez dystrybucję aż po ustalanie cen.

W zasadę swobody umów skutecznie wkraczało centralne planowanie wszystkiego. W efekcie aktami administracyjnymi ściśle oznaczano treści umów, ceny zapłaty, kary umowne itp.

Prawo zobowiązań w odniesieniu do podmiotów uspołecznionych nie służyło realizacji dóbr i usług, lecz wykonaniu planu gospodarczego.

1. Prawo spadkowe

Dekret o zniesieniu spadkobrania z 1918 r. radykalnie znosił dziedziczenie ustawowe jak i testamentowe. Po śmierci człowieka jego majątek miał stawać się własnością państwa. Dekret przewidywał jedynie dziedziczenie rzeczy osobistych i sprzętów domowych oraz drobnych narzędzi do pracy w gospodarstwie rolnym. Dziedziczyć mogli jedynie współmałżonek oraz dzieci zmarłego.

Zdaniem bolszewików - w państwie socjalistycznym dziedziczenie jest szkodliwe - ponieważ wzmaga szkodliwe instynkty indywidualistyczne i mnoży spory między obywatelami.

Okres NEP-u przyniósł jednak regulację dot. Spadkobrania - Dekret z 1922 r. przewidujący spadkobranie w istocie jednak ani nie poszerzał kręgu spadkobierców, ani też nie zwiększał wartości masy majątkowej. Stanowił jedynie usankcjonowanie prawa spadkobrania, a nie jego wykluczenie.

W 1936 r. konstytucja stalinowska uznała prawo dziedziczenia własności osobistej obywateli i przyznała temu ochronę ustawową.

2. Prawo cywilne - prawo małżeńskie osobowe w Rosji i ZSRR

W Rosji Carskiej prawo małżeńskie osobowe było w 100% wyznaniowe i było bardzo anachroniczne. Po rewolucji lutowej podjęto prace zmierzające do unowocześnienia tego prawa. Rząd Tymczasowy Kierymskiego miał gotowe opracowania. Po obaleniu Kierymskiego - rząd Lenina wyjął z „szuflady” te projekty i ogłosił je jako dekrety.

W 1918 r. wydano Kodeks prawa rodzinnego. Treść kodeksu rodzinnego regulowała:

• Zawarcie małżeństwa - które następowało przez prostą rejestrację tego faktu w USC

• Rozwiązanie małżeństwa:

• Jeżeli obie strony się zgadzały - wystarczała rejestracja faktu w USC

• Jeżeli jedna ze stron się nie zgadzała - następowało postępowanie sądowe. Bolszewicy wyznawali zasadę dobrowolności małżeństwa w skrajny sposób - sąd w myśl tej zasady nie mógł odmówić rozwodu.

W 1926 r. mamy następny kodeks rodzinny, w którym rozwiązanie małżeństwa następowało wyłącznie w trybie administracyjnym, nawet przez jednostronne oświadczenie woli złożone zaocznie, pod nieobecność drugiej strony.

Taki stan prawny istniał do 1944 r., kiedy to pod wpływem liczby ofiar II wojny światowej postanowiono wzmocnić rodzinę i zmieniono prawo tak, że rozwód mógł nastąpić tylko poprzez sąd. Z biegiem czasu sytuacja się stabilizowała.

Kodeks rodzinny był odrębny od kodeksu cywilnego. Do tego dorobiono następującą ideologię: Prawo cywilne traktuje głównie o stosunkach majątkowych. W kapitalizmie -nawet stosunki rodzinne są przeniknięte sprawami majątkowymi. Toteż w kapitalizmie prawo rodzinne jest częścią prawa cywilnego, natomiast w socjalizmie panuje sama miłość i stosunki rodzinne są wyczyszczone od spraw majątkowych. Stąd prawo rodzinne w socjalizmie nie jest częścią prawa cywilnego.

Taki stan obowiązywał we wszystkich krajach satelickich do końca trwania ZSRR.

1. Prawo karne materialne w ZSRR

Prawo karne traktowane było jako narządzie walki klasowej, walki z wrogami ustroju. Przestępstwo zdefiniowane zostało jedynie od strony materialnej - jako czyn niebezpieczny. Nie było definicji formalnej.

Kary została ukształtowana jako środek ochrony społeczeństwa przed daną jednostką, a nie jako odpłata za zło.

Przestępstwa dzielono na: naruszające podstawy władzy radzieckiej oraz pozostałe. Termin kara został zastąpiony pojęciem środków ochrony społecznej (poprawcze, lecznicze i leczniczo-poprawcze).

Środkiem poprawczym, stosowanym na porządku dziennym było rozstrzeliwanie!

Po śmierci Stalina nastąpiła liberalizacja prawa karnego (zahamowana jednak przez Chruszczowa).

2. Postępowanie karne w ZSRR

Podobnie jak inne gałęzie prawa - postępowanie karne również nie znalazło w ZSRR wystarczającego unormowania. Pewne przepisy zawarte zostały w dekretach o sądzie, a związane były raczej ze znoszeniem pewnych instytucji a nie z regulowaniem stanu prawnego.

Tak więc zniesiono instytucje sędziów śledczych, prokuratorów, adwokatów, powierzając niektóre ich obowiązki sądowi, bądź upoważniając do nich wszystkich obywateli.

Nastąpił podział sądów na:

• Sądy lokalne,

• Sądy rewolucyjne - sądy te miały sądzić w sprawach większej wagi, niebezpiecznych dla nowej władzy.

W 1922 r. wprowadzono w życie kodeks postępowania karnego, który uregulował procedury utrzymując postępowanie przez sądami lokalnymi i rewolucyjnymi. W tym ostatnim przypadku postępowanie nosiło cechy inkwizycyjnego.

Napisany przez Stalina dekret Lex Kirow pozbawiał oskarżonych w procesie jakichkolwiek szans. Sąd mógł zarządzić przeprowadzenie rozprawy nawet zaocznie, zniesiono prawo do obrony i do posiadania obrońcy. Postępowanie było jednoinstancyjne - brak środków odwoławczych. Niedopuszczalne było ułaskawienie, a wyrok śmierci musiał być wykonany w ciągu 24 godzin.

Lex Kirow - zainspirowany przez Stalina zamach na Kirowa (rosnącego w popularność potencjalnego rywala) był przede wszystkim znakomitym pretekstem do ostatecznej rozprawy ze wszystkimi, których można było podejrzewać o choćby cień opozycyjności. Aby błyskawiczna likwidacja rzeczywistych czy urojonych przeciwników Stalina mogła się odbywać lege artis, już wieczorem 1 grudnia 1934 r. Centralny Komitet Wykonawczy wydał dekret, znany jako Lex Kirow:

"Organom sądowym poleca się nie wstrzymywać wykonywania wyroków śmierci w związku z prośbą przestępców o zastosowanie prawa łaski. Organom NKWD poleca się wykonywać się wyroki śmierci natychmiast po wydaniu wyroku".

Lex Kirow obowiązywał do 1939 r.

Znamiennym było, że na rzeczywistość postępowania karnego wpływała pozasądowa represja karna reprezentowana przez policję polityczną - Czekę. Dlatego postępowanie było prowadzone bez jakichkolwiek praw oskarżonego, z torturami i wymuszonym przyznaniem się do winy, jako głównym dowodem.

1. Organy bezpieczeństwa w ZSRR

W systemach totalitarnych organy bezpieczeństwa są niezbędnym elementem kontroli i władzy. W grudniu 1917 r. powołana została Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Czeka, Czerezwyczajka). Na czele Czeki stanął Feliks Dzierżyński. Zadaniem Czeki było tropienie i likwidacja wrogów rewolucji (bezlitośnie i na miejscu ujęcia - natychmiastowo, bez jakichkolwiek szans). Czeka miała bardzo szerokie uprawnienia.

W połowie 1918 r. zostało wzniecone przez SR (Socjaliści-Rewolucjoniści) powstanie przeciwko władzy bolszewickiej. Jednym z przejawów powstania był nieudany zamach na Lenina - młoda kobieta strzeliła do Lenina, gdy wychodził z jednego z zakładów pracy po zakończonym wiecu.

Efektem tego zamachu było wprowadzenie dekretu „O czerwonym terrorze”, który upoważniał Czekę do umieszczania wrogów klasowych w obozach koncentracyjnych i do rozstrzeliwania każdego podejrzewanego o udział w spisku przeciw władzy, bez konieczności prowadzenia postępowania sądowego. Wzywano do likwidacji arystokratów, burżujów, chrześcijan, dawnych urzędników, oficerów. Nastąpił czas terroru - wyrokiem śmierci było posiadanie niespracowanych dłoni.

W 1922 r., po zakończeniu wojny domowej Czekę zreorganizowano w GPU (Państwowy Zarząd Polityczny), następnie w OGPU.

W 1926 r. umiera Feliks Dzierżyński, a jego miejsce zajmuje Mienżyński. Śmierć Dzierżyńskiego ułatwiła Stalinowi objęcie władzy. Dzierżyński nie pozwoliłby na wykorzystywanie Czeki przeciwko „swoim”. Dla Stalina OGPU było środkiem wykonawczym dla utrzymania terroru będącego metodą administrowania w ZSRR.

Po śmierci Mienżyńskiego (1934) na czele OGPU stanął Henryk Jagoda. Wtedy też nastąpiła reorganizacja organów bezpieczeństwa, które włączono do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (NKWD). OGPU stało się najważniejszą częścią NKWD.

Po zabójstwie Kirowa (1 grudzień 1934 r.) nastąpił okres zaostrzonego terroru, który trwał 20 lat. Terror ten dotknął również samo NKWD - nastąpiły tam czystki, które doprowadziły do likwidacji tysięcy funkcjonariuszy tej organizacji. We wrześniu 1936 r. Stalin dokonał zmiany na stanowisku szefa NKWD - został nim Jeżow, a Henryk Jagoda i jego ludzie zostali rozstrzelani. W grudniu 1938 r. szefem NKWD został Beria, który stanowisko to utrzymał przez 15 lat.

4. II Wojna Światowa

1. Najwyższe władze II RP w czasie II Wojny Światowej

Agresja obu okupantów był sprzeczna z prawem międzynarodowym. Z punktu widzenia prawa polskiego oraz międzynarodowego państwo polskie istniało nadal, a władze na uchodźctwie znajdowały uznanie międzynarodowe. Polakom udało się uformować na uchodźctwie najwyższe władze państwowe.

Prezydent Mościcki, rezygnując z urzędu wyznaczył na swojego następcę Władysława Raczkiewicza. Raczkiewicz zaś funkcję premiera powierzył Władysławowi Sikorskiemu.

W listopadzie 1939 r. prezydent Raczkiewicz rozwiązał sejm i senat a dekretem z grudnia 1939 r. powołał Radę Narodową.

Na terenach RP przedstawicielami rządu byli delegaci

2. Stan prawny RP w czasie II wojny światowej

W czasie wojny ziemie polskie znalazły się częściowo pod okupacją niemiecką i częściowo pod radziecką. Okupanci na okupowanych terenach rozciągnęli swoje systemy prawne. Czynności te były nielegalne z punktu widzenia prawa międzynarodowego - Państwo Polskie nadal przecież istniało i posiadało swoje legalne władze.

W efekcie ziemie polskie znalazły się w trzech różnych systemach prawnych: polskim, niemieckim i radzieckim. Problemem na okupowanych ziemiach było to, że z powodu nielegalności okupacji uważano za bezprawne narzucanie obcych systemów prawnych i zobowiązywano obywateli polskich do stosowania się do przepisów prawa polskiego.

3. Sądy w PPP

W czasie II wojny światowej sądownictwo wojskowe znajdowało się w pionie AK, natomiast sądownictwo powszechne usytuowanie było w Kierownictwie Walki Cywilnej KWC, później w Kierownictwie Walki Podziemnej KWP.

Tworzenie sądownictwa powszechnego opóźniało się z powodu oporu dyrektora Departamentu Sprawiedliwości Delegatury - Leon Nowodworskiego. Nie mógł się on pogodzić z tym, że człowiek mógłby zostać skazany na karę śmierci bez przesłuchania i możliwości podjęcia obrony.

Wiosną 1940 r. wprowadzone zostały uzupełniające kodeks karny przepisy prawa karnego materialnego, które przewidywały pięć grup najcięższych przestępstw:

• Zdrada

• Szpiegostwo

• Denuncjacja

• Nieludzkie prześladowanie ludności

• Nieludzkie krzywdzenie ludności

Za każde z nich przewidziana była wyłącznie kara śmierci.

W celu orzekania o popełnieniu tych zbrodni powołane zostały tzw. sądy kapturowe, zwane również sądami specjalnymi. Tworzono je przy komendantach ZWZ-AK (dla żołnierzy) oraz przy delegatach rządu (dla cywili).

Śledztwo prowadził najpierw sędzia śledczy. Śledztwo było tajne i zaoczne. Następnie prokurator wnosił akt oskarżenia. Ze względów konspiracyjnych miejsce i czas rozprawy oraz dowody pozostawione były do uznania przewodniczącego składu sądzącego. Rozprawa była zawsze tajna i z reguły zaoczna.

Sądy kapturowe orzekały w składzie trzyosobowym, zawsze z udziałem fachowca-prawnika, przy udziale prokuratora i obrońcy. Sędziowie byli niezawiśli.

Właściwość rzeczowa tych sądów ograniczała się do wspomnianych wyżej pięciu grup przestępstw. Narada i głosowanie dotyczyły jedynie winy, gdyż wyrok mógł być tylko uniewinniający albo skazujący na karę śmierci.

Odwołania nie było, ale wyrok podlegał zatwierdzeniu przez najbliższą jednostkę ZWZ-AK.

Na przełomie 1941 i 1942 r. zmodyfikowano ustrój sądów PPP. Powołano dwa piony:

• Wojskowe Sądy Specjalne (WSS) - dla żołnierzy, wyjątkowo dla osób cywilnych

• Cywilne Sądy Specjalne (CSS) - dla innych osób.

Struktura i sposób działania były analogiczne jak poprzednich sądów kapturowych. Zlikwidowano jedynie instytucję sędziego śledczego. Nie nakazywano też udziału obrońcy.

Nowe sądy sądziły nie tylko w sprawach ww. pięciu najcięższych przestępstw, lecz mogły orzekać w każdej sprawie naruszającej prawo polskie. Jeśli więc miał być wydany inny wyrok aniżeli kara śmierci - zawieszano postępowanie. Karę śmierci można było orzec tylko jednomyślnie, postępowanie było jednoinstancyjne.

Wyroki podlegały zatwierdzeniu: WSS - przez komendanta ZWZ-AK, CSS - przez delegata okręgu. Wyroki śmierci wykonywała najbliższa jednostka AK.

Polska była pierwszym krajem na świecie, który sformułował i przyjął przepisy o odpowiedzialności zbrodniarzy wojennych - Prezydent RP na uchodźctwie wydał dekret o odpowiedzialności karnej za zbrodnie wojenne. Dekret wyrażał myśl, że pociągnięcie do odpowiedzialności karnej za zbrodnie wojenne jest nie do zrealizowania na mocy kodeksów karnych, lecz wymaga odrębnego unormowania.

1. Komisje sądzące w PPP

W warunkach wojennych pojawił się problem czynów, które nie należały do przestępstw, miały często charakter prywatny, jak np. utrzymywanie stosunków towarzyskich, kontaktów intymnych, albo np. chodzenie do kina. W warunkach okupacji zachowania takie przestały być obojętne, jednak nie były przestępstwami i nie mogły podlegać sądom PPP.

W związku z tym powołane zostały w 1942 r. Komisje Sądzące Walki Cywilnej, powołane do piętnowania czynów nie będących przestępstwami, ale nieetycznych i niegodnych Polaka.

Kompetencje Komisji rozciągały się na obywateli narodowości polskiej. Komisje orzekały w składach trzyosobowych. Członkowie Komisji byli niezawiśli. Postępowanie było jednoinstancyjne, zaoczne, świadków nie wzywano, orzekano na podstawie dowodów takich jak: dokumenty, zdjęcia.

Kary: Infamia - wyłączenie ze społeczeństwa polskiego, Nagana - moralne napiętnowanie, Upomnienie - zwrócenie uwagi z ostrzeżeniem.

Dwie pierwsze kary podlegały opublikowaniu w prasie podziemnej z podaniem okoliczności czynu. Orzeczenie do wykonania kary przekazywano Kierownictwu Walki Podziemnej. W praktyce wykonawcy często dodawali coś „od siebie” np. ogolenie na łyso, pobicie. Komisja mogła przywrócić skazanego do czci na wniosek rzecznika, gdy skazany wykazał poprawę.

Kodeks moralności obywatelskiej - były to przygotowane przez Departament Sprawiedliwości wskazówki natury etycznej dla ludności polskiej. Inne nazwy - Kodeks Polaka, Dziesięć Przykazań Walki Cywilnej.

2. Wymiar sprawiedliwości w powstaniu warszawskim (1.08.1944 - 3.10.1944)

Sądy - Sędziowie nie zostali poinformowani o godzinie wybuchu powstania i w tym momencie w sztabie płka Chruściela znajdował się tylko jeden z nich - Witold Majewski.

W sytuacji gdzie następowały liczne aresztowania zdrajców, szpicli, zbrodniarzy hitlerowskich i w konsekwencji pojawiała się silna presja społeczna na wymierzenie im sprawiedliwości - groziły samosądy.

Sędzia ten - Witold Majewski uruchomił WSS Okręgu Warszawskiego, który jednak mógł wypełniać rolę sądu jedynie dla Śródmieścia północnego. Zaczęły się spontanicznie tworzyć przy poszczególnych oddziałach powstańczych sądy: oficerskie, polowe, wojenne.

Funkcję szefa Służby Sprawiedliwości Okręgu Warszawskiego AK objął Władysław Sieroszewski. Komendanci obwodów otrzymali rozkaz natychmiastowego utworzenia WSS - co było równoznaczne z likwidacją żywiołowo powstających sądów polowych.

Miało powstać 7 WSS. Ponadto działały również CSS oraz Komisja Sądząca Walki Podziemnej.

Dochodzenie odbywało się pod nadzorem prokuratora, a prowadziła je z reguły żandarmeria AK. Rozprawy odbywały się jawnie, z udziałem publiczności.

Wykonywanie wyroków w powstaniu - odbywało się po ich zatwierdzeniu przez Chruściela, ale trudności z komunikacją powodowały, że kompetencje te otrzymali komendanci obwodów.

Karę śmierci należało wykonywać przez rozstrzelanie, niepublicznie, zabronione było znęcanie się nad skazanymi. Przy egzekucjach na mocy wyroków WSS winien był być obecny prokurator, a na prośbę skazańca należało dopuścić do niego kapłana.

Przeważaly wyroki śmierci dla zdrajców i współpracowników niemieckich służb bezpieczeństwa, członków SS, gestapo, żandarmerii.

3. Sądownictwo polskie w Generalnej Guberni 1939-1945

W GG okupant zachował polskie prawo cywilne i karne, materialne i procesowe, o ile nie pozostawało w sprzeczności z przejęciem władzy przez Rzeszę Niemiecką i wykonywaniem niemieckich zadań wojskowych.

Ustanowiono dwa systemy sądów: niemieckie i polskie.

Niemieckim sądom podlegały osoby narodowości niemieckiej. Sądy niemieckie ponadto ścigały wszelkie akty przeciwko Niemcom i Rzeszy.

Sądy polskie były właściwe tylko wówczas, gdy nie zachodziła właściwość sądów niemieckich - w praktyce każda sprawa cywilna, której stroną lub uczestnikiem był podmiot niemiecki, podlegała sądom niemieckim.

Niemcy nie zamierzali uczynić z tych sądów organów represji, bowiem jej ogrom odbywał się poza strukturami sądowymi.

Struktura organizacyjna polskiego sądownictwa została mocno okrojona - zawieszono działalność Sądu Najwyższego, zlikwidowano sądy pracy oraz sądy administracyjne. Pozostawiono natomiast sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne. Postępowanie było dwuinstancyjne, jednak nie możliwa była kasacja. Podobnie jak przed wojną, przy sądach działały prokuratury.

Sądy polskie rozpoznawały sprawy w składach przewidzianych w polskich przepisach. Wyroki wydawano „w imieniu prawa” a nie „w imieniu Rzeczypospolitej”.

Nie było przypadków mianowania na sędziów osób nie mających uprawnień w rozumieniu prawa polskiego. Sędziowie Polacy musieli składać pisemne deklaracje posłuszeństwa wobec administracji niemieckiej. Za czas rozpoczęcia działalności sądów polskich w GG przyjmuje się grudzień 1939 r.

Wprowadzona została instytucja zwana prawem sprawdzenia - chodziło o kontrolę prawomocnych wyroków - sprawę rozpatrywał sąd niemiecki.

Polskie sądy nie mogły przesłuchiwać Niemców w charakterze świadków czy rzeczoznawców. W razie konieczności osoby takie mogły być przesłuchane w drodze pomocy prawnej przez sąd niemiecki.

Sądy polskie raczej nie rozpatrywały spraw karnych - istniał zakaz ingerowania w sprawy karne bez zgody władz niemieckich. Przeważały sprawy o charakterze zobowiązaniowym, spadkowym. Z karnych - jedynie drobne przestępstwa jak bójki, drobne kradzieże. Sędziowie przeciągali sprawy i wydawali wyroki możliwie jak najłagodniejsze, aby nie narażać rodaków na niemieckie więzienia.

Ogólnie postawa polskich sędziów, prokuratorów i adwokatów oceniana jest bardzo wysoko. Ludzie ci ustalili między sobą, że współpraca z okupantem jest wykluczona, jednakże konieczne jest zabezpieczenie opieki prawnej nad ludnością polską, zabezpieczenie akt, dokumentów - a to z kolei możliwe jest tylko w warunkach zachowania niezawisłości w sądzeniu i przy zachowaniu języka polskiego jako urzędowego.

Postawa i uczciwość zostały docenione przez władze polskie, które utrzymały w mocy po II wojnie światowej wyroki sądów polskich z okresu okupacji.

V. Polska Ludowa (1944-1989)

1. Ustrój sądów powszechnych do 1950 r.

Komuniści obejmujący władzę w 1944 r., aby stworzyć pozory legalizmu, zdecydowali się zachować w zakresie sądownictwa zewnętrzne oznaki ciągłości prawnej. Utrzymano więc ustrój sądów powszechnych z okresu II RP.

Podstawą ustroju sądów z okresu II RP było rozporządzenie Prezydenta PR z 1928 r. „O ustroju sądów powszechnych”. Podział na okręgi sądowe nie pokrywał się z podziałem administracyjnym. Miało to wzmocnić niezależność sądów od władz administracyjnych. Struktura i hierarchia sądów przedstawiała się tu następująco:

Sąd Najwyższy + prokurator SN

Sądy Apelacyjne + prokurator SA

Sądy Okręgowe + prokurator SO

Sądy Grodzkie

Sądy grodzkie - sądy I instancji w drobnych sprawach cywilnych i karnych. Orzekały w składzie jednoosobowym, przysługiwało odwołanie do sądów okręgowych oraz kasacja do SN.

Sądy okręgowe - sądy I instancji w ważniejszych spawach cywilnych i karnych oraz II instancji w stosunku do orzeczeń sądów grodzkich. Orzekały w składzie trzyosobowym bądź jednoosobowo. Dzieliły się na wydziały.

Sądy apelacyjne - sądy II instancji dla sądów okręgowych. Wyjątkowo mogły orzekać jako I instancja. Orzekały w składzie trzy- lub jedno-osobowym. Dzieliły się na wydziały.

Sąd Najwyższy - stał na czele sądownictwa powszechnego. Z sądami powszechnymi powiązany był za pośrednictwem środków odwoławczych. Rozpatrywał kasacje od orzeczeń sądów apelacyjnych i okręgowych.

Sądy w zasadzie sądziły w składach zawodowych, bez udziału ławników, jako osób nie przygotowanych do zawodów prawniczych.

Były dwa środki odwoławcze: apelacja - do sądu apelacyjnego i kasacja od prawomocnego wyroku II instancji - do Sądu Najwyższego. W apelacji można było podnosić wszystkie zarzuty (co do naruszenia prawa, błędnego ustalenia stanu faktycznego, błędny wyrok). W kasacji - można było zarzucić złamanie prawa (np. naruszenie prawa do obrony).

2. Ustrój sądów powszechnych po 1951 r.

Zasadnicza reorganizacja sądownictwa powszechnego nastąpiła ustawami z lipca 1950 r. Sądy przystosowano do podziału administracyjnego i utworzono:

Sąd Najwyższy

Sądy Wojewódzkie

Sądy Powiatowe (od 1975 r. rejonowe).

Takie przystosowanie do podziału administracyjnego miało umożliwić ścisłą kontrolę władzy politycznej i państwowej nad sądami.

Sądy powiatowe - większość spraw cywilnych i karnych w I instancji, ponadto: udzielanie pomocy sądowej innym sądom, prowadzenie ksiąg wieczystych, postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych i in. Większe sądy dzieliły się na wydziały karne i cywilne, ponadto były wydziały dla nieletnich. W 1975 w związku z likwidacją powiatów sądy przekształcono na sądy rejonowe.

Sądy wojewódzkie - analogiczna struktura jak w sądach powiatowych, z tym, że zawsze dzieliły się na wydziały: Cywilne dla spraw I i dla spraw II instancji, karne dla spraw I i dla spraw II instancji oraz inne. Sądy wojewódzkie były przede wszystkim sądami II instancji w stosunku do orzeczeń sądów powiatowych. W sprawach trudnych - były sądami I instancji.

Sąd Najwyższy - II instancja od orzeczeń sądów wojewódzkich, ponadto rozpatrywał rewizje nadzwyczajne, udzielał odpowiedzi na pytania sądów niższej instancji, uchwalał wytyczne wymiaru sprawiedliwości.

Do zadań wymiaru sprawiedliwości należało teraz: ochrona ustroju, ochrona mienia społecznego i dopiero na końcu - ochrona praw obywateli. Sądy miały wychowywać obywateli w duchu wierności Polsce Ludowej.

Zmiany ustroju sądów potwierdzone zostały w Konstytucji z 1952 r., która oddawała prokuraturze nadzór nad sprawowaniem praworządności oraz głosiła zasadę wybieralności sędziów i ławników. Tak naprawdę sędziowie byli nie wybieranie lecz powoływani przez Radę Państwa na czas nieoznaczony lub na 5 lat w przypadku SN. Kadencyjność sędziów SN naruszała zasadę niezawisłości, czyniąc z nich narzędzie partii.

3. Sądy tajne w PRL

Sądy tajne funkcjonowały w ramach sądownictwa powszechnego. Pełna ich historia nie jest znana, wymaga badań. Często działały na terenie więzień i były nazywane „sądami kiblowymi”. W Warszawie sąd taki działał początkowo w ministerstwie sprawiedliwości. Jego skład ciężko by nazwać sędziowskim - składały się bowiem z urzędników, którzy wydawali wyroki w najcięższych sprawach.

Komisja powołana w 1956 roku stwierdziła że było to nadużycie, iż wyroki zapadały poza sądem i jako takie nie są wyrokami sądowymi. Utworzenie warszawskiego sądu tajnego wiązało się z teorią stalinowską o nieuniknionym zaostrzeniu się walki klasowej w miarę postępów budownictwa socjalizmu.  Wrogów tych trzeba było zniszczyć wytaczając im procesy o szpiegostwo, o zbrodnie hitlerowskie czy o faszyzacje II RP.

Sądy te orzekały w składzie trzech zawodowych lub ławników. Na sędziów wywierano presje. Zastępca Prokuratora generalnego Henryk Podlaski jawnie dyktował swoją wolę przy wydawaniu wyroków, na zebraniach publicznie szkalował sędziego który wydał jego zdaniem za łagodny wyrok. Zdarzało się że sztucznie rozdzielano sprawy aby ze współoskarżonych tworzyć świadków.

Występowały nadużycia w prawie do obrony i zasady bezpośredniości przez przekształcenie przewodu sądowego w odczytywanie akt śledztwa. Zdarzało się że fabrykowano dowody albo były usuwane z akt sprawy karty z niewiarygodnymi zeznaniami.

Surowość kar była drastyczna. Organizacja ta naruszała fundamentalne zasady wymiaru sprawiedliwości. Nie funkcjonowała tutaj zasada domniemania niewinności, sąd nie dążył do wykrycia prawdy obiektywnej, mógł zaś ograniczyć się do ustalenia prawdy względnej. Do wydania wyroku wystarczyło wykazać ogólny związek oskarżonego z czynem. W przesłuchaniach stosowano tortury.  

W połowie 1957 r. podjęto decyzję o wyciszeniu całej sprawy sekcji tajnej, zwłaszcza, że najcięższych zbrodni dopuścili się ludzie najbardziej oddani partii.

4. Szkolenie prawników w trybie specjalnym w PRL

W okresie, kiedy władza komunistyczna nie była jeszcze utrwalona nie widziano przeszkód by w wymiarze sprawiedliwości zatrudniano przedwojenną kadrę. Komuniści bardzo szybko przejęli kontrolę nad sądownictwem specjalnym, ale sądownictwo powszechne i prokuratury dopiero trzeba było uczynić posłusznymi.

Wprowadzono dekretami takie zmiany, które prowadziły do likwidacji niezawisłości sędziów i niezależności sądownictwa. Między innymi zniesiono zakaz przynależności do partii, wprowadzono pojęcie rękojmi.

Zrodziła się koncepcja nadzwyczajnego mianowania sędziów, którzy byli by sędziami równorzędnymi sędziom zawodowym, ale bez konieczności długotrwałego kształcenia uniwersyteckiego, które uznano za niebezpieczne. W styczniu 1946 r. wydano odpowiedni dekret.

Konsekwencją tego dekretu było utworzenie przez Ministra Sprawiedliwości sześciu średnich szkół prawniczych. Kandydaci musieli mieć ukończone 24 lata. Zgłoszenia przyjmowano jedynie z polecenia partii politycznych, związków zawodowych i innych organizacji. Nie było warunków co do poziomu wykształcenia - zdarzali się więc kandydaci z niepełnym podstawowym.

Kursy w tych szkołach trwały od 6 do 15 miesięcy i miały na celu praktyczne przygotowanie słuchaczy do zawodu oraz gruntowne szkolenie ideologiczne. Łącznie te kursy ukończyło ponad 100 słuchaczy, którzy znaleźli zatrudnienie na stanowiskach sędziowskich i prokuratorskich.

Z czasem zrodziła się koncepcja powołania kursów, które nosiły by miano szkół wyższych. W 1948 r. powołano Centralną Szkołę Prawniczą. Zasady naboru były podobne jak w przypadku szkół średnich, wymagano jednak wykształcenia średniego. Wszystkie przedmioty wykładano zgodnie z założeniami marksizmu i leninizmu. Nauka trwała 2 lata. W 1950 r. szkołę przekształcono w Wyższą Szkołę Prawniczą, która trwała do 1953 r.

5. Udział czynnika ludowego w wymiarze sprawiedliwości w PRL

Udział ławników w sądach przewidywało wiele aktów prawnych, w tym tzw. mały kodeks karny. Początkowo ławnicy sądzili w sądach wojskowych i specjalnych sądach karnych oraz postępowaniach doraźnych. Rozszerzanie udziału ławników nastąpiło w 1949 r.

Poprzez instytucję ławników komuniści nasycali sądy ludźmi dyspozycyjnymi, którzy nie musieli spełniać jakichkolwiek wymogów stawianych ustawowo sędziom. Nie wymagano od nich kwalifikacji, wykształcenia, doświadczenia. Jednocześnie dwaj odpowiednio dobrani sędziowie ławnicy mogli skutecznie przegłosować w sprawie sędziego zawodowego. Ławników powoływały rady narodowe. Kadencja ławników była początkowo roczna, później dwuletnia a następnie trzyletnia. Miało to zapewnić posłuszeństwo ławników wobec władz komunistycznych.

Ławnicy uzyskali wszystkie uprawnienia sędziowskie z wyjątkiem przewodniczenia rozprawie. Stopniowo udział ławników w sądach ulegał rozszerzeniu. Generalną zasadą stał się udział ławników w sądach powszechnych I instancji (w prawie cywilnym i karnym). Sąd II instancji zawsze był zawodowy.

Szybko okazało się, że udział ławników w postępowaniu cywilnym stanowi nieporozumienie, zwłaszcza gdy wykazywali większą aktywność. Ławnicy byli po prostu nieprzygotowani merytorycznie, a prawo i procedury cywilne były zbyt trudne i zawiłe.

Po przełomie październikowym w 1956 r. nastąpiła fala krytyki instytucji ławników - uznano, że szkodzą oni wymiarowi sprawiedliwości. Zmienione przepisy pozwalały na wyznaczanie do spraw zawiłych składu wyłącznie zawodowego. W rezultacie sporo postępowań cywilnych toczyło się bez udziału prawników. Jednak system ławniczy trwał w Polsce do końca czasów komunistycznych.

6. Sądy wojskowe w PRL

Nową organizację wojskowego wymiaru sprawiedliwości ogłosił PKWN w 1944 r. (Prawo o ustroju Sądów Wojskowych i Prokuratury Wojskowej). Rozkazem Ministra Obrony Narodowej utworzono wojskowe sądy rejonowe, które powstały na terenie każdego województwa. Sądy te pomyślane jako tymczasowe, faktycznie przetrwały prawie 10 lat. Formalna niezawisłość sędziowska faktycznie była fikcją.

Sądy wojskowe orzekały w składzie ławniczym bądź zawodowym. Stanowiska sędziów i prokuratorów wojskowych obsadzano ludźmi specjalnie przygotowywanymi w Oficerskiej Szkole Prawniczej. Kursy takie trwały od kilku miesięcy do 2 lat. Przy naborze do takiej szkoły kandydatom nie stawiano żadnych warunków.

W pierwszym dziesięcioleciu prawie wszystkie najważniejsze stanowiska zajmowali oficerowie radzieccy. Wojskowi sędziowie Polacy na ogół bez zastrzeżeń przyjmowali radzieckie metody.

Do właściwości tych sądów należały sprawy osób cywilnych w zakresie podległym sądownictwu wojskowemu.

Sądy wojskowe zbierały tragiczne żniwo - masowo orzekano wyroki śmierci lub wyjątkowo długotrwałe i surowe kary więzienia. Żołnierzy AK skazywano na karę śmierci za samą przynależność do stowarzyszenia. Również osoby cywilne nie uniknęły okrucieństwa tych sądów.

Na porządku dziennym było łamanie praw człowieka, zasad praworządności, tortury, wymuszone przyznania się do winy, braki dowodów rzeczowych, brak możliwości powoływania świadków wskazywanych przez oskarżonego, niedopuszczanie obrońców.

7. Inne sądy szczególne (specjalne sądy karne, Najwyższy Trybunał Narodowy, sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, Naczelny Sąd Administracyjny)

Specjalne sądy karne

Dekretem z września 1944 r. zapowiedziano tworzenie w każdym okręgu sądu apelacyjnego po jednym specjalnym sądzie karnym. Przy sądach karnych funkcjonowały prokuratury specjalnych sądów karnych.

Specjalne sądy karne były kompetentne do orzekania we wszystkich sprawach o zbrodnie i umyślne występki popełnione po 31 sierpnia 1939 r. Sądy te zostały zlikwidowane w 1946 r., a właściwymi stały się sądy okręgowe w składzie ławniczym.

Najwyższy Trybunał Narodowy

NTN ustanowiony w 1946 r. powołany był do sądzenia zbrodniarzy wojennych oraz osób odpowiedzialnych za faszyzację życia państwowego oraz klęskę wrześniową. W praktyce przed NTN odpowiadali zbrodniarze hitlerowscy, pozostali odpowiadali przez specjalnymi sądami karnymi.

Dołączenie do kompetencji NTN spraw o faszyzację życia w II RP uznaje się za wyjątkową perfidię władz - gdyż sprawy te nie miały nic wspólnego z faszyzmem niemieckim.

NTN był zrównany z Sądem Najwyższym. Sędziów powoływało Prezydium KRN. Orzekał w składzie trzech sędziów zawodowych i czterech ławników. Wyroki były ostateczne, ale dopuszczalna była kasacja.

Po 1948 r. NTN zaprzestał działalności, chociaż formalnie nie został zniesiony. Sprawy dalej były rozpatrywane przez sądy powszechne.

Sądy pracy i ubezpieczeń społecznych

Na szczeblu wojewódzkim funkcjonowały okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych, a jako instancja wyższa Trybunał Ubezpieczeń Społecznych. Sądy te rozpatrywały spory pomiędzy obywatelami a organami administracji państwowej wydającymi decyzje w sprawach rent i zaopatrzeń z ubezpieczenia. Przedmiot orzeczeń stanowiły decyzje administracyjne - był to więc szczególny rodzaj sądów administracyjnych.

Przedwojenne sądy pracy zostały zlikwidowane a sprawy z zakresu prawa pracy zostały przekazane do kompetencji sądów powszechnych. W 1954 r. sprawy z prawa pracy przekazano utworzonym wówczas zakładowym komisjom rozjemczym.

Zasadnicza reforma nastąpiła 1974 r. W życie wszedł kodeks pracy. Ukształtowały się okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, zlikwidowano Trybunał Ubezpieczeń Społecznych. Okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych utworzone zostały po jednym w każdym województwie. Struktura była analogiczna do sądów wojewódzkich powszechnych.

Naczelny Sąd Administracyjny

Istotą sądownictwa administracyjnego jest kontrola legalności działań administracji publicznej.

Po II wojnie światowej władze komunistyczne nie wznowiły działalności sądów administracyjnych. W totalitarnym systemie sądownictwo administracyjne było nie do pomyślenia. Oficjalne doktryny głosiły, że organy państwa realizują wolę ludu pracującego i w związku z tym nie ma rozbieżności między interesem ogółu a interesem organy państwowego. Sądownictwo administracyjne przywrócono dopiero u schyłku komunizmu.

W 1980 r. powołany został NSA i utworzone jego ośrodki zamiejscowe. Postępowanie było jednoinstancyjne. NSA podlegał Sądowi Najwyższemu (rewizje nadzwyczajne od orzeczeń NSA). Sędziowie powoływani byli przez Radę Państwa na stałe (nieodwoływalni). NSA miało prawo badać jedynie legalność decyzji, a nie jej celowość, sprawiedliwość. W praktyce jednak NSA często ingerował w treści merytoryczne zaskarżanych decyzji, jeśli wymagało tego poczucie sprawiedliwości.

Trybunał Konstytucyjny

Z oczywistych przyczyn politycznych nie było możliwe powołanie TK przez kilkadziesiąt lat systemu komunistycznego w Polsce. Dopiero kryzys władzy komunistycznej w połowie lat osiemdziesiątych wymusił zmianę stanowiska.

TK rozpoczął funkcjonowanie w 1986 r. Orzekał o zgodności ustaw z konstytucją oraz ustalał powszechną wykładnię prawa. TK nie jest sądem.

Trybunał Stanu

TS to sąd szczególny, przed którym można było pociągnąć do odpowiedzialności konstytucyjnej Prezydenta, członków rządu i innych władz centralnych. W Polsce Ludowej TS powołany został dopiero w 1982 r.

8. Sąd Najwyższy w PRL

Konstytucja PRL mówiła, że Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich sądów w zakresie orzekania. W praktyce do 1962 r. istniały jeszcze: Najwyższy Sąd Wojskowy, Trybunał Ubezpieczeń Społecznych.

SN składał się z Pierwszego Prezesa, Prezesów stojących na czele izb i z sędziów. SN był „wybierany” raz na 5 lat. Jego kadencyjność miała zapewnić dyspozycyjność sędziów.

W 1962 r. SN podzielony został na cztery izby:

• Izba Cywilna

• Izba Karna

• Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

• Izba Wojskowa

SN był II instancją od orzeczeń sądów wojewódzkich, ponadto rozpatrywał rewizje nadzwyczajne, uchwalał wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej. Udzielał odpowiedzi na pytania prawne sądów niższej instancji.

Szczególną rolę odgrywała wykładnia prawa dokonywana przez SN. SN mógł interpretować zarówno indywidualne, konkretne sprawy, ale też uchwalał zasady prawne.

Kontrowersyjne były również „wytyczne”, które miały zapewnić jednolitość orzecznictwa wszystkich sądów PRL w sprawach karnych i cywilnych. Generalnie orzecznictwo SN odgrywało rolę pozytywną w kształtowaniu judykatury sądów powszechnych, zwłaszcza w sprawach cywilnych.

1. Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym

Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym powołana została w 1945 r. z inicjatywy Komisji Centralnej Związków Zawodowych. Komisja funkcjonowała jako jeden organ centralny z delegaturami terenowymi. Członkowie Komisji nie musieli posiadać jakiegokolwiek wykształcenia. Znaleźli się w niej nawet ludzie z marginesu społecznego.

Formalnie Komisja powołana była jako organ do wykrywania i ścigania przestępstw naruszających interesy gospodarcze. Wszystkie organy państwowe były ustawowo zobowiązane do wykonywania postanowień Komisji. Członkowie Komisji władni byli przesłuchiwać, dokonywać rewizji, dokonywać cenzury przesyłek a nawet tymczasowo aresztować.

Dekret z 1945 r. stanowił, że w sprawach ściganych przez Komisję Specjalną orzekają sądy. Jednak Komisja mogła nie kierować sprawy do sądu, natomiast sprawcę mogła kierować do obozu pracy (co było nadużywane w przestępczy wręcz sposób). Funkcjonowanie Komisji nosiło znamiona represji skierowanej nie na czyny a na konkretne osoby.

W 1947 r. Komisja zyskała nowe kompetencje - uprawnienia do zajmowania majątku jako zabezpieczenie grzywny, prawo do wymierzania wysokiej grzywny, orzekania przepadku towarów, urządzeń przedsiębiorstwa.

W przypadku skierowania sprawy do sądu - orzekano w trybie doraźnym a kary np. za spekulację mogły sięgać od 3 lat do kary śmierci.

W 1950 r. odebrano Komisji dotychczasowe uprawnienia śledcze, przekształcając ją w organ orzekający na wniosek prokuratora. Orzeczenia Komisji były wydawane bez wysłuchania obwinionego, bez udziału obrońcy, jedynie na podstawie dowodów dostarczonych przez prokuratora.

Komisja została zlikwidowana dekretem z 1954 r. Przez cały okres swego funkcjonowania była organem typowo inkwizycyjnym, którego funkcjonowanie było sprzeczne z Konstytucją. Była organem represji.

2. Inne pozasądowe instytucje orzekające (quasi-sądy) w PRL do 1956 r. (arbitraż gospodarczy, zakładowe komisje rozjemcze, kolegia ds. wykroczeń)

Arbitraż gospodarczy

Arbitraż gospodarczy w Polsce Ludowej był przymusową metodą rozstrzygania sporów pomiędzy jednostkami gospodarki uspołecznionej (na wzór ZSRR). Arbitraż wprowadzono dekretem z 1949 r. Utworzone zostały okręgowe komisje arbitrażowe - po jednej w każdym województwie oraz Główna Komisja Arbitrażowa.

Podkreślano, że państwowy arbitraż gospodarczy został powołany w celu zapewnienia dyscypliny w wykonywaniu narodowych planów gospodarczych. Organy arbitrażu nie były organami administracji, nie były sądami. Miały charakter quasi-sądowy.

W 1975 r. rozszerzono kompetencję państwowego arbitrażu gospodarczego - w szczególności w nadzór nad niektórymi elementami działalności gospodarczej. Ponadto: stanowił nadzór nad obsługą prawną jgu, wykonywał tzw. sygnalizację o uchybieniach w działalności jgu.

Postępowanie arbitrażowe odbywało się w formie procesowej, było dwuinstancyjne.

Zakładowe komisje rozjemcze. Komisje odwoławcze

Zakładowe komisje rozjemcze zostały powołane do rozstrzygania spraw ze stosunku pracy. Tworzone były w większych przedsiębiorstwach uspołecznionych, a dla mniejszych zakładów pracy - przy terenowych organach związków zawodowych.

Komisje składały się wyłącznie z niefachowców, pracowników danego przedsiębiorstwa, powoływanych wspólnie przez dyrektora oraz posłuszne związki zawodowe.

Zupełną fikcją była niezależność ZKR-ów - faktycznie orzekały one pod dyktando dyrektora przedsiębiorstwa. Mimo to nie likwidowano ich, bowiem władzy zależało na blokowaniu dostępu do bardziej niezależnych sądów.

Wejście w 1974 r. w życie kodeksu pracy utrwaliło i rozszerzyło zasadę rozpatrywania spraw związanych ze stosunkiem pracy przez organy społeczne. Oprócz ZKR-ów powołane zostały komisje odwoławcze do spraw pracy. Komisje te tworzono przy terenowych organach administracji państwowej. Orzekały w składzie sędziego sądu powiatowego oraz dwóch członków komisji. Posiedzenia tych komisji łatwo zamieniały się w miejsca kłótni i awantur urągających powadze instytucji. Do kompetencji komisji należały m.in. odwołania od wypowiedzenia umów o pracę, pewne roszczenia odszkodowawcze.

Kolegia ds. wykroczeń

W 1951 r. powołano kolegia karno-administracyjne. W 1971 r. zmieniono ich nazwę na kolegia ds. wykroczeń. Umieszczone były w resorcie spraw wewnętrznych. Nadzór miał MSW.

Członków kolegiów wybierała rada narodowa na okres 4 lat. W praktyce były instytucją dyspozycyjną wobec MSW toteż miały bardzo złą opinię w społeczeństwie. Uważane były za organ represyjny. Opinia ta pogłębiła się w okresie stanu wojennego.

3. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w PRL

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) - organ bezpieczeństwa wewnętrznego o statusie ministerialnym, zorganizowany na polecenie i pod dyktando władz radzieckich w powojennej Polsce. Odpowiedzialne za masowe krwawe represje na obywatelach w okresie stalinizmu. W terenie Ministerstwo reprezentowały podległe mu Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego, dlatego potocznie te instytucje były określane skrótem UB.

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego odpowiedzialne było m.in. za wywiad wewnętrzny i zewnętrzny, kontrwywiad, działalność antypaństwową w kraju jak i poza jego granicami, ochronę rządu, ochronę i nadzór łączności cywilnej i rządowej, kontrolę nad terenowymi organami rządowymi, kontrolowało Milicję Obywatelską, więzienia i zakłady poprawcze, Straż Pożarną oraz Wojska Ochrony Pogranicza.

Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych wraz z przyjęciem stalinowskiej tezy o zaostrzaniu się walki klasowej w miarę budowy socjalizmu, działalność tajnej policji politycznej MBP coraz częściej i głębiej ingerowała w różne strefy życia społecznego. Procesy publiczne, podczas których stawiani przed sądem byli m.in. członkowie Polski Podziemnej, oskarżani przez śledczych z MBP o tak absurdalne czyny jak współpraca z Gestapo, szpiegostwo, sabotaż itp.

Sekcja śledcza wsławiła się brutalnymi torturami. Sekcja kartotek - zapoczątkowała tworzenie teczek dotyczących każdego z mieszkańców potencjalnie uznanego za wroga. Sekcja cenzury - dokonywała kontroli korespondencji. Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk kontrolował działalność wydawniczą i kulturalną.

Po 1948 r. do zadań MBP należała inwigilacja wewnątrz szeregów partyjnych i demaskowanie wrogów.

Efektem zmian, jakie nastąpiły w organach bezpieczeństwa po grudniu 1953 r. (sprawa Światły) był Dekret Rady Państwa na mocy którego zniesiono Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, a na jego miejsce powołano Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego pozostał w kształcie niezmienionym aż do 1956 r., kiedy to większość jego funkcjonariuszy przeszła do pracy w utworzonej w MSW Służbie Bezpieczeństwa.

4. Kontrwywiad wojskowy w PRL

We wrześniu 1944 r. utworzono Zarząd Informacji Naczelnego Dowództwa WP, który kilka miesięcy przekształcono w Główny Zarząd Informacji WP.

Wśród licznych zadań typu operacyjnego znajdowały się również zadania w zakresie prowadzenia postępowań przygotowawczych, do czego powołany był Oddział Śledczy GZI. Oddział ten sam prowadził sprawy o szpiegostwo, o przestępstwa natury politycznej, kontrolował inne organa informacji. W GZI istniał Wydział Specjalny (kontrwywiad w kontrwywiadzie), który posiadał uprawnienia do rozpracowywania wszystkich żołnierzy bez względu na stopień, zaszeregowanie.

Do służby w organach kontrwywiadu przyjmowano oprócz oficerów radzieckich i polskich - również osoby bez żadnego przygotowania. Osoby te dobierano wyjątkowo starannie - inteligentne, właściwe go pochodzenia społecznego. Część z nich poddawano szkoleniom, wszystkich wychowywano w duchu ślepego posłuszeństwa względem przełożonych. Odzwyczajano od samodzielnego krytycznego myślenia.

Informacja Wojskowa nastawiona była na wyszukiwanie rzeczywistych i urojonych wrogów ustroju komunistycznego, których należało likwidować. W celu wymuszenia przyznania się do winy współpracy z imperialistami stosowano potworne tortury fizyczne i psychiczne. Informacja Wojskowa prowadziła aresztowania i śledztwa wręcz masowo, a ich efektem były sfingowane procesy i mordy na niewinnych ludziach.

GZI mógł prowadzić śledztwa nie tylko w sprawach osób wojskowych, ale także osób cywilnych. Były one równie okrutne.

Po śmierci Stalina rozwiązano GZI i powołano Wojskową Służbę Wewnętrzną. Zadania WSW były takie jak GZI.: kontrwywiadowcza ochrona wojska i państwa, zapobieganie i wykrywanie przestępstw, kontrola przestrzegania dyscypliny przez wojskowych. W sposób zasadniczy zmieniły się metody pracy: niebyło paranoicznego poszykowania wrogów ustroju. I ścigania ludzi myślących nieco inaczej niż władza. W 1990 r. WSW rozwiązano.

5. Sprawa mocy prawnej w Polsce Ludowej orzeczeń z okresu okupacji

• Okupacja niemiecka - zgodnie z prawem międzynarodowym okupantowi nie wolno zmieniać obowiązującego tam prawa. Zgodnie z konwencją haską władze okupacyjne nie uzyskiwały mocy ustawodawczej na terytorium okupowanym - tak więc decyzje okupantów z mocy prawa były nieważne. Pomimo tej jasnej sytuacji Prezydent RP wydał w 1939 r. dekret o nieważności aktów prawnych władz okupacyjnych. Dekret odnosił się do oby okupacji.

• Nieważność okupacyjnych aktów prawnych musiała jednak po wojnie być poddana pewnej weryfikacji. Bo chociaż decyzje okupantów były z mocy prawa nieważne - to jednak skutkami tych decyzji były określone fakty, których nie dało się już zmienić. Dotyczyło to zwłaszcza spraw osobowych (rozwody i ich skutki), spadkowych, opiekuńczych.

• W dekrecie z 1945 r. o mocy obowiązującej orzeczeń sądowych wydanych w okresie okupacji niemieckiej na terenie RP uznano wprawdzie nieważność tych orzeczeń, ale stwierdzono, że sąd może pewnym sprawom nadać moc wsteczną (sprawom niespornym, rozwodowym itp.).

• Okupacja radziecka - ze względu na sytuację polityczną w Polsce Ludowej nigdy nie było mowy o wyrokach sądów radzieckich ani o okupacji radzieckiej. Wyjątkowo uregulowano sprawę rozwodów udzielanych obywatelom polskim przez władze ZSRR, ponieważ do 1944 r. tryb i zasady udzielania rozwodów drastycznie odbiegały od przyjętych w Europie.

• Orzeczenia sądów PPP - nowe władze Polski Ludowej nigdy nie zakwestionowały tych orzeczeń, nawet się nie wypowiedziały w tej sprawie. Uznaje się, że w milczący sposób orzeczenia te zostały zaaprobowane.

• Orzeczenia sądów polskich na terenie GG - władze polskie po II wojnie światowej utrzymały wyroki sądów polskich z okresu okupacji. Przewidywano jednak możliwość złożenia wniosku o wznowienie postępowania w sprawie.

6. Porozumienie polsko-radzieckie o stosunkach między Armią Czerwoną a administracją polską z 26 lipca 1944 r.

Zanim PKWN przybył do Polski, 26 lipca 1944 r, podpisane zostały dwa porozumienia z rządem radzieckim. Jedno z nich dotyczyło stosunków między wodzem naczelnym Armii Czerwonej a polską administracją na terenach wyzwolonych.

Jeden z art. Tego porozumienia oddawał Stalinowi jurysdykcję nad obywatelami polskimi w tym cywilami, którzy popełnili przestępstwa przeciwko wojskom radzieckim.

Porozumienie to stanowiło podstawę do aresztowania i wywożenia w głąb ZSRR żołnierzy AK, działaczy politycznych Polski Podziemnej. Stało się podstawą do skazania Leopolda Okulickiego i innych przywódców.

PKWN uprawomocnił poczynania radzieckich organów bezpieczeństwa względem obywateli polskich.

7. Prawo wojskowe 1943-1945 w PSZ w ZSSR i w Polsce

Wojskowe prawo karne to jedyna afera, gdzie bez kamuflażu przerwano ciągłość prawną. W Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR nie zdecydowano się na formalną recepcję prawa radzieckiego, ale odcięto się zdecydowanie od prawa II RP.

W 1943 r. wprowadzono akty prawne wzorowane na rozwiązaniach radzieckich. Aktami tymi uregulowano wojskowe prawo karne materialne, procedurę oraz ustrój wojskowych wymiarów sprawiedliwości.

W lipcu 1943 r. wprowadzono kodeks wojskowy prawa karnego materialnego. Był on niekompletny, pełen luk, nie zawierał definicji przestępstwa. Ustanawiał karalność na zasadzie analogii. Nie zawierał żadnych zasad odpowiedzialności, brakowało konstrukcji winy. Było w nim wiele zasadniczych błędów i braków.

Podjęto prace nad nowym kodeksem. Kodeks karny Wojska Polskiego wprowadzony dekretem z 1944 r. - wykorzystywany był nie tylko do karania zwykłych przestępstw zdarzających się w wojsku, ale też do ścigania osób cywilnych - chodziło tu o niszczenie opozycji politycznej. Charakteryzował się bardzo ostrą represją karną. Karalnością objęto czynności przygotowujące do przestępstw. Kodeks służył przede wszystkim do represjonowania i likwidowania przeciwników politycznych ustroju.

Procedura: wyroki wydawano nie w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, ale w imieniu narodu polskiego. W śledztwach dominującą rolę pełnili oficerowie Informacji Wojskowej. Postępowanie miało wyraźnie inkwizycyjny charakter. Sąd orzekał w składzie ławniczym. Postępowanie było jednoinstancyjne.

8. „Sierpniówka” - dekret z 31 sierpnia 1944 r.

Sierpniówka do dekret o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy wojennych. Dekret ten przewidywał karę śmierci za zabójstwa, znęcanie się i inne prześladowanie ludności cywilnej i jeńców wojennych. Przewidziana była również kara więzienia za szantaż za zaniechanie donosu do władz niemieckich.

Przepisy dekretu stosowano do czynów popełnionych od 1 września 1939 do 9 maja 1945 - a więc działały wstecz. Czyny wymienione w dekrecie były karalne już wcześniej a dekret zaostrzał jedynie odpowiedzialność.

Dekret był drastycznie represyjny - przewidywał bezwzględnie oznaczoną sankcję w postaci kary śmierci. Mimo to był oczekiwany przez opinię publiczną (chociaż odnosił się faktycznie tylko do jednego z dwóch wrześniowych agresorów.

9. Dekret o ochronie państwa

30 października 1944 r., po spotkaniu Bieruta ze Stalinem wydany został Dekret o ochronie Państwa. obowiązujący z mocą wsteczną od sierpnia tego roku. Za wszystkie przewidziane w nim przestępstwa (11 artykułów, z których część dzieliła się na poszczególne punkty) groziła kara śmierci (alternatywnie z karą więzienia). Najwyższy wymiar kary można było otrzymać m.in. za:

• Zakładanie lub udział w związku mającym na celu obalenie ustroju Państwa Polskiego

• Udaremnienie lub utrudnianie reformy rolnej, oraz nawoływanie do czynów skierowanych przeciwko jej wykonywaniu i publiczne ich pochwalanie

• Uniemożliwianie lub utrudnienie prawidłowego działania urzędów państwowych lub samorządowych, zakładów wytwórczych lub instytucji użyteczności publicznej;

• Posiadanie radia;

• Udział w związku przestępczym lub tajnym

• a także za nie doniesienie o jakimkolwiek z przestępstw (a także przygotowaniu do popełnienia przestępstwa).

Oprócz kary więzienia czy śmierci groził również przepadek mienia - obligatoryjnie w przypadku skazania na karę śmierci, fakultatywnie - w przypadku kary więzienia. Obligatoryjna była utrata praw publicznych.

Dekret pomyślany był jako tymczasowy, na czas wojny. Uchylony został w 1945 r.

1. Tzw. mały kodeks karny

Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa (tzw. mały kodeks karny) zastąpił wcześniej obowiązujące uregulowania prawne: kodeks karny z 1932 r. oraz Dekret o ochronie Państwa z 30 października 1944 r.

Zmiany w prawie karnym, wprowadzone przez komunistyczne władze Polski Ludowej służyły do walki z przeciwnikami politycznymi nowego ustroju. Mały kodeks karny przewidywał karę śmierci za 13 rodzajów przestępstw, m.in. udział w organizacji lub grupie o charakterze zbrojnym, posiadanie broni i amunicj, sabotaż gospodarczy, szpiegostwo i inne.

Nazwa "Mały kodeks karny" odnosi się do funkcji, jaką w praktyce pełnił ów dekret. Od daty jego wejścia w życie aż do 312 grudnia 1969 r. był on bowiem istotną częścią polskiego prawa karnego, aż do wejścia w życie Kodeksu Karnego, uchwalonego w 1969 roku.

Przepisy małego kodeksu karnego były bardzo surowe, pole do nadinterpretacji dawał zwłaszcza artykuł dotyczący "rozpowszechniania nieprawdziwych informacji" , na podstawie którego spora grupa osób została osądzonych i skazanych za błahe czyny, jak na przykład opowiadanie dowcipów o tematyce politycznej.

Szczególnie jednak "popisowym" przepisem m.k.k. był jego art. 22. Przepis ów głosił, że "Kto rozpowszechnia fałszywe wiadomości, mogące wyrządzić istotną szkodę interesom Państwa Polskiego, bądź obniżyć powagę jego naczelnych organów; podlega karze więzienia do lat 5 lub aresztu do lat 5". Było to tzw. przestępstwo szeptanej propagandy.

2. Dekret o faszyzacji życia państwowego

Dekret wydany został w styczniu 1946 r. a miał zastosowanie wyłącznie do zachowań sprzed 1 września 1939 r., które wówczas nie były przestępstwami.

Dekret ten, jak widać nie tylko działał wstecz, ale granice jego retroaktywności nie były w żaden wyraźny sposób określone. Język dekretu był celowo nieprecyzyjny - takie zwroty, jak „idąc na rękę ruchowi faszystowskiemu lub narodowo-socjalistycznemu” „osłabienie ducha obronnego społeczeństwa” , „przyniósł korzyść faszyzmowi lub narodowemu socjalizmowi”, „działał na korzyść faszyzmu lub państwa faszystowskiego albo uprawianej przezeń polityki międzynarodowej”, „oszukańcze zabiegi”, „stosowanie nacisku moralnego lub korupcji”, „usiłował zmienić lub zmienił prawnie obowiązujący ustrój państwowy Rzeczypospolitej Polskiej w duchu faszystowskim” były podatne na dowolne i trudne do przewidzenia interpretacje.

Celem uchwalenia „Dekretu o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego” było oczywisty: było nim umożliwienie rządzącym Polską komunistom rozprawienie się w tzw. „majestacie prawa” swymi przeciwnikami z okresu przedwojennego. Krąg osób, które można było pociągnąć do odpowiedzialności na podstawie dekretu był bardzo szeroki - obejmował on polityków, urzędników państwowych wysokiego szczebla, funkcjonariuszy służby więziennej, policjantów, a także policyjnych donosicieli, którzy przyczyniali się do aresztowania członków uważanej przed wojną za nielegalną partii komunistycznej. Dekret obowiązywał do 1969 r.

3. Prawnokarna ochrona mienia społecznego w PRL (dekrety marcowe)

W Polsce Ludowej uchwalano normy karne mające na celu ochronę specjalną pewnych grup przedmiotów, które w przyszłości miały stać się własnością społeczną.

Konstytucja z 1952 r. wprowadziła rozróżnienie rodzajów własności. Równocześnie prowadzono prace nad kodyfikacją prawa karnego. Chęcią tych prac były opublikowane w marcu 1953 r. tzw. dekrety marcowe:

• O wzmożeniu walki z produkcją złej jakości

• O ochronie interesów nabywców w obrocie handlowym

• O wzmożeniu ochrony własności społecznej (duży dekret marcowy)

• O ochronie własności społecznej przed drobnymi kradzieżami (mały dekret marcowy)

Prawo karne miało tu zastąpić zlikwidowane mechanizmy rynku gospodarczego, co oczywiście nie mogło się udać.

Dekrety marcowe czyniły z własności społecznej odrębny przedmiot ochrony prawnokarnej. Pojawiła się różnica pomiędzy własnością społeczną a indywidualną w prawie karnym

Duży i mały dekret marcowy poprzedzone były wstępami, które miały kształtować świadomość prawną społeczeństwa.

Dekrety marcowe operowały ostrą sankcją karną, która w zasadzie ograniczała się do kary pozbawienia wolności, często łączonej z karą grzywny.

1. Kodeks karny z 1969 r.

Kodeks karny z 1969 r. był kodyfikacją zakrojoną za dużą skalę. Twórcy kodeksu uwzględnili w nim realia polityczne i gospodarcze, bogate orzecznictwo sądowe oraz doświadczenia w walce z przestępczością. W kodeksie znalazły się nowe instytucje: kara ograniczenia wolności, warunkowe umorzenie postępowania karnego, nadzór ochronny. Wprowadzone zmiany miały na celu: złagodzenie represji karnej za drobniejsze przestępstwa, ograniczenie stosowania krótkoterminowych kar pozbawienia wolności, ochronę społeczeństwa przez recydywistami.

Kodeks składał się z trzech części:

• Część Ogólna - ogólne zagadnienia prawa karnego

• Część szczególna - opis ustawowych typów przestępstw i grożące za nie kary

• Część wojskowa - przepisy ogólne dotyczące tylko żołnierzy oraz opis przestępstw, których podmiotem mógł być żołnierz.

Kodeks definiował przestępstwo na samym początku zarówno od strony formalnej jak i materialnej. Wina mogła być umyślna albo nieumyślna. Kodeks znał następujące stadia przestępstwa: zamiar, przygotowanie, usiłowanie, dokonanie.

Czyny karalne podzielone zostały na zbrodnie, występki i wykroczenia. Wykroczenia zostały wydzielone w odrębnym kodeksie ds. wykroczeń.

System kar: Kodeks dzielił kary na zasadnicze i dodatkowe. Do kar zasadniczych zaliczono:

• Karę pozbawienia wolności

• Karę ograniczenia wolności

• Karę grzywny

• Karę śmierci

• Karę 25 lat pozbawienia wolności

Te dwie ostatnie wymienione zostały jako kary o charakterze wyjątkowym.

Do kar dodatkowych zaliczono:

• Pozbawienie praw publicznych

• Pozbawienie praw rodzicielskich lub opiekuńczych

• Zakaz zajmowania określonych stanowisk

• Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych

• Konfiskata mienia

• Przepadek rzeczy

• Podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Karę śmierci przewidywano zawsze alternatywnie z karą pozbawienia wolności. Zawsze Rada Państwa, w przypadku orzeczenia kary śmierci, musiała wypowiedzieć się w przedmiocie skorzystanie lub nieskorzystania z prawa łaski. Karę śmierci przewidywano w 10 przypadkach. Wykonywano ją w zamknięciu przez powieszenie (cywile) bądź przez rozstrzelanie (wobec żołnierza).

Kara pozbawienia wolności: od 3 miesięcy do 15 lat lun kara 25 lat pozbawienia wolności. Wykonywanie kary pozbawienia wolności zostało szczegółowo uregulowane przez kodeks karny wykonawczy.

Na czoło części szczególnej kodeksu karnego zostały wysunięte przestępstwa przeciwko interesom politycznym i gospodarczym PRL. W praktyce jednak ta grupa przestępstw, poza przestępstwem szpiegostwa, nie odgrywały żadnej roli. Dominowały natomiast przestępstwa przeciwko mieniu. Przestępstwa o znamionach wielkiej afery gospodarczej zagrożone były nawet karą śmierci.

1. Kodeks postępowania karnego z 1969 r.

W kpk z 1969 r. nastąpiło ujednolicenie procedury karnej powszechnej i wojskowej.

Kpk wyraźnie formułował zasady nie karania dwa razy za to samo przestępstwo - prawda niby oczywista, ale często łamana w początkach Polski Ludowej. W procesie osłabiono elementy inkwizycyjne a wzmocniono kontradyktoryjne. Kpk zwiększał uprawnienia oskarżonego i obrońcy. Zaostrzono rygory postępowania dowodowego - wprowadzono niedopuszczalność potraktowania jako dowodu oświadczenia złożonego w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi. Wprowadzono kontrolę nad prokuratorskim stosowaniem aresztu tymczasowego. Nowy środek zapobiegawczy stanowiło poręczenie. Jako obligatoryjne wprowadzono zaliczenie czasu aresztu na poczet odbywanej kary. Zniesiony został tryb doraźny.

Etapy procesu: postępowanie przygotowawcze oraz postępowanie przed sądem. Wrócono do zasady, że prowadzenie śledztwa należy do prokuratora. Dochodzenie prowadziła natomiast Milicja Obywatelska. Postępowanie przygotowawcze wszczynało się w sprawie. Następną fazą było postępowanie przeciwko komuś. Celem postępowania przygotowawczego było zebranie i utrwalenie dowodów dla sądu. Jeśli nie było podstaw do sporządzenia aktu oskarżenia wydawano postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego. W przeciwnym wypadku - zaznajamiano podejrzanego ze wszystkimi materiałami i z jego prawami, wydawano postanowienie o zamknięciu postępowania przygotowawczego i sporządzano akt oskarżenia, który wnoszono do sądu. Akt oskarżenia wnosił prokurator.

Postępowanie przed sądem I instancji było jawne. Przewód rozpoczynał się od odczytania aktu oskarżenia. Obecność oskarżonego była obowiązkowa, który po odczytaniu aktu oskarżenia mógł złożyć wyjaśnienia. Oskarżony nie był prawnie zobowiązany do mówienia prawdy. Następnie wyjaśnienia składali świadkowie. Po zamknięciu przewodu sądowego głosy zabierali oskarżyciel i obrońca, oskarżony.

Wyrokowanie - obejmowało naradę, głosowanie, sporządzenie wyroku ogłoszenie wyroku, pouczeni o prawie zaskarżenia.

Tryby szczególne:

Tryb uproszczony - dotyczył spraw niezawiłych w drobnych sprawach. Uproszczenie polegało na tym, że organ prowadzący dochodzenie nie zawiadamiał prokuratury, a wyrom nie musiał zawierać uzasadnienia.

Tryb przyspieszony - w sprawach drobniejszych, gdy sprawca został ujęty na gorącym uczynku i doprowadzony do sądu w 48 godzin.

Kodeks mimo licznych mankamentów był krokiem w kierunku humanizacji procedury karnej.

2. Śledztwa i dochodzenia w Polsce Ludowej: sędzia śledczy, prokurator, funkcjonariusz MBP

Urząd śledczego został w wyniku reform prawa sądowego w latach 1949-1950 zniesiony, a jego uprawnienia przekazano prokuratorowi, przez co jego rola znacznie wzrosła. Faktycznie prokurator decydował o przebiegu dochodzenia i procesu.

Ze względu na podział sądów na wojskowe i powszechne - również w prokuraturze wyodrębniono prokuraturę wojskową i powszechną. Prokuratorzy wojskowi szczególnie zasłynęli z powodu stosowanego przez nich terroru. Oskarżali w sfingowanych procesach, dopuszczali straszliwe tortury, wnosili o najokrutniejsze kary w stosunku do niewinnych osób.

W przypadku spraw osób cywilnych, o zabarwieniu politycznym postępowanie przygotowawcze prowadzili funkcjonariusze MBP pod nadzorem prokuratora wojskowego albo prokuratorzy wojskowi.

Prokuratura powszechna: w przypadku spraw lżejszych prokurator prowadził dochodzenie samodzielnie. W przypadku zbrodni - prowadzone było śledztwo, będące postępowaniem sądowym w postępowaniu przygotowawczym.

Sekcja śledcza MBP: zajmowała się prowadzeniem niezwykle brutalnych, połączonych z torturami śledztw głównie w sprawach o charakterze politycznym, wymierzonych w opozycję polityczną. Przy wszystkich Urzędach Bezpieczeństwa istniały areszty i więzienia. System represji był zupełnie niekontrolowany.

3. Postępowanie doraźne w PRL

Dekret z listopada 1945 r. wprowadzał tzw. postępowanie doraźne. Dekret stanowił, że postępowanie doraźne odbywa się bez śledztwa, co oznaczało wyłączenie sędziego śledczego. Dochodzenie prowadził prokurator lub organy bezpieczeństwa publicznego (w zależności od pierwszeństwa wszczęcia).

Zastosowanie tymczasowego aresztowania było obligatoryjne, a zarządzał je prokurator. Postępowanie doraźne w swym założeniu miało być szybkie, jednoinstancyjne, wyrok nie podlegał zaskarżeniu. W sądach okręgowych tworzono specjalne wydziały do rozpoznawania spraw w postępowaniu doraźnym.

Postępowanie toczyło się z udziałem ławników a wymiar kary pozostawiono uznaniu składu orzekającego. Możliwe było zasądzenie kar wyższych niż przewidziane w prawie karnym materialnym.

4. Reforma prawa karnego procesowego z lat 1949-1950

W lipcu 1949 r. weszły w życie trzy ustawy odnoszące się do procedury karnej. Najbardziej radykalne zmiany dotknęły postępowanie przygotowawcze. Najważniejsze zmiany procedury karnej to:

• Zniesienie dotychczasowego podziału procedury przygotowawczej na dochodzenie i śledztwa i wprowadzenie jednej - śledztwa

• Likwidacja instytucji sędziego śledczego

• Generalne upoważnienie do prowadzenia śledztw funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego i funkcjonariuszy MO

• Generalne uprawnienie prokuratora do stosowania środków zapobiegawczych, w tym tymczasowego aresztowania

• zniesienie trójinstancyjności (apelacji i kasacji) i wprowadzenie nowego środka odwoławczego - rewizji

• dopuszczenie odczytywania na rozprawie protokołów przesłuchań oskarżonego i świadków, sporządzonych w czasie śledztw, co miało zapobiec odwoływaniu na rozprawie często wymuszonych zeznań

W 1950 r. dokonano utrwalono i pogłębiono zmiany z 1949 r.

Wprowadzono skład ławniczy w sądach najniższego szczebla, śledztwo mogło być prowadzone przez oficerów śledczych bezpieczeństwa publicznego, prokurator zyskał prawo natychmiastowego aresztowania świadka odmawiającego zeznań, funkcjonariusze MO zyskali uprawnienie samodzielnego prowadzenia śledztwa i wnoszenia aktu oskarżenia. Śledztwo takie miało charakter uproszczony

W 1955 r. dokonano ważnej zmiany w procedurze karnej. M.in. przywrócono podział na śledztwa i dochodzenia, wprowadzono instytucję przedstawienia zarzutów podejrzanemu, co ułatwiało obronę, rozbudowano przepisy o zamknięciu śledztwa (podejrzany musiał byś zaznajomiony z zebranymi materiałami, poinformowany przysługujących mu prawach). Reforma z 1955 r. nie zlikwidowaa całkowicie, ale osłabiła inkwizycyjny charakter śledztwa.

1. Stan prawa cywilnego w Polsce bezpośrednio po II wojnie światowej

Ukształtowany w II RP system prawa sądowego w znacznej części opierał się na prawie polskim częściowo skodyfikowanym i nowoczesnym. W czasie wojny ziemie polskie poddane zostały wpływom prawa niemieckiego i radzieckiego (okupanci rozciągnęli swe systemy prawne na tereny okupowane).

Po II wojnie światowej wystąpiło zjawisko masowych migracji ludności zwłaszcza ze wschodu na zachód. Rezultatem tych wędrówek była zmiana poziomu merytorycznego obowiązującego prawa: od anachronicznego Zwodu rosyjskiego, po nowoczesny niemiecki kodeks BGB.

Migracje te pociągnęły za sobą zachwianie stosunków własnościowych, zobowiązaniowych rodzinnych. Z drugiej strony sprzyjały reformom co ułatwiało unifikacje.

2. Unifikacja prawa cywilnego w Polsce po II wojnie światowej

W latach1945-46 przeprowadzona została bardzo potrzebna, bo likwidująca partykularyzm geograficzny prawa. Uzyskanie jednolitości systemu prawa cywilnego uznano za najpilniejsze i możliwe do szybkiego zrealizowania.

Decyzję o unifikacji podjęła Rada Ministrów już w czerwcu 1945 r.. Unifikacja miała być pierwszym krokiem do kodyfikacji prawa.

Korzyści z unifikacji dla społeczeństwa były duże. Uchylono ogromną ilość aktów prawnych, zlikwidowano daleko idącą odmienność systemów prawnych. Uporządkowano prawo, które sięgało teraz do klasycznych rozwiązań nowoczesnej cywilistyki państwa liberalnego.

Dzieło unifikacyjne wsparło się na pracach Komicji Kodyfikacyjnej II RP i stanowiło w istocie kontynuację jej prac.

3. Prawo rodzinne w PRL

Prawo małżeńskie osobowe: Dekret z 1945 r. uczynił z małżeństwa wyłącznie świecką instytucję, z jurysdykcją sądów powszechnych. Warunki zawarcia małżeństwa zawarte były wyłącznie w prawie cywilnym. Nastąpiło zrównanie sytuacji męża i żony. Zawarcie małżeństwa następowało w wyniku złożonego oświadczenia przed urzędnikiem USC w obecności 2 świadków.

Prawo małżeńskie majątkowe: przyjęto, że z punktu równouprawnienia kobiet i mężczyzn w małżeństwie najodpowiedniejszy jest ustrój o rozdzielności majątkowej (każdy małżonek zachowuje swój majątek i sam nim zarządza, ponadto wszystko, co każdy z małżonków nabywa w czasie trwania małżeństwa - nabywa wyłącznie dla siebie). Prawo małżeńskie osobowe dawało więc małżonkom daleko idącą swobodę w kształtowaniu stosunków majątkowych.

Dekret z 1946 r. o prawie rodzinnym normował takie zagadnienia jak sytuacja prawna dzieci, (czyniąc różnice pomiędzy dziećmi małżeńskimi i pozamałżeńskimi), obowiązki alimentacyjne, ograniczenie i odebranie władzy rodzicielskiej, przysposobienie.

Prawo spadkowe: Dekret o prawie spadkowym wprowadzał zasady: Dziedziczyć można tylko na podstawie ustawy oraz testamentu; Ograniczono krąg osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego, w przypadku braku małżonka i krewnych - dziedziczyła gmina; Swoboda testowania bez ograniczenia; Przyjęto konstrukcję zachowku

Po przełomie politycznym 1948 r. dekret o prawie spadkowym poddano krytyce - jako akt prawny o burżuazyjnej ideologii.

Kodeks rodzinny z 1950 r. zawierał przepisy o małżeństwie, stosunkach między rodzicami a dziećmi, o przysposobieniu oraz opiece nad małoletnimi. Kodeks był nad wyraz lakoniczny, pełen luk. Ogólnie kodeks ten podtrzymywał rozwiązania małżeńskiego prawa osobowego z 1945 r. Wzmacniał natomiast i rozszerzał ochronę interesów dziecka - zlikwidowano zróżnicowanie sytuacji dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich.

Kodeks wzmacniał uprawnienie małżonków. Dopuszczał rozwód, lecz stanowił, że dla udzielenia rozwodu muszą zaistnieć ważne powody, trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Rozwód był niedopuszczalny, jeśli sprzeciwiało by się to dobru dziecka.

W kwestii prawa małżeńskiego materialnego - przyjęto ustawowy ustrój wspólności majątkowej małżonków.

4. Prawo rzeczowe w PRL: zmiana stosunków własnościowych

Unifikujący prawo rzeczowe dekret z 1946 r. ukształtował pojęcie prawa własności w sposób abstrakcyjny i jednolity. Nie było w nim jeszcze rozróżnienia na własność społeczną i własność indywidualną. Przeniesienie własności było kwestią umowy między właścicielem i nabywcą. Umowę o przeniesienie własności nieruchomości należało zawrzeć pod rygorem nieważności w formie aktu notarialnego.

Konstytucja z 1952 r. przewidywała rozróżnienie własności na społeczną (państwową i spółdzielczą), indywidualną i osobistą. W praktyce jednak wyróżniano dwie grupy własności: społeczną i indywidualną. Koncentrowano uwagę na ochronie własności społecznej. W odniesieniu do własności nieuspołecznionej normowano jedynie własność rolniczą oraz własność mieszkania.

5. Przebieg prac nad kodyfikacją prawa cywilnego PRL w latach 1947-1950

W 1947 r. powołana została komisja do sprawy kodyfikacji prawa cywilnego. Na pierwszym posiedzeniu podjęto decyzję, że przyszły kodeks ma się kładać z pięciu ksiąg: części ogólnej, prawo rodzinne i opiekuńcze, prawo rzeczowe, zobowiązania, prawo spadkowe. Przyjęto więc system pandektowy a nie radziecki.

Po zwrocie politycznym z II połowy 1948 r. zmieniła się koncepcja - zaczęto głosić pogląd, że prawo cywilne powinno być czynnikiem przyspieszającym budowę ustroju socjalistycznego, a projekt jest s tylu nowoczesnej kodyfikacji burżuazyjnej - co było wówczas dyskwalifikujące. Uznano, że obowiązujące prawo wymaga zasadniczej przebudowy założeń ogólnych.

W czerwcu 1950 r. uchwalono kodeks rodzinny i opiekuńczy. Wyodrębnienie prawa rodzinnego w osobny kodeks było realizacją doktryny radzieckiej i przyjęciem wzorca radzieckiego

Niemal jednocześnie wydane zostały przepisy ogólne prawa cywilnego, które wprowadziły zasadnicze zmiany w zakresie wykładni prawa.

We wrześniu powołana została przez Ministra Sprawiedliwości komisja do spraw opracowania kodeksu cywilnego.

6. Przebieg prac nad kodyfikacją prawa cywilnego PRL w latach 1950-1955 (projekty z lat 1954-1955)

Komisja powołana przez Ministra Sprawiedliwości opracowała projekt kodeksu opublikowany w 1954 r. Projekt na wzór radziecki obejmował cztery księgi: Przepisy ogólne, Własność i inne prawa rzeczowe, Zobowiązania, Prawo spadkowe.

Projekt wprowadzał s stosunku do projektu z 1950 r. zmiany związane z gospodarką uspołecznioną. Oparty był o założenia Konstytucji z 1952 r. Różnicował formy własności i ich ochronę i w ogóle wiele instytucji kształtował pod kątem umocnienia i ochrony własności społecznej. Istotne zmiany miały nastąpić również w prawie spadkowym - przewidywano ograniczenie swobody rozporządzania na wypadek śmierci.

Projekt z 1954 r. spotkał się z krytyką - oceniono bowiem, że stanowi regres w stosunku do istniejącego stanu prawnego.

Opracowana została nowa wersja projektu, ogłoszona drukiem w 1955 r., jednak i ten projekt został przyjęty krytycznie - redakcja ta niewiele różniła się od poprzedniej. Uwzględniono w nim jedynie niewiele uwag krytycznych, natomiast ogólna koncepcja pozostała niezmieniona.

7. Przebieg prac nad kodyfikacją prawa cywilnego PRL w latach 1956-1964

W 1956 r. powołana została nowa komisja kodyfikacyjna - tym razem miała się składać z przedstawicieli nauki i praktyki prawa. Struktura i system pracy wyraźnie nawiązywał do Komisji Kodyfikacyjnej sprzed II wojny światowej.

Przed zespołem Komisji stanęły m.in. kwestie: zasady jedności prawa cywilnego, włączenia do kodeksu cywilnego prawa rodzinnego, zasada zupełności kodeksu.

W styczniu opublikowano projekt kodeksu, składający się z pięciu ksiąg: Przepisy ogólne, Własność i inne prawa rzeczowe, Zobowiązania, Prawo rodzinne, Spadki.

W porównaniu do projektu z 1955 r. projekt z 1960 stanowił niewątpliwy postęp. Znalazło się w nim sensownie skonstruowane prawo rodzinne, przepisy regulujące obrót uspołeczniony, uzupełniono zobowiązania o nowe typy umów.

Dyskusja nad projektem przyniosła sporo materiału do dalszych prac, efektem czego był projekt z 1961 r. - pozbawiony prawa rodzinnego. Uznano ponadto, że postulat zupełności kodeksu jest nierealny i że wystarcza, jeżeli kodeks obejmuje trzon ustawodawstwa cywilnego i stanowi źródło rozwiązań ogólnych. Do najważniejszych zmian w projekcie należały te, które dostosowywały prawu cywilne do zasad ustroju (formy własności).

Teksty projektów kodeksu cywilnego oraz kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stały się przedmiotem uzgodnień międzyresortowych i po dokonaniu korekt - uchwalono kolejną wersję projektów, które opublikowano w 1962 r. wraz z uzasadnieniem.

Po kolejnych poprawkach Rada Ministrów skierowała projekty do Sejmu (1963 r.). W wyniku prc sejmowych wniesiono jeszcze sporo drobnych poprawek.

• W lutym 1964 r. Sejm uchwalił kodeks rodzinny i opiekuńczy

• W kwietniu 1964 uchwalono kodeks cywilny

• W listopadzie 1964 r. - uchwalono kodeks postępowania cywilnego.

• Wszystkie te kodeksy, ze zmianami, obowiązują nadal.

1. Zasady procedury cywilnej PRL

Kodeks postępowania cywilnego z 1930 r. opierał się na zasadach:

• Dyspozycyjności - swoboda stron w rozporządzaniu swoimi roszczeniami

• Kontradyktoryjności

• Równości stron

• Ustności oraz bezpośredniości -

• Swobodnej oceny dowodów

• Instancyjności

Ustroje totalitarne likwidowały takie zasady, które mogły by ograniczać wszechwładzę państwa w stosunku do obywatela. W systemie takim jednostka traciła swoją prywatność i ochronę.

W PRL przekształcenie zasad procedury cywilnej, które nastąpiło wraz z nowelizacją kpc z 1950 r. miało na celu odejście od procesu służącego ochronie interesów prywatnoprawnych w kierunku stworzenia narzędzia służącego realizacji założeń ustroju socjalistycznego.

Zasada rozporządzalności uległa drastycznemu ograniczeniu. Za wzorem radzieckim wprowadzono zasadę prawdy obiektywnej i tej zasadzie podporządkowywano proces.

Zlikwidowana została zasada, że sąd nie ma prawa orzekać ponad to, co było przedmiotem pozwu. Wprowadzono możliwość wtrącania się prokuratora do spraw cywilnych.

Ograniczono zasadę kontradyktoryjności - kopiowano radziecką koncepcję sporności, która nakładała na sąd i strony obowiązek dochodzenia prawdy obiektywnej.

Wprowadzono dwuinstancyjność postępowania, gdzie II instancja nie miała już charakteru merytorycznego, a kontrolny.

1. Postępowanie niesporne (nieprocesowe - cywilne - w PRL).

Postępowanie niesporne to drugi obok procesu cywilnego tryb postępowania sądowego w sprawach cywilnych. Za podstawę rozróżnienia wskazywano, że postępowanie niesporne ma służyć tworzeniu nowych praw i stosunków prawnych, podczas gdy postępowanie sporne ma za zadanie stwierdzenie istniejących praw czy stosunków prawnych.

Kodeks postępowania niespornego przygotowany przez Komisję Kodyfikacyjną II RP po korektach wprowadzony został dekretem z 1945 r.

Kodeks postępowania niespornego zawierał ogólne zasady postępowania. Na część szczególną składało się wiele aktów prawnych, m.in. o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu,

Postępowanie niesporne bliższe było postępowaniu administracyjnemu - a to odpowiadało władzy ludowej. Postępowanie niesporne bliskie więc było realizacji zasad prawdy obiektywnej, oficjalności, inkwizycji.

Ustawa z 1950 r. wprowadziła w postępowaniu niespornym zmiany - zbliżyła postępowanie sporne do niespornego - władze polskie zainteresowane były wprowadzeniem do procesu cywilnego elementów inkwizycyjnych.

Historia Prawa - opracowanie zagadnień do egzaminu

28

utriusque iuris - tytuł praw obojga

BGB

ABGB

Spisz i Orawa - prawo świeckie do czasów rozciągnięcia ABGB

^. W

^. W

^. P

^. Kr

^. Sosnowiec

^. L

---