E. Leach, D.A. Aycock , Siostra Mojżesza

I. WPROWADZENIE (E. Leach)

- odrzucenie przez Leach'a niektórych założeń Levi-Straussa, wywodzących się z amerykańskiej antropologii kulturowej, przede wszystkim tego o wielości kultur i zastosowaniu metody strukturalnej tylko do społeczeństw „zimnych” (prymitywnych, preliterackich; opozycyjne do „gorących” - literackich, historycznych)

- zanegowanie dotychczasowych poszukiwań „prawdy historycznej” w Biblii, która jest „nieistotna”. Postulat skupienia się na istocie tekstów sakralnych i systemie struktur w nich zawartych („tajemnica do rozkodowania”)

II. ANTROPOLOGICZNE PODEJŚCIA DO BADAŃ NAD BIBLIĄ W XX W. (E. Leach)

- mit jako „sakralna opowieść o wydarzeniach z przeszłości, której używa się dla usankcjonowania działania społecznego w teraźniejszości”. Stąd jego racjonalna „nieprawdziwość” jest nieistotna; podważa to Levi-Straussowskie rozumienie mitu jako „niemożliwej opowieści fantastycznej”.

- podkreślenie konieczności odbierania tekstów mitów synchronicznie. „W opowieści jedna rzecz następuje po drugiej, gdyż jest to jedyny sposób narracji. Lecz prawda mitu, która jest prawdą religijną, zawarta jest w każdym kawałku”. Stąd rozwój diachroniczny mitu przestaje się liczyć podczas dociekań o „znaczeniu” mitu.

- potraktowanie Biblii nie jako zapisu rzeczywistego przebiegu wydarzeń; kwestia treści przekazywanych na bazie podobnej struktury. Stąd podobieństwo opowieści biblijnych do innych mitów, także spoza kręgu chrześcijańskiego.

- sensowność stosowania teorii strukturalistycznych do społeczeństw piśmiennych (zaprzeczenie tezie Levi-Straussa) ze względu na ich próby budowania własnej historii; odnajdywanie struktur mitycznych właśnie w owych „historiach”

- „naprawdę znaczącymi elementami narracji biblijnej są sprzeczności” - za Levi-Straussem

- różnorodność i niespójność, częściowe podobieństwo historii mitycznych, powinny przekonywać o nonsensowności rozważań nad ich „prawdziwością”. Odrzucenie historyczności to „otwarcie się na sens religijny” Biblii

- teza Leacha o identyczności struktury Starego i Nowego Testamentu (powtarzanie tego samego mitu)

[Betlejem - miejsce between and betwixt]

III. DLACZEGO MOJŻESZ MIAŁ SIOSTRĘ? (E. Leach)

- pierwotne założenie o bezpłciowości Boga - Pierwszej Przyczyny. Stąd chrześcijaństwo „uzupełnia” męskość Boga o Matkę Boską, Dziewicę (w katolicyzmie - zyskuje status bogini) lub noszącego cechy zniewieściałości Jezusa (w protestantyzmie)

- powiązania w Biblii „wszystkiego ze wszystkim” - Biblia „niesie znaczenie jako całość”. Zgodnie z tezą o synchroniczności Starego i Nowego Testamentu:

Jezus = Mojżesz

Dlaczego Jezus nie miał siostry? = Dlaczego Mojżesz miał siostrę?

- nadrzędna rola wyobrażeń dotyczących relacji Bóg - człowiek:

a) obraz pan - sługa

b) obraz królestwa

c) obraz mąż - żona

Bóg wyobrażany jako antropomorficzny, nadnaturalnie wyolbrzymiony człowiek, niedwuznacznie rodzaju męskiego.

Ad. a)

PAN - SŁUGA

Spotkanie z Bogiem czyni sługę prorokiem (przypadek Wybrańców, obdarzonych Łaską Bożą). Powstaje hierarchia - Mojżesz jako stojący wyżej niż inni prorocy, gdyż rozmawia z Bogiem „usta w usta”. Podkreślenie niedziedziczności mocy prorokowania oraz mediacyjności miejsc proroctw (np. pustynia)

Ad. b)

KRÓLESTWO

Bóg jako „król królów”.

Kwestia ciągłości i dziedziczenia; król jako dzierżawca wiecznego urzędu, który to urząd jest nieśmiertelny i wszechmocny. Stąd król sam nabiera cech boskich.

Król i prorok jako doskonałe opozycje: bogactwo vs asceza, dwór i poddani vs samotność, dziedziczność vs niedziedziczność, życie erotyczne vs celibat, itd.

Częste współwystępowanie tych ról w różnych okresach u tej samej osoby - Mojżesz, Saul, Dawid, Jezus.

Podobieństwo do modelu Egiptu i władzy faraona - permutacja tej samej struktury idei religijnej. Stąd nieprzypadkowy związek patriarchów z faraonem - Abraham, Józef, Mojżesz, w których w pewnym stopniu wciela się sam Bóg.

Formuła podstawowa:

„Jeśli bóg-ojciec i bóg-syn są jednakowo wieczni, wówczas matka boga jest także żoną boga i matka jest żoną własnego syna”

Matka boga M₁ ● ≈ ▲ A₁ bóg - ojciec

|

Matka boga M₂ ● ≈ ▲ A₂ bóg - syn

„Związek między męskim aspektem bóstwa A a żeńskim aspektem bóstwa M może być zatem rozpatrywany zarówno jako związek matka - syn, żona - mąż, córka - ojciec, siostra - brat. Mitologia Ozyrysa, Izydy i Horusa mieści w sobie wszystkie powyższe możliwości

Izyda M₁ ● ≈ ▲ A₁ Ozyrys (zmarły faraon) ∆ A₁^' Set

(siostra-żona faraona)

Izyda M₂ ● ≈ ▲ A₂ Horus (żyjący faraon) ∆ A₂^' (Set)'

Abraham

Siostra faraona = żona faraona

(Ozyrys małżonkiem Izydy, własnej siostry, zabity przez Seta, brata; odrodzony zapładnia dziewiczo Izydę, która rodzi syna, Horusa)

Żyjący faraon = Horus

Zmarły faraon = Ozyrys

„Wzór strukturalny na poziomie mitologicznym polegał na dziedziczeniu stanowiska opartego na kazirodztwie rodzeństwa”.

W Biblii: Sara („księżniczka”), przyrodnia siostra i żona Abrahama, zostaje w efekcie żoną faraona. Tym sposobem Abraham i faraon stają się wymienni.

Józef

Egipt -> pustynia -> Palestyna

Obfitość głód

Cierpienie bezpieczeństwo

Potifar = „urzędnik faraona” = faraon = (Ozyrys)

Żona Potifar = żona faraona = (Izyda)

Asenat = córka Potifara = córka faraona = (Izyda)

Józef = (adoptowany syn) faraona = (Horus)

Dawid i Salomon

Dawid = stary faraon = (Ozyrys)

Batszeba (matka Salomona, „córka Szeby”) = królowa Szeba (żona Salomona) = Abiszag = (Izyda)

Salomon = młody faraon = (Horus)

Mojżesz

Historia Mojżesza jako bardziej skomplikowana wersja tego samego schematu.

Mojżesz (adoptowany syn córki faraona, zrodzony z kazirodczego związku rodzeństwa, Jokebed i Amrama) = odpowiednik ojca

Jokebed = córka faraona = siostra Mojżesz, Miriam = (Izyda)

Horus (odnaleziony w trzcinach) = Mojżesz

Faraon zabijający dzieci Hebrajczyków płci męskiej = Herod zabijający dzieci = (Set)

Mojżesz = Jezus = (Horus)

Miriam (dziewicza siostra Mojżesza) = Maria (dziewicza matka Jezusa)

Miriam

„Intrygujące jest właśnie to, że w Miriam nie ma nic szczególnego”. Jednak nikt nie pojawia się w Biblii bez znaczenia.

Okoliczności wspomnienia o Miriam:

- bezimiennie, pomieszana z Jokebed i córką faraona

- jako prorokini

- uleczona z trądu na prośbę Mojżesza

- nietykalna po śmierci

Maria, siostra Łazarza = Maria Magdalena = Miriam

Utożsamienie możliwe: świadkinie zmartwychwstania (Łazarza, Jezusa, Mojżesza - wyciągnięcie z trzciny); „skruszona grzesznica kojarzona z trądem”, „związana ze śmiercią i zmartwychwstaniem”.

Izyda i Horus = Maria i Jezus

Podobieństwo Miriam do bogini wegetacji.

Ad. c)

MĄŻ I ŻONA

„Pieśń nad pieśniami”:

Pan młody - panna młoda

Jezus Chrystus - Kościół

Bóg - lud Izraela

Duch Święty - Maria

Jezus Chrystus - Maria (Dziewica)

Kadzidła i mirra jako symboliczne afrodyzjaki; stąd trzej królowie stają się świadkami na ślubie.

Pytanie o świadków śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa:

- obecność Matki Boskiej tylko podczas śmierci na krzyżu

- kobiety obecne przy zmartwychwstaniu: Maria Magdalena, Salome (siostra M.B.?), Joanna (alter ego M.M ?). Są to kobiety wyzwolone ze słabości, złych duchów - echo Miriam uleczonej z trądu.

Kwestie pokoleniowej różnicy Matki Boskiej, a innymi kobietami i mężczyznami w Nowym Testamencie (młodsza od Elżbiety i Anny, Józefa, Joachima, Zachariasza; starsza od Marii od Łazarza, Marii Magdaleny, Jezusa, Łazarza, Jana Chrzciciela).

Asztarte

Tradycyjna, oczyszczająca skalone łono śmierć pierworodnego na rzecz następnego dziedzica, uświęconego (Izmael na rzecz Izaaka, Ezar na rzecz Jakuba, Batszeba na rzecz Dawida). „Błogosławiony dziedzic zastępuje skalane dziecko”. Obrzezanie ma być pozostałością po ofierze z dziecka.

Podobnie noworodki, które zabito przy narodzinach Mojżesza i Jezusa to ofiary na ich rzecz.

Pieczara, z której wychodzą po zmartwychwstaniu Łazarz i Jezus - symbol łona, ratującego od śmierci

Mojżesz - matka jako świadek śmierci - Miriam, świadek znalezienia

Jezus - M.B., świadek śmierci - M.M., świadek zmartwychwstania

Również:

Miriam zazdrosna o małżeństwo Mojżesza = M.M. jako kochanka Jezusa

Oczyszczenie Miriam z trądu przez Mojżesza = M.M. oczyszczona ze skalania przez Jezusa

Miriam w Starym Testamencie i Maria Magdalena w Nowym Testamencie to odzwierciedlenie myślenia o żeńskim pierwiastku bóstwa.

Jedynie Mojżesza z całej Biblii porównać można do Jezusa - obydwaj są królami i prorokami; muszą być jednocześnie żonaci i nieżonaci, płodni i bezpłodni, narodzeni z kobiety, ale niespłodzeni przez mężczyznę. Kobiety które ich otaczają muszą uzupełniać tą sprzeczność, nie zaburzając jej.

V. PRZECIW PODZIAŁOWI NA GATUNKI: CZY PRZYPOWIEŚCI STAWIAJĄ ŚWIATŁO NA ŚWIECZNIKU CZY UKRYWAJĄ JE POD KORCEM? (E. Leach)

- twierdzenie Leach'a, że „pozornie epizodyczny tekst Ewangelii powinien być rozpatrywany jako całość wyrażająca sens liturgii eucharystycznej”

- rola literatury sakralnej z obrazową i epizodyczną narracją wśród pierwszych chrześcijan w obliczu nieikoniczności

- brak „poprawnej” interpretacji tekstów biblijnych, niemożność ich osiągnięcia

- przekonanie o powtarzalności tematycznego wzoru w tekstach biblijnych, których kontekst użycia stał się częścią tekstu

- założenie o traktowaniu tekstu jako całości, nawet jeśli niektóre odcinki to transformacje strukturalne innych części -> przypowieść. Zanegowanie interpretacji przypowieści na bazie kontekstu; nieodtwarzalność kontekstów i „prawdziwych słów”. Wg Leacha wszystkie nowotestamentowe teksty rozważać można jako parabole lub mit w sensie „świętej opowieści”.

- kontekst u Leacha rozumiany nie jako kontekst powstania słów (kto kiedy je wypowiedział), ale ich społeczne, pierwotne przeznaczenie, zastosowanie.

- „tajemnica” tekstów tkwi w rytuałach z nimi związanych, a nie w samych opowieściach

- sprowadzenie ceremoniałów religijnych w ogóle, w tym chrześcijańskich, do elementów w sekwencji wydarzeń, które traktowane jako pewne całości stanowią „ofiarę”, czyli „czynienie świętym”

Zastąpienie ofiar z ludzi ofiarami ze zwierząt, lub jak w chrześcijaństwie - ofiarą z Boga - Człowieka (kanibalistyczny akt zjedzenia ciała i krwi)

- Van Gennepowski „rytuał przejścia”

1) ryt separacji (stan rytualny)

2) stan marginalny (nietykalność)

3) ryt włączenia (stan rytualny) - 3 jako odwrotność 1

Struktura chiasmus -> a:b:c:c:b:a

Przypowieść o orłach nad padliną - wybrańcy w dniu Sądu Ostatecznego

Struktura rites de passage związana z biblijnym cudem rozmnożenia chleba:

A - wzmianka o braku mocy Jezusa w jego domowym otoczeniu

B - uczniowie wyruszają jako kapłani w anormalnej odzieży

C - wzmianka o Jezusie jako następcy Jana Chrzciciela

D - wzmianka o egzekucji Jana Chrzciciela (jako ofiary)

E - odejście Jezusa i uczniów do miejsca odosobnienia

F - po którym następuje zgromadzenie wiernych

G - cudowne pożywienie zgromadzonych (Eucharystia)

H - powrót uczniów do normalności (odwrócenie E)

I - odejście Jezusa do bardziej oddalonego miejsca odosobnienia

J - epifania: Jezusa objawia się jako osoba boska

K - Jezus manifestuje boską moc w normalnym otoczeniu

- wspólny przekaz tekstów ze względu na ich wspólną strukturę - w dniu Sądu Ostatecznego (końcowej Epifanii) zbawieni będą tylko ci blisko Chrystusa, uczestniczący w Eucharystii

- teza jest więc taka: „nie ma wyraźnej różnicy między fragmentami tekstu, które zwyczajowo uważa się za przypowieści, a innymi, traktowanymi przez teologów jako teksty przedstawiające opowiedzianą historię. Z mojego punktu widzenia opowieści o cudownym rozmnożeniu chleba i związanymi z nimi epifaniami, są w takim samym stopniu przypowieściami jak i wszystkie pozostałe. Jeśli opowieści te były umieszczane przez zwrotami w rodzaju: tajemnica Eucharystii podobna jest…, to ich przypowieściowy charakter może być powszechnie rozpoznany”.

- założenie o niehistoryczności a mityczności postaci Jezusa - stąd Ewangelie nie mogą być realnymi słowami i czynami Jezusa

- zastąpienie określeń „tajemnica królestwa niebieskiego”, „słowo o królestwie”, „słowo”, „królestwo niebieskie” - „ujawnienie Chrystusa w Eucharystii”

- strukturalne podobieństwo do historii o rozmnożeniu chleba innych: historia Przemienienia Pańskiego na górze, historia związana z przypowieścią o siewcy (sama przypowieść jest punktem G na wykresie, a więc zastępuje Eucharystię).

VI. LOS ŻONY LOTA: MEDIACJA STRUKTURALNA W MITOLOGII BIBLIJNEJ (D. Alan Aycock)

- nawiązanie do unieruchomienia i transformacji o charakterze mediacyjnym w micie i analizie mitu o Asdiwalu u Levi-Straussa

- w historii o Locie - wyjście od przyjęcia gości, aniołów i zjedzenia przaśnego, niesolonego chleba (wstrzemięźliwość i społeczna etykieta), zakończenie opilstwem i społeczną niewrażliwością Lota

- sól u Izraelitów - symbol oczyszczenia, ochrony i nieśmiertelności, symbol nieurodzaju i bezpłodności, wreszcie symbol umowy (pokój, małżeństwo)

Mediacyjna rola zamienionej w słup soli żony Lota w obliczu następujących par opozycji (otwierających i zamykających historię):

1) dwaj nieznajomi mężczyźni (aniołowie) vs dwie kobiety (córki/kochanki Lota). Żona Lota stanowi w tym przypadku „zatwierdzenie stabilności społecznej: została ona ofiarowana Bogu w ten sam sposób, jak Lot ofiarował jedzenie zamaskowanym aniołom”. Sól pośredniczy więc między człowiekiem a Bogiem. Istotne jest jednocześnie to, iż żona Lota nosi cechy zarówno aniołów jak i córek - bliska, ale bezimienna; obca/innej krwi.

2) zagłada Sodomy i Gomory vs powstanie plemienia Moabitów i Ammonitów (potomkowie Lota i córek). Sól, w jaką zamienia się żona Lota chroni umowę o zagładzie starego i narodzinach nowego porządku; daje ciągłość.

3) umiejscowienie w obrębie Sodomy vs umiejscowienie w grocie na wzgórzach ponad Soarem (kultura vs natura). Przejście geograficzne jest metaforycznym przejściem ze starego do nowego społeczeństwa. Symboliczne unieruchomienie, jakie wtedy następuje, dotyczy żony Lota (podkreślenie aspołecznego charakteru osób w fazie liminalnej). Czystość soli miała gwarantować trwałość statusu.

4) społeczeństwo homoseksualne (bezpłciowość) vs kazirodczy związek (płodność). Status żony Lota plasuje ją pomiędzy obiema grupami - jako kobietę w pierwszym, jako żonę i matkę w drugim. Jałowość soli anuluje jej dotychczasową rolę. Jednocześnie sól oznaczająca czystość odseparowuje ją od nieczystości tak Sodomy, jak i kazirodczego wzgórza Soar.

---