Maria Nagajowa - Kształcenie języka ucznia w szkole podstawowej.

1. WSPÓŁCZESNE ROZUMIENIE ZNACZENIA ĆWICZEŃ MÓWIENIU I PISANIU

1. Zróżnicowanie społeczne i językowe uczniów.

Wiążę się to z tym, że im niższe warstwy społeczne uzyskiwały łatwiejszy dostęp do edukacji, tym bardziej wzrastała świadomość konieczność oddziaływania dydaktycznego na mowę ucznia. W 1920 roku sformułowano następujący cel języka polskiego: „rozumienie mowy, którą w obcowaniu codziennym posługuje się oświecony ogół narodu polskiego” i „rozumienie języka książkowego”. Zauważono, że jeśli dziecko posługuje się inną odmianą języka niż tą wspomnianą wyżej, może to stanowić barierę językową utrudniającą naukę.

1934 rok - po reformie Jędrzejowiczowskiej - „dziecko powinno nauczyć się mówić jasno i poprawnie językiem polskich warstw wykształconych, wspólnym dla całej Rzeczpospolitej.

Model zróżnicowania językowego można przedstawić w formie piramidy (od najniższej warstwy):

• odmiany uzależnione terytorialnie - odmiany prezentowane przez margines społeczny i robotników niewykwalifikowanych

• gwary wiejskie i język robotników wykwalifikowanych

• jednolita, niezależna terytorialnie odmiana - język inteligencji, posługująca się językiem jako narzędziem pracy. Naukowcy, pisarze, nauczyciele, dziennikarze, wyżsi urzędnicy.

• celem szkoły, skoro nie była już przeznaczona tylko dla elit, było wyrównanie poziomu języka ojczystego. Potrzeba takiego sformułowania celu nauczania zaistniała, gdy do szkół zaczęły napływać rzesze dzieci z warstw niewykształconych. Język jest jednak najbardziej odpornym na zmiany elementem życia i tych różnic do dziś nie da się zupełnie zniwelować. Trudno opanować nowy sposób wypowiadania się. Wciąż jednym z głównych celów nauczania jest : „wyposażenie uczniów wiadomości o budowie i zasadach funkcjonowania języka jako środka porozumiewania się, tworzywa literatury pięknej, narzędzia poznania, wyrażania myśli i czuć w mowie i piśmie”. Celem nauczania języka jest więc: kształcenie czynnej lub biernej znajomości różnych odmian języka: odmiany potocznej (język jako środek porozumiewania się), odmiany artystycznej (język jako tworzywo literatury pięknej), naukowej (język jako narzędzie poznania), mówionej i pisanej (język jako środek wyrażania myśli i uczuć). Mały człowiek zna tylko odmianę, której uczy się w domu rodzinnym. Rodzina to grupa społeczna, która najsilniej oddziałuje na proces socjalizacji dziecka. Zależy to od warstwy z jakiej rodzina się wywodzi (od tego zależy przecież jakie czyta książki, ogląda filmy, czy interesuje się sztuką, jak kształtuje kryteria ocen artystycznych, jak intensywnie uczestniczy w życiu kulturalnym).

1. Umiejętności językowe uczniów a ich osiągnięcia szkolne.

Wykres wyjaśniający istotę teorii socjolingwistycznej angielskiego socjologa Basila Bernsteina:

Bernstein obserwował zależności między osiągnięciami szkolnymi uczniów a ich systemem mowy (w robotniczych dzielnicach Londynu). Na tej podstawie stworzył teorię dwóch kodów - dwóch różnych form komunikacji, powstających zależnie od wykonywanej pracy, stosunków panujących w rodzinie, sposobu wychowania, uczestnictwa rodziny w życiu kulturalnym. Kod rozwinięty i kod ograniczony (określony dobór słownictwa, składni i środków pozajęzykowych rzutujący ujemnie na osiągnięcia szkolne). Determinanty społeczne kodu ograniczonego - dziecko wychowuje się w silnie związanej ze sobą grupie (brak miejsca na indywidualizm), stosunki pracy w tej grupie nie dają okazji do podejmowania różnorodnych decyzji, swoich praw może dochodzić tylko grupa, a nie jednostka, praca w grupie jest głównie fizyczna, a nie intelektualna, jeśli dziecko mieszka w przeludnionym mieszkaniu i dlatego nie może w nim wystąpić wiele różnorodnych sytuacji, , dziecko wychowuje się w środowisku nie dostarczającym intelektualnych podniet. Można założyć, że w takim środowisku wytworzy się specyficzny sposób komunikacji, który będzie kształtował umysłowość dziecka. Nabycie kodu ograniczonego wypływa właśnie z procesów socjalizacji, a nie z cech wrodzonych dziecka. Ważne jest też zastrzeżenie, że posługiwanie się kodem ograniczonym jest bardzo użyteczne w sytuacjach i grupach społecznych, które go stworzyły. Ten kod dysponuje tez unikalnymi wartościami estetycznymi.

Cechy kodów

słownictwo	Kod ograniczony	Kod rozwinięty
		ograniczone użycie przymiotników i przysłówków nieliczne, powtarzające się spójniki rzadkie użycie przyimków i wyrażeń przyimkowych wskazujących na stosunki czasowe i przestrzenne rzadkie używanie zaimków nieosobowych jako podmiotu, częściej - osobowych, co wskazuje na subiektywizm wypowiedzi użycie wyrazów tzw. „socjocentrycznych”, wyrażających wspólnotę sądów z odbiorcą (np. Nie uważasz? Nie? Jak sądzisz?) mały zasób słownictwa oceniającego, charakteryzującego, wyrażającego uczucia częste użycie zaimków deiktycznych (ty, tam, o tym, on)	bogaty dobór przymiotników i przysłówków, zindywidualizowane określenia, duży zasób spójników, częste użycie przyimków i wyrażeń przyimkowych wskazujących na stosunki czasowo-przestrzenne. Częste życie zaimków nieosobowych jako wskaźnika obiektywnego stosunku do wypowiadanych treści Użycie wyrazów egocentrycznych, podkreślających własną opinię (według mnie, z pewnością, uważam, że) Bogatszy zasób słownictwa w pewnych dziedzinach Większe zróżnicowanie znaczeń wyrazów.
Składnia	Składnia mało zróżnicowana, uboga, krótkie, nie dokończone zdania, niestarannie zbudowane, zdania rozkazujące i pytające, stosowanie wyłącznie strony czynnej, ubogi zasób wyrazów spajających	Składnia zróżnicowana, bogata, zdania długie, logiczne i gramatycznie uporządkowane, skomplikowane konstrukcje składniowe, zdania złożone podrzędnie, strona bierna, bogaty zasób wyrazów spajających., stosowanie zdań wtrąconych.
Cechy pozajęzykowe i ogólne	- bogata gestykulacja i mimika, znacząca siła głosu i barwa, sposób mówienia mniej refleksyjny, bardziej spontaniczny, mała precyzja wypowiedzi, mała płynność słowna, niski stopień ogólności wypowiedzi, opisowość, konkretność, naleciałości gwarowe i regionalne, gubienie wątków treściowych	Bardziej refleksyjny niż spontaniczny sposób mówienia, duża precyzja wypowiedzi, duża płynność słowna, wyższy poziom abstrakcji, zgodność z normą języka ogólnego, duży stopień kontroli nad formą i treścią wypowiedzi.

1. Język ucznia w szkole

SYTUACJA MÓWIENIA

Dziecko w wieku 4-6 lat jest „językowo dorosłym człowiekiem”. Włada systemem fonologicznym swojego języka, daje sobie radę z trzonem gramatycznym, używa podstawowego zasobu wyrazów. W tym wieku wchodzi też w inne środowiska - rówieśnicze, przedszkolne i szkolne. Całkowite wyrównanie języka uczniów powinno się odbyć w klasie I-III. Język dziecka, to jak się kształtuje jest zależny od kontaktów z otoczeniem. Wzrasta socjolingwistyczna kompetencja- znajomość zasad użycia języka w zależności od sytuacji i roli społecznej. W szkole zmieniają się składniki aktu mowy - uczestnicy (nadawca i odbiorca), przekaz językowy (forma przekazu, kanał, kod, temat), kontekst społeczny. Odbiorcą mowy ucznia jest głównie nauczyciel. Ale na lekcji stosunek nadawca-odbiorca powinien się kształtować tak, aby wszyscy uczniowie byli odbiorcami wypowiedzi swojego kolegi. Stosunek taki powinien organizować nauczyciel.

Podczas wypowiedzi na lekcji brak jest wspólnej (mówiący-słuchający) sytuacji wyjaśniającej i dopowiadającej, pozwalającej na niedomówienia, gesty, mimikę, znaczącą intonację, ułatwiające porozumiewanie się. Uczeń często musi n. zreferować swoją pracę na lekcji. Przekaz językowy jest również podporządkowany tematowi, który jest ważnym składnikiem mówienia, kiedy uczeń musi się wypowiedzieć na tematy odległe jego życiowemu doświadczeniu. Jego przekaz musi być przy tym informatywny. Ta funkcja językowa dominuje na lekcji. Konieczność mówienia całym zdaniem usztywnia mówiony język ucznia.

Uczniowi łatwiej jest się wypowiadać na tematy bliskie jego uczuciom, łatwy jest dla niego tylko język dialogu, monolog wymaga przekształceń językowych i składniowych, które sprawiają problem, trzeb przestrzegać kompozycji opowiadania, unikać powtórzeń, nie robić błędów itp.

ODMIANA PISANA I MÓWIONA

Kształcenie odmiany pisanej języka ucznia jest głównym obowiązkiem nauczyciela polonisty, gdyż odmianę mówioną kształci uczeń także na innych przedmiotach i za szkołą. A w miarę opanowywania reguł odmiany pisanej, ona znów oddziałuje na sposób mówienia ucznia. Początkowo dziecko pisze tak, jak mówi, później mowa pisemna, dzięki związanym z nią wymaganiom przemyślenia, logiczności i ścisłości, zaczyna wywierać istotny wpływ na rozwój formy ustnej. Opanowanie odmiany pisemnej jest trudne i czasochłonne, gdyż jest to przekaz o swoistych cechach leksykalnych, syntaktycznych i kompozycyjnych.

• Problem może dotyczyć np. sposobu oddania intonacji wyrazu w piśmie, interpunkcyjnego zasygnalizowania granicy zdania , zaznaczenia modulacji głosu, ukrytego sensu zdania, słyszalnego tylko w mówieniu.

• Bardziej skomplikowane stosunki między nadawcą i odbiorcą, wypowiedzi pisane nie mają określonego odbiorcy. Uczeń wie, że jego przekaz jest odbierany przez nauczyciela nie w celu dowiedzenia się czegoś, lecz dla oceny. Często brak motywacji do pisania.

• Łatwiej mówić, bo po reakcjach uczniów i nauczyciela można poznać, czy się mówi dobrze. Uczeń będzie pisa dla odbiorcy wyobrażonego, naginając w ten sposób formę przekazu.

• Musi zrezygnować z pozajęzykowych składników rozmowy, które służą porozumiewaniu się. Wypowiedź pisana musi oddać te składniki środkami werbalnymi.

Tematyka	Język pisany	Język mówiony
		Komunikowanie treści nie związanych bezpośrednio z codziennością, myśli naukowej, społecznej, artystycznej.	Komunikowanie treści związanych z życiem codziennym
Budowa tekstu	Świadome układanie wypowiedzi, planowość, celowe kształtowanie wypowiedzi, swoboda w dokonywaniu przeróbek poprawek. Swoista kompozycja różnorodnych gatunków literackich, form dłuższej wypowiedzi, wielki stopień spójności, użycie wyrażeń nawiązujących	Doraźne porozumiewanie się, spontaniczność, jednoczesność myślenia i mówienia, niemożność usunięcia raz już sformułowanej myśli, chaotyczność, brak określonej budowy wypowiedzi. Mała spójność
Słownictwo	Bogactwo synonimów wyrazowych, dobór wyrazów najtrafniejszych, bogatszy zasób słownictwa, wyrazy właściwe tylko odmianie pisanej, unikanie powtórzeń wyrazowych	Ubóstwo synonimów, stosowanie zaimków nieokreślonych, uboższy zasób słownictwa, ekspresywizm i wulgaryzmy, mniejsza troska o estetykę, powtórzenia wyrazowe, wtręty stylistyczne
Składnia	Zwięzłość, dokładność, pełność treściowa wypowiedzi, zdania dłuższe, gramatycznie uporządkowane, zdania pojedyncze, rozbudowane, rozmaitość składni, dużo zdań złożonych podrzędnie, związek logiczny między składnikami wypowiedzi, częstsze użycie imiesłowów i strony biernej, konieczność przestrzegania normy językowej.	Mała zwięzłość i dokładność, niepełne wyrażanie treści, zdania krótkie, nie kończone, urywane, ubóstwo składni, anakoluty, przewaga krótkich zdań pojedynczych, równoważniki zdania, brak ścisłych związków logicznych między składnikami wypowiedzi, potok składniowy, przewaga strony czynnej, słabe przestrzeganie norm poprawności językowej.
Forma	Monolog	Dialog
Elementy pozajęzykowe	Ortografia, interpunkcja	Intonacja, akcent, modulacja, mimika, gestykulacja, konsytuacja.

ODMIANA INDYWIDUALNA, CZYLI O OSOBNICZYM STYLU UCZNIA

Czy uczeń może mieć swój odrębny styl i czy nauczyciel może mieć wpływ na jego kształtowanie? Konieczność rozwijania indywidualnego stylu! Ale nauczyciel może mieć na to jedynie pośredni wpływ, gdyż ukształtowanie stylu każdego ucznia jest niemożliwe. Wg Klemensiewicza styl osobniczy to: „zespół właściwych osobnikowi tendencji stylizacyjnych, czyli tendencji kształtowania wypowiedzi jako pewnych struktur wyrazowych”. Klemensiewicz wyróżnia dwa style: samorzutny i umyślny. Samorzutny wynika z cech wrodzonych i nabytych, ale trwałych mówiącego (barwa, wysokość tonu, tempo mówienia, temperament, uczuciowość, sposób myślenia, wiedza, niektóre cechy charakteru) oraz od cech przypadkowych (temat, funkcja wypowiedzi i jej odbiorca). Te wszystkie cechy kształtują też styl umyślny, ale tu dochodzi jeszcze świadomy wysiłek w chwili mówienia. Styl umyślny może być podobny u wielu mówiących. Tłem dla stylu umyślnego może być codzienna rozmowa, ale jest to zwykle twórczość językowo-artystyczna, literacka.

Wpływ nauczyciela. Polonista ma wpływ na poszerzenie zasobu słownictwa i form gramatycznych, rozwijanie wrażliwości emocjonalnej i wyobraźni, na rozbudzenie świadomości językowej (!!!), nauczenie reguł stylistycznych i wykształcenie nawyków poprawnego posługiwania się nimi. Jest to niemniej zadanie trudne do osiągnięcia w szkole podstawowej, gdyż uczniowie dopiero przechodzą od kodu ograniczonego do rozwiniętego. Uczniowie dopiero poznają typowe środki słownikowe, zaczynają dopiero przyswajać gotowe schematy językowe. Najpierw musi uczeń poznać i uświadomić sobie zwykłość i banalność językową, potem dopiero próbuje sformułowań indywidualnych (najpierw np. przyswaja gotowe związki wyrazowe, frazeologiczne, a potem tworzy własne wyrażenia). Aby przezwyciężyć schematy, trzeba je poznać (Anna Wierzbicka). W klasie często tworzą się pewne „tendencje stylizacyjne” tworzące styl grupowy, wynikające z tego, że uczniowie przebywają ze sobą nawzajem. Należy dbać o to, by ten styl nie usztywnił sposobów wypowiadania się ucznia.

Ważne jest przeprowadzanie ćwiczeń z zakresu twórczości i zabawy literackiej, które oswoją ucznia z tworzywem wypowiedzi. Ćwiczenia słownikowe, krzyżówki, łamigłówki językowe, zabawne zestawienia słowne, gry wyrazowe. Pożyteczne dla doskonalenia elastyczności są ćwiczenia w redagowaniu tekstów na ten sam temat, lecz o różnym zabarwieniu emocjonalnym: na wesoło, na poważnie, obojętnie, ironicznie, sentymentalnie, staroświecko, itp. Po kilku próbach na kilku tekstach można uczniom polecić pisanie wypracowań w obranym dowolnie stylu. Ważne, żeby nauczyciel, który ocenia błędy popełnione w takich pracach zwracał uwagę na to, że nie wynikają one stricte z tego stylu, a z innych czynników (kłopoty ze strukturami gramatycznymi), bo to zniechęca uczniów do starań, by ten styl doskonalić. Nauczyciel musi dokładnie wyjaśnić na czym polega niepowodzenie w twórczości językowej. Nie chcemy by uczeń unikał oryginalności, prawda?:)

FUNKCJA ĆWICZEŃ W MÓWIENIU I PISANIU

1. W KSZTAŁTOWANIU SYSTEMU MOWY UCZNIA

W czasie pracy szkolnej nauczyciel wskazuje na pewne treści, organizuje obserwację, podaje wiadomości, wywołuje spostrzeżenia, wyobrażenia, pojęcia, uczucia, dając w ten sposób materiał do myślenia i powodując słowne sformułowanie myśli. Uczniowie często intuicyjnie, drogą naśladownictwa przejmują środki językowe stosowne w wypowiedziach samego nauczyciela. Przedmiot poznania staje się jednocześnie przedmiotem obróbki myślowej, kształtują się struktury myślowe tworzywa zdaniowego, struktury językowo-gramatyczne zdania i wyrazów. Odzwierciedlenie przedmiotu poznawanego jest splotem spostrzeżeń, wyobrażeń i pojęć, zespołem procesów myślowych. Stanowi on podstawę operacji zdaniotwórczej. Proces ten zachodzi także na lekcjach języka polskiego, podczas analizowania i interpretowania dzieła literackiego. Umiejętności wypowiadania się rozwijają się w sposób naturalny. Uczeń po obserwacjach i analizie formułuje swoje spostrzeżenia.

Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu są specjalnie zorganizowaną sztuczną formą nabywania umiejętności sprawnego i poprawnego wypowiadania się.

2. W PROCESIE NAUCZANIA JĘZYKA POLSKIEGO




Całe kształcenie literackie opiera się na kształceni językowym. Im niższa klasa - tym więcej ćwiczeń z dziedziny kształcenia językowego: ćwiczeń w mówieniu i pisaniu oraz nauki o języku, która daje uczniom podstawę teoretyczną. Nauka o literaturze też jest ważna (zapoznaje ze środkami stylistycznymi, które mogę być używane w wypowiedziach uczniów). Lekcje poświęcone ćwiczeniom w mówieniu i pisaniu muszą mieć charakter autonomiczny.

3. DŁUŻSZE FORMY WYPOWIEDZI A ĆWICZENIA JĘZYKOWE

Dłuższe formy wypowiedzi to opis, opowiadanie, sprawozdanie, rozprawka, charakterystyka, głos w dyskusji, przemówienie, list, podanie, życiorys. Niektóre z nich mają formę ustną lub pisemną

Ćwiczeniem językowym nazywa się świadome stosowanie słów i form gramatycznych w celu zbudowania wyrażenia, zwrotu, zdania lub kilkuzdaniowego tekstu, mające za zadanie usprawnić język ucznia w jakimś zakresie. 1) ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne, 2) gramatyczno-stylistyczne, 3)kompozycyjne oraz poległe im 4) ćwiczenia w korzystaniu ze słowników.

Jednak uwaga nauczyciela koncentruje się zwykle na dłuższych formach wypowiedzi, na wypracowaniach, które powinny być poprzedzone przygotowaniem pośrednim (dziedzina podświadomości, wrażenia i przeżycia) i bezpośrednim (przemyślenie treści, słownictwa i planu).

Przygotowanie bezpośrednie wg Marii Kniagininowej:

1. wybór tematu, 2) praca koncepcyjna, 3)zebranie materiału, 4)plan kompozycyjny, 5)pierwsza redakcja, 6) ostateczna redakcja.

Podział ćwiczeń w mówieniu i pisaniu w szkole podstawowej na dwie zasadnicze grupy: A. Formy wypowiedzi, B. Ćwiczenia propedeutyczne związane z ćwiczeniem form wypowiedzi (taki podział sprawiał, że tych ćwiczeń nie można było przeprowadzać jako samodzielnych i niezależnych od ćwiczeń nad formą). Potem dział B zaczęto nazywać „ćwiczeniami związanymi z kształceniem sprawności językowej, były to więc także ćwiczenia nie związane z żadną formą, np. stosowanie struktur składniowych bliskoznacznych. Pozwalało to kształcić ogólne kompetencje językowe ucznia. Są to ćwiczenia z zakresu osiągania spójności tekstu, posługiwania się wyrazami modalnymi, stosowania imiesłowów, dobierani wyrazów i struktur bliskoznacznych, przekształcenia stylistyczne tekstu. Mając sprawny język, uczeń poradzi sobie w każdej sytuacji mówienia-pisania. Takie ćwiczenia mają często przewagę nad wypracowniami, bo są wykonywane w klasie pod nadzorem nauczyciela, a nie tylko w domu.

II ĆWICZENIA KSZTAŁCĄCE SPRAWNOŚĆ JĘZYKOWĄ

1. ĆWICZENIA SŁOWNIKOWO-FRAZEOLOGICZNE

CEL:

• POWIĘKSZENIE ZASOBU SŁOWNICTWA CZYNNEGO I BIERNEGO - bardzo potrzebne, gdyż uczeń starszych klas coraz częściej wypowiada się na tematy dalekie jego życiu codziennemu, ponadto coraz częściej wypowiada się na piśmie. Poznaje różne odmiany funkcjonalne języka polskiego - artystyczną, publicystyczno-dziennikarską, urzędową i charakterystyczne dla nich słownictwo. Nauczyciel, prowadzając nowe treści, musi wprowadzić nowe wyrazy i związki frazeologiczne. Słownik ucznia bogaci się ILOŚCIOWO. Bogacenie słownictwa odbywa się również w głąb (uściślenie znaczeń poszczególnych wyrazów, wyjaśnienie ich dokładnego znaczenia)

• AKTYWIZCJA SŁOWNICTWA BIERNEGO - powinny się tu znaleźć te wszystkie wyrazy, które nie są potrzebne do wypowiadania się w języku potocznym Ale często pojawiają się w tekstach, więc powinien je znać wykształcony człowiek:) Przydadzą się do zrozumienia czytanych czy słyszanych tekstów historycznych i współczesnych. Wiele z tych wyrazów, za pomocą ćwiczeń słownikowych, należy przesunąć do słownika czynnego ucznia.

• KSZTAŁCENIE SPRAWNOŚCI W OPEROWANIU WYRAZEM - zwiększenie płynności słownej i skojarzeniowej, szybkie znalezienie we własnym zasobie słownym odpowiedniego wyrazu (np. ćwiczenia polegające na gromadzeniu wyrazów bliskoznacznych, zastępowaniu powtarzających się wyrazów, dobieraniu wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym, gromadzeniu wyrazów pokrewnych oraz ćwiczeniu polegającym na sprawnym i celowym posługiwaniu się słownikami)

• ZAPOBIEGANIE BŁĘDOM SŁOWNIKOWO-FRAZEOLOGICZNYM I ICH ZWALCZANIE - Lepiej błąd uprzedzić: uprzytomnić możliwość jego pojawienia się i wyjaśnić mechanizm jego powstawania, podać zawczasu dobrą formę wyrazu. Zadaniem ćwiczeń słownikowych jest nie tylko kształcenie stylu ucznia, ale ułatwienie mu zrozumienia innych stylów, zauważenia jego charakterystycznych wyznaczników.

TECHNIKA ĆWICZEŃ SŁOWNIKOWO-FRAZELOGICZNYCH

• ŹRÓDŁA ĆWICZEŃ - teksty literackie i publicystyczne, materiał pozalekturowy, żywy język uczniów, ich prace pisemne. Także różne dziedziny wiedzy wprowadzane w szkole podstawowej - nawet w elementarnym zakresie - teoria literatury, wiedza o książce i nauka o języku. Podstawowe źródło - teksty z podręczników dostosowane do poziomu intelektualnego uczniów. (Przykładowe ćwiczenia - 1. Wyjaśnienie występujących w tekście wyrazów, 2. Ćwiczenia niezbędne do zrozumienia treści utworu, 3. Ćwiczenia niezbędne do opracowania tematu związanego z utworem, 4. Ćwiczenia niezbędne do wykonania analizy formy utworu, rozpatrzenia jego języka i stylu. Wprowadzone słownictwo powinno wejść do czynnego słownika ucznia, powinien się on nim posłużyć w doraźnych wypowiedziach na lekcji. Charakteryzując styl danego pisarza należy zwrócić uwagę na to, jak dobrane wyrazy mogą oddać stosunek piszącego do przekazywanych treści. Omawianie formy utworów literackich wymaga także wprowadzenia różnych terminów literackich. Ważnym źródłem ćwiczeń są swobodne wypowiedzi uczniów (ale ona mają charakter okazjonalny, nie są zaplanowane przez nauczyciela, mają inny cel - walkę z błędami)

• SPOSOBY WPRWADZANIA NOWEGO WYRAZU

1. Nauczyciel wprowadza nowy wyraz bez definiowania go i bez pomocy słownika. Sam dalszy kontekst, w jakim wyraz zostanie użyty przez nauczyciela pozwoli zrozumieć jego znaczenie.

2. Nauczyciel wprowadza nowy wyraz i tłumaczy jego znaczenie.

3. Nauczyciel wprowadza nowy wyraz na podstawie słownika (odszukanie wyrazu w słowniku, odczytanie wyjaśnień wszystkich jego znaczeń, wybranie właściwego znaczenia, wykonanie ćwiczeń utrwalających zrozumienie wyrazu.

4. Uczniowie pod kierunkiem nauczyciela gromadzą podczas lekcji wyrazy wokół wybranego tematu.

Czasem wskazane jest rozpatrzenie wszystkich znaczeń wyrazu bez względu na jego użycie w rozpatrywanym tekście.

• ORGANIZACJA ĆWICZEŃ SŁOWNIKOWYCH NA LEKCJI

WIĄZANIE ĆWICZEŃ Z CAŁOŚCIĄ LEKCJI - takie ćwiczenia nigdy nie są celem same w sobie, pełnią jedynie funkcję usługową, muszą być podporządkowane tematowi lekcji. Mogą występować na początku lekcji - gromadzenie materiału słownikowego na podstawie obserwacji (np., uczniowie obserwują kwiatka w doniczce, wymieniają jego części, a potem opisują roślinę korzystając ze zgromadzonych wyrazów). Ćwiczenie może się też przewijać przez cały tok lekcji (np. przerywa się pracę z książką, żeby coś wyjaśnić). Mogą wystąpić w środkowej części lekcji, w zależności od potrzeby, czas trwania ćwiczeń należy uzależnić od rodzaju ćwiczenia i stopnia trudności wprowadzanego słownictwa, niektóre ćwiczenia leksykograficzne (poznawanie słowników, rozpatrywanie ich budowy, układu haseł, właściwe odczytanie artykułu hasłowego) może zająć nawet całą lekcję. Jednak na jednej lekcji nie powinno się wprowadzać zbyt wielu nowych wyrazów.

ROLA PAMIĘCI WZROKOWEJ I SŁUCHOWEJ - Każde ćwiczenie powinno być zapisane na tablicy i w zeszytach (czasem nawet forma literowa może sprawiać trudności). Uczeń utrwala sobie wyraz w pamięci wzrokowej, słuchowej i ruchowej. W niektórych wypadkach ćwiczenie słownikowe może być przeprowadzone tylko ustnie - gdy kształci się umiejętności operowania wyrażeniami, zwrotami, wyrazami znanymi. Ważne, by uczeń osłuchał się z wyrazami i związkami frazeologicznymi. Słuchanie i naśladowanie wzoru jest naturalnym i najprostszym sposobem poszerzania słownika. Nauczyciel musi tak poprowadzić lekcję, by uczniowie mogli głośno się wypowiedzieć z obowiązkiem stosowania nowych wyrazów.

SYSTEMATYCZNOŚĆ ĆWICZEŃ - ważne przestrzeganie zasady systematyczności. Czynności te muszą być stopniowane i zaplanowane przez nauczyciela. Prócz ćwiczeń zaplanowanych można też oczywiście stosować ćwiczenia okazjonalne, jeśli zajdzie potrzeba:)

PRZYGOTOWNIE NAUCZYCIELA - zebranie zasobu słownikowego, który chce wprowadzić na lekcji (oszczędność czasu lekcyjnego), świadome kierowanie pracą ucznia, niedopuszczenie do błędów, wnikających z doraźnego tłumaczenia znaczeń wyrazów. Nauczyciel musi też nadzorować pracę uczniów ze słownikami.

Rodzaje ćwiczeń słownikowych:

1-sza grupa - ćwiczenia mające za zadanie bogacenie zasobu leksykalnego ucznia:

• nazywanie rzeczy, czynności, cech, osób, zjawisk, grupowanie wyrazów wokół określonego tematu (jeśli wyrazy pochodzą z tego samego pola znaczeniowego). Wcześnie należy rozpocząć pracę nad gromadzeniem słownictwa z zakresu uczuć i stanów emocjonalnych, gdyż to usprawnia mówienie nie tylko o własnych emocjach, ale np. o uczuciach bohatera tekstu literackiego, czy emocjonalnym stosunku autora danego tekstu. Okazji do opisu osobistych przeżyć dziecka może dostarczyć lektura. Przy opisie osoby należ wziąć pod uwagę: cechy zewnętrzne (i nazwać je), cechy charakteru, cechy usposobienia, cechy intelektu, a także wziąć pod uwagę słownictwo pomocnicze do charakterystyki postaci (charakter, człowieczeństwo, intelekt, inteligencja, moralność, natura, osobowość, postawa, itp.) Użycie frazeologii potocznej może być dodatkową zaletą (stary wyga, szczwany lis, niebieski ptak), ale nie zawsze jest to frazeologia stosowna w różnego rodzaju wypowiedziach. Przykłady ćwiczeń - cechy charakteru postaci można zestawiać w tabelkach, spośród licznych wyrazów można wybierać te, które opisują charakter, intelekt, usposobienie itp.; „Napisz, które z podanych cech powinny się spotkać z dodatnią/ujemną oceną moralną”; uporządkuj podane cechy wg grup, można uczniom okazać wyrazy, do których będą musieli utworzyć definicje, lub odwrotnie; itp.

• łączenie wyrazów w związki wyrazowe, kształcenie umiejętności posługiwania się związkami frazeologicznymi, poznanie nowego wyrazu zakłada poznanie jego związków wyrazowych. Należy też zapoznawać uczniów ze związkami frazeologicznymi stałymi, pozwala to uczniowi stylistycznie kształtować wypowiedź. Do tego kręgu ćwiczeń należy dobieranie spośród kilku wyrazów takich, które wchodzą ze sobą w związki, albo wyrażeń i zwrotów trafniej wyrażających jakąś treść (uzupełnianie zdań o prawidłowe wyrazy wchodzące w skład wyrażeń, zastępowanie wyrazów synonimami, itp.)

• uściślenie i określanie znaczenia wyrazu, dotyczą słownictwa, które stosuje uczeń, ale błędnie lub nie rozumianego w pełni. Uczniowie mylą często wyrazy podobnym brzmieniu. Uścislenie znaczenia wyrazu następuje przez wyjaśnienie znaczenia wyrazu (np. za pomocą słownika), podanie innych znaczeń wyrazu, zastępowanie wyrazów o szerszym zakresie znaczeniowym wyrazami o węższym zakresie, łączenie wyrazów w związki wyrazowe, układanie zdań z wyrazami, które nie są do końca zrozumiałe, ćwiczenia w definiowaniu znaczenia wyrazów - uczą one precyzji wysławiania się. Definiowanie przez - podanie synonimu, analizę słowotwórczą wyrazu, przez podanie istotnych składników jego treści.

• wyjaśnienie błędów słownikowych, odbywa się to doraźnie, przy okazji popełnienia błędu przez ucznia, lekcje tego typu powinny być poprzedzone zbieraniem i notowaniem przez nauczyciela błędów popełnionych na lekcji i w czasie mówienia. Mogą nastąpić po poprawieniu przez nauczyciela prac domowych i klasowych. Takie lekcje są bardziej pożyteczne niż przerywanie uczniowi wypowiedzi, gdy ten popełni błąd.

2-ga grupa - ćwiczenia mające na celu wyrobienie technicznej i stylistycznej wprawy w posługiwaniu się wyrazami:

• dobieranie wyrazów bliskoznacznych i zastępczych, peryfraza - takie ćwiczenia muszą być zgodne z zasadą stopniowania trudności, rozpoczną się od dobierania takich, które są najbliższe znaczeniowo, by synonimem wyjaśnić nieznany wyraz, trudniejsze będą ćwiczenia w dobieraniu bliskoznaczników zróżnicowanych znaczeniowo, stylistycznie i emocjonalnie. Do tej grupy ćwiczeń zalicza się także ćwiczenia wyjaśniające wyrazy obce.

• dobieranie wyrazu najtrafniejszego, ćwiczenia w precyzyjnym formułowaniu treści

• dobór słownictwa wyrażającego stosunek mówiącego do wypowiadanych treści, wyrazy oceniające, wyrobienie zdolności formułowania własnych poglądów i opinii, swojego punktu widzenia (uczeń wykorzystuje te umiejętności np. oceniając postawę bohatera literackiego, bądź analizując dzieło literackie, przy okazji omawiania zagadnień światopoglądowych.) Sprzyja temu pisanie rozprawek, charakterystyki, sprawozdania, reportażu, itp.

• zabawy wyrazami, celem zabaw jest zwiększenie płynności słownej i skojarzeniowej uczniów. Ich efektem jest zwiększenie umiejętności operowania wyrazem , wyrabia się spostrzegawczość słowna, zabaw mogą się łączyć z ćwiczeniami ortograficznymi, mogą przygotowywać do odbioru współczesnej poezji, zwłaszcza lingwistycznej (np. podaj jak najwięcej wyrazów na literę c, kończących się na -da, z liter jednego wyrazu ułóż jak najwięcej innych wyrazów, podaj wyrazy, w których znajduje się inny wyraz) + rebusy, gry, krzyżówki, rymowanki, zgadywanki, itp.

Wyjście klasy do kina, teatru, muzeum, też może być dobrą okazją do poznania nowego słownictwa, które przyda się np. przy okazji pisania sprawozdań, a także scenariuszy własnego pomysłu, nagrywania audycji radiowej (przygotowanie dialogu, tła akustycznego, układanie zapowiedzi audycji).Zasób słów rośnie szczególnie intensywnie w klasach (IV-VI i pierwszych klasach gimnazjum), gdyż wtedy rozwija się myślenie słowno-pojęciowe.

Ćwiczenia słownikowe dotyczą w równej mierze wprowadzania terminów literackich, terminologii specjalistycznej związanej z różnymi dziedzinami wiedzy, terminami gramatycznymi (związek, zgoda, przypadek). Przy wprowadzaniu terminów gramatycznych ważne jest zapoznanie ucznia z odpowiadającymi im pojęciami (np. ważniejsze jest zrozumienie istoty zjawiska artykulacji głoski dźwięcznej, niż zapamiętanie informacji o podziale na głoski dźwięczne i bezdźwięczne. Nie chcemy, by uczeń przyswajał termin jako pusty dźwięk i mylił go z innymi terminami. Wg Klemensiewicza tok takiej lekcji powinien być następujący:

1. Wprowadzenie materiału gramatycznego

2. postawienie zagadnienia, pytania

3. Przeplatająca się wzajemnie obserwacja i analiza

4. Sformułowanie wniosku (opis, charakterystyka, definicja, stwierdzenie

5. zastosowanie i utrwalenie nowej wiedzy.

TERMINY TEORETYCZNOLITERACKIE

Ich liczbę i zakres wyznaczają dokładnie hasła programowe umieszczone pod wykazem lektur. Pojęcia należy wprowadzać na przykładzie konkretnych utworów: prozy i poezji. Definicji poznanego terminu uczniowie nie muszą dokładnie pamiętać, ważne, żeby rozumieli

TERMINY ZWIĄZANE Z KSIĄŻKĄ I PRASĄ.

Dział programowy „Czytelnictwo i podstawy samokształcenia” wymaga wprowadzenia w klasach IV-VIII (to są przestarzałe informacje, ale piszę na wszelki wypadek) tematów: budowa zewnętrzna książk, proces powstawania i upowszechniania książki, historia książki. Terminy związane z tymi hasłami można wprowadzić na kilku lekcjach i utrwalać przy każdej okazji:) Wycieczka do drukarni lub odpowiedni film dostarczą słownictwa z zakresu drukarstwa. Można też obejrzeć czasopisma i skupić się na tym, jakie działy zawiera.

ĆWICZENIA GRAMATYCZNO-STYLISTYCZNE

Dyskusja na temat celów nauczania gramatyki w szkole (jej cel normatywny zakwestionowany w 1908 roku przez J. Baudouina de Courtenay i Stanisława Szobera - oni odrzucili ten cel, wg nich nauczanie to przede wszystkim środek rozwijania umysłu i wdrażania go do samodzielnego poglądu na rzeczywistość, a znajomość gramatyki i używanie języka to dwie różne sprawy). Kwestię nauczania gramatyki rozważali także: Kazimierz Nitsch, Jan Rozwadowski, Henryk Gaertner, Zenon Klemensiewicz i Witold Doroszewski - gramatyka ma dostarczać uczniowi wiedzy o faktach i zjawiskach językowych oraz oddziaływać na ogólny rozwój umysłu. Klemensiewicz nazwał te zadania celem teoretyczno-poznawczym. Nitsch podzielił cel praktyczny gramatyki na przyziemnie praktyczny, dopomagający w nabywaniu sprawności w kulturalnym władaniu mową i wyższy praktyczny, pozwalający na właściwą analizę stylu autorów od strony językowo-artystycznej. Gaertner bronił gramatyki, twierdząc, że uczy ona dezautomatyzowania poszczególnych przebiegów językowych, ich świadomej kontroli. Daje sprawdziany poprawności językowej. Klemensiewicz - normatywny cel nauczania gramatyki należy realizować tylko w związku z jej niektórymi działami, w zależności od rzeczywistych potrzeb. Tylko Doroszewski opowiedział się zdecydowanie za realizacją w szkole przede wszystkim celu normatywnego. Współczesna szkoła uznała konieczność realizacji obu celów - teoretyczno-poznawczego i praktyczno-normatywnego. Dziś teoria językowa łączy się z praktyką i służą temu odpowiedni ćwiczenia. Znajomość gramatyki jest podstawą mówienia i pisania ucznia. , podstawą kształcenia jego kodu rozwiniętego. Wciąż mało jest jednak ćwiczeń gramatyczno-stylistycznych, a powinny być one stosowane, gdyż nie rozwiązuje ich uczeń tak automatycznie, jak ćwiczeń gramatycznych. Ćwiczenia te powinny być prowadzone przede wszystkim na lekcjach gramatyki, jako ich fragmenty, należy je również prowadzić na lekcjach ćwiczeń w mówieniu i pisaniu , łącznie z ćwiczeniami słownikowo-frazeologicznymi, budowaniem dłuższej wypowiedzi, z poprawą wypracowań. Mogą występować przy omawianiu lektur, gdy analizujemy język i styl utworów.

ĆWICZENIA SKŁADNIOWE - największy problem mają uczniowie z wiązaniem zdań w dłuższe całości. Te ćwiczenia powinny: rozwijać umiejętność wypowiadania się w piśmie poprzez intuicyjne i świadome stosowanie struktur odmiany pisanej, po drugie, kształcić sprawność w wyzyskiwaniu synonimiki składniowej, ukazywać możliwość oddania tej samej treści za pomocą różnych struktur składniowych, uczynić język ucznia bardziej giętkim i elastycznym.

Przykłady ćwiczeń:

1. Za pomocą kilku zdań nierozwiniętych , bądź częściowo rozwiniętych opisz początek burzy. Jaki efekt uzyskałeś stosując ten rodzaj zdań?

2. „Nad nami odrzutowiec”. Opis sytuacji. W celu podkreślenia szybkiego przelotu maszyny zastosuj 2-3 zdania pojedyncze nierozwinięte.

3. Opisz widok z Twojego okna. Dla zwiększenia plastyczności opisu zastosuj zdania pojedyncze bogato rozwinięte i równoważniki zdań.

4. Zanotuj najważniejsze treści artykułu…, stosując formy gramatyczne, dzięki którym osiągniesz jak największą skrótowość: zdania pojedyncze, nierozwinięte, równoważniki zdań.

5. Przekształcenie kilku krótkich zdań, lub równoważników zdać w zdanie rozwinięte.

6. Ułóż plan wydarzeń opowiadania… W zależności od treści, punkty planu ułóż w formie częściowo rozwiniętych zdań wykrzyknikowych, pytających bądź równoważników zdania.

W klasach wyższych uczeń buduje swoją wypowiedź w formie charakterystyki, rozprawki, sprawozdania, recenzji, wyjaśniając pewne sprawy, analizując oraz oceniając postaci i zjawiska. Buduje coraz więcej zdań złożonych podrzędnie, o znacznym stopniu intelektualizacji, oraz ze zdaniami złożonymi wielokrotnie. Doszukuje się przyczyn, skutków, celów. Nasila się zróżnicowanie spójników (ważne więc będą takie ćwiczenia). Celem ćwiczeń w starszych klasach będzie tworzenie zdań złożonych podrzędnie i współrzędnie. Wskazanie w nich na przyczynę, cel, skutek, cechę przedmiotu, inną czynność przeciwstawną czynności w podanym zdaniu, czynność jednoczesną lub uprzednią.

ĆWICZENIA DOTYCZĄCE CZĘŚCI MOWY I FLEKSJI

Należy je wiązać z ćwiczeniami w konstruowaniu zdania oraz z opracowaniem dłuższych form wypowiedzi. Uczeń musi potrafić wyróżnić w tekście poszczególne części mowy i określić ich formy, musi poznać ich funkcje stylistyczne i umieć zastosować je we własnej wypowiedzi. Naukę o spójnikach, przyimkach i zaimkach można połączyć z ćwiczeniami składniowymi, a ćwiczenia z przymiotnikami, rzeczownikami i czasownikami ze słownikowo-frazeologicznymi, kiedy uczeń poznaje nowe słownictwo. Szczególnie ważne dl kształtowania mowy ucznia są ćwiczenia z zaimkami, które dzięki temu, że zastępują inne części zdania, pozwalają uniknąć powtórzeń. Jeśli chodzi o fleksję - przydatne są ćwiczenia w stosowaniu czasu teraźniejszego (ożywienie akcji opowiadania), strony biernej i czynnej (podkreślenie wykonawcy lub przedmiotu czynności, wrażenia statyczności obrazu), trybów (wpływ na ekspresję zdania) oraz czasowników nieosobowych. Przykładowe ćwiczenie:

1. Sprawdź swoje ostatnie wypracowanie. Jeśli występują w nim zbędne powtórzenia wyrazów, skasuj je za pomocą: a) użycia wyrazu bliskoznacznego, b)zastąpienia powtarzającego się wyrazu zaimkiem, c) opuszczenia powtarzającego się wyrazu (elipsa), d)przekształcenia budowy zdania.

ĆWICZNIA SŁOWOTWÓRCZE

Lekcje na temat budowy słowotwórczej poszczególnych części mowy mogą, dzięki odpowiednim ćwiczeniom, poszerzyć zasób gramatyczny ucznia o rzadziej używane, lecz potrzebne i wygodne konstrukcje. Uświadamia się uczniom funkcję stylistyczną rzeczowników utworzonych od czasowników: nazw wykonawców czynności oraz nazw czynności i stanów. Umożliwia to zwięźlejsze i oszczędniejsze formułowanie wypowiedzi, pozwalają na większą rozmaitość składniową i unikanie powtórzeń. Wiąże się te ćwiczenia słowotwórcze z ćwiczeniami składniowymi. Tworzenie augmentatyw i deminutyw - wyrażenie emocjonalnego stosunku. Czasowniki dokonane i niedokonane - jak wyrażają przebieg czynności. Przykładowe ćwiczenia:

1. Autor dał książce tytuł „Dobre rady dla osób skłonnych do kłótni i obrażania się”. Dobierz wrazy pokrewne do czasowników: kłócić się, obrażać i przeredaguj tytuł tak, by był bardziej zwięzły.

2. Skróć podane zdania, stosując przymiotniki podkreślające znacenie możliwości i skłonności do czegoś, tworzone formantami -liwy, -alny.

Ugotowałeś zupę nie nadającą się do jedzenia.

ĆWICZENIA PRZECIWDZIALAJĄCE SZTYWNOŚCI JĘZYKA

Styl to wybór takich środków językowych, które służą określonej funkcji. Dobry styl to styl dobrze wywiązujący się z określonej funkcji. Funkcją może być dostarczenie przeżyć estetycznych, przekazanie informacji naukowych, rozśmieszenie czy ukrycie prawdy. Przy takich ćwiczeniach uczniowie naginają swój język do określonej funkcji wypowiedzi. Można je prowadzić jako autonomiczne lub zintegrowane z innymi działaniami nauczania języka polskiego. Uczniowie mogą redagować krótkie teksty, przekształcać wypowiedź poważną na dowcipną. Czytanie prasy zapozna uczniów z językiem oficjalnym. Ważną rolę odgrywa temat, który może narzucać uczniowi sposób wypowiedzi (np. „Opisz psa, którego się boisz” - nie tylko zadanie tematu, ale i ukierunkowanie wypowiedzi. Boimy się psa, a więc użyjemy w wypracowaniu wyrazów odpowiednio wartościujących). Przy okazji takich zadań rozwija się językowa intuicja i wyczucie ucznia. Ważne, by przerabiać z uczniami teksty i poważne i humorystyczne (np. Lema, Mrożka), by dostarczyć odpowiedniego wzoru.

Przykładowe ćwiczenie:

1. Podaj żartobliwe i rozsądne wytłumaczeni sytuacji - z sufitu kapie woda, na gałęzi w parku wisi biały kapelusz.

2. Przeczytaj zacytowane wypowiedzi. Powiedz która jest sztuczna i nadęta, a która naturalna, zwyczajna. Jakie wyrazy bądź wyrażenia powoduję sztuczność? Jak można takie zdanie przekształcić, by było naturalne i zwyczajne? Co Cię śmieszy w przytoczonych zdaniach.

ĆWICZENIA KOMPOZYCYJNE

Ćwiczenia sporządzania planu wypowiedzi. Według Adolfa Dygasińskiego, „dyspozycja, czyli uporządkowanie myśli, polega na wytknięciu uczniowi pewnych punktów, które mu ułatwiają napisanie ćwiczenia”. Dyspozyja, jako synonim niewoli i apodyktyczności, jako główny czynnik krępowania swobody ucznia w pisaniu została odrzucona w okresie wpływów „nowego wychowania”, gdyż uważano, że logiczne porządkowanie wrażeń, jakie wynika z obowiązku układania planów, krępuje naturalny rozwój psychiczny, jaki odbywa się w duszy jednostki. Za pożyteczny uznano plan wypowiedzi mający na celu zebranie materiału, stosowany świadomie przez samego ucznia, który pozwala mu zrozumieć jakąś całość. Uczeń ma już wiedzę, a plan pomaga mu jedynie ją uporządkować. W XIX wiecznej szkole tymczasem sztuka pisania planów polegała na wyćwiczeniu umiejętności układania planu odtwórczego utworów oraz na pisaniu planów podanych na wzór. RODZAJE PLANÓW - plan ramowy (plan I stopnia), który ujmuje treści najistotniejsze, oraz plan szczegółowy (II stopnia), który uwzględnia mniej ważne treści (on oprócz punktów może zawierać także podpunkty a, b, c, itp.). Drugi podział - plany odtwórcze - jego podstawą jest cudza wypowiedź (np. ustalenie następstwa treści w tekstach popularno-naukowych), plan twórczy ma porządkować wiedzę i być podstawą dla wypracowania. Punkty planu mogą przybrać rozmaitą formę: zdania oznajmiającego, pytającego, wykrzyknikowego, formę równoważnika zdania. Punktem planu może być cytat. Zdania pytające stosuje się w młodszych klasach, by sprowokować uczniów do odpowiedzi. Plan powinien być jednolity stylistycznie.

ĆWICZENIA Z ZASTOSOWANIEM SŁOWNIKÓW

Praca ta nie może polegać na tym, że jeden zdolny uczeń dostaje do ręki słownik i sam szuka słowa, a reszta czeka na rezultat jego poszukiwań. Trzeba każdego ucznia wyposażyć w zasób wiedzy i umiejętności pozwalające na dowolne korzystanie ze słowników. Uczeń musi znać określony sposób postępowania. Nauczyciel musi:

1. Wprowadzić podstawowe wiadomości z zakresu gramatyki i leksykografii

2. Częste wspólne ćwiczenia słownikowo-leksykograficzne w klasie

3. Zaplanowane i starannie przygotowane ćwiczenia leksykograficzne, dawane do wykonania jako praca domowa.

Zwrócenie uwagi na technikę posługiwania się słownikami, wyszukiwania hasła - wyrobienie zautomatyzowanego nawyku. Do samodzielnego korzystania ze słowników powinno się przygotowywać uczniów systematycznie przez 2-3 lata w klasach IV-VI. Słowniki należy wprowadzać mniej więcej w takiej kolejności: Słownik ortograficzny, Mały słownik języka polskiego, Słownik języka polskiego, Słownik wyrazów bliskoznacznych, Słownik wyrazów obcych, Słownik frazeologiczny, Słownik poprawnej polszczyzny. Na wprowadzenie nowego słownika należy poświęcić całą godzinę lekcyjną. Jeden słownik powinien przypadać na kilkuosobową grupę uczniów. Należy poruszyć następujące sprawy: autor i tytuł, przeznaczenie i budowa książki, sposoby korzystania z niej. Podział na części, indeks, układ haseł, odsyłacze, skróty, kwalifikatory. Należy też wprowadzać odpowiednie słownictwo: artykuł hasłowy, cytat, definicja, dokumentacja hasła, hasło, hasło słownikowe, indeks, kwalifikator, podhasło, odsyłacz, żywa pagina.

1. DŁUŻSZE FORMY WYPOWIEDZI

OPOWIADANIE. Cechy gatunkowe. Opowiadanie przygotowywane przez uczniów w szkole ma niektóre cechy formalne wspólne z opowiadaniem literackim. Fabuła jest prosta, uwydatniająca jeden wątek, ograniczona do niewielu wydarzeń i postaci. Wydarzenia są ze sobą powiązane chronologicznie i pozostają względem siebie w związku przyczynowo-skutkowym. Narrator jest zazwyczaj jawny i wypowiada się w pierwszej osobie (czasem w trzeciej). Uczeń raczej opisuje zdarzenia, nie opatrując ich komentarzem. Między czasem opowiadania, a czasem wydarzeń istnieje przerwa czasowa. Zdarzenia zwykle są rzeczywiste, takie, które mogły mieć miejsce w życiu ucznia. Często przedstawienie zdarzeń nie jest uwarunkowane ich naturalnym przebiegiem, lecz jest wynikiem zamysłu autora, celowo przedstawiającego zdarzenia, tworząc kompozycję transformującą. Umiejętność pisania opowiadania należy udoskonalać od klasy IV, m.in. ukazując możliwość niechronologicznego komponowania opowiadania (wprowadzenie terminu kompozycji przestawnej i ćwiczenia). Drugą sprawą związaną z doskonaleniem opowiadania jest wprowadzenie doń dialogu. Ćwiczenia powinny obejmować sposoby powiązania dialogu z tekstem narracji oraz interpunkcją. Język opowiadania - dominują czasowniki, które dynamizują akcję, czas teraźniejszy zbliży akcję do czytelnika. Opowiadanie wiąże się z myśleniem typu wyobrażeniowego (nie problemowego - jak np. w rozprawce) i należy do tego dostosować składnię, jaką posługuje się uczeń. Składnia jest prostsza, przeważają zdania pojedyncze rozwinięte, zdania złożone współrzędnie, równoważniki zdań. Zdania rozwinięte i złożone podrzędnie pojawią się np. w partiach opisowych, dla wzbogacenia obrazu. Ćwiczenia doskonalące formę opowiadania: ćwiczenia w użyciu czasowników i ich form, w wykazywaniu ich funkcji stylistycznej, ćwiczenia w stosowaniu mowy zależnej i niezależnej, układanie dialogu, próby indywidualizacji języka, stosowanie zdań wykrzyknikowych i pytających, ćwiczenia w budowaniu zdań rozwiniętych, ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne mające na celu uzyskanie barwności wypowiedzi, ćwiczenia w parafrazie składniowej. Szkolne odmiany opowiadania: z względu na tematy szkolne opowiadania dzielą się na trzy rodzaje: opowiadanie odtwórcze na podstawie lektury (filmu, słuchowiska radiowego etc), opowiadanie twórcze na tej samej podstawie, opowiadanie twórcze oparte na doświadczeniach życiowych uczniów.

OPIS. Opis stanowi część składową narracji, w szkole jest samodzielną dłuższą formą wypowiedzi i ma kilka odmian. Opisy przedmiotów, postaci, krajobrazu, opis przeżyć wewnętrznych, opis sytuacji. Pierwsze trzy rodzaje cechuje statyczność, przestrzenność, nierozwijanie się w czasie. W trakcie analizy uczeń wyodrębnia istotne cechy przedmiotu, których przedtem albo należycie nie wyodrębniał, albo nie zauważał. Wzrokowa analiza prowadzi do syntezy, czyli do ponownego ujęcia całości obserwowanego przedmiotu, ale już w nowych związkach, do porównania, do zestawienia go z innymi elementami Kształci się zdolność skupienia uwagi, umiejętność analizowania elementów otoczenia. Do analizy przydają się też inny zmysły niż wzrok. Ta forma wypowiedzi wiąże się ściśle z etapem poznania empirycznego u dziecka, ogromnie wzbogaca jego wiedzę i słownictwo. Ważne, by wybrać życiowy temat, tak by uczeń czuł, że sporządzany przez niego opis jest potrzebny, ma jakiś cel. Elementy opowiadania ubarwią opis, sprawią, że będzie bardziej osobisty. Nauczyciel powinien stosować ćwiczenia redakcyjne, w których opis będzie raz samodzielną formą, raz wtopioną w inny tekst (ale to w starszych klasach). OPIS PRZEŻYĆ WEWNĘTRNYCH - spełnia dwa cele, kształcący i wychowawczy (emocjonalność wieku dorastania)! Opis przeżyć wewnętrznych może pomóc w osiąganiu stabilizacji emocjonalnej. Ułatwi uczniom spostrzeganie i analizowanie własnych i cudzych uczuć i przeżyć, pozwoli zrozumieć drugiego człowieka, uwrażliwi.

Przy wprowadzaniu i rozwijaniu tej formy wypowiedzi należy zwrócić uwagę na poszerzenie słownictwa ucznia.

OPIS SYTUACJI. Sytuacja - wyraźnie wyodrębniony fragment fabuły, na który składa się jakieś zdarzenie z życia bohaterów ściśle związane z rozbudowaną scenerią zewnętrzną, osadzone na wyraziście zarysowanym tle. By dobrze opisać sytuację uczeń musi biegle tworzyć opowiadania i opisy zarysowane powyżej. Styl, jakim posłuży się uczeń zależy od tego, jak rzeczowy lub subiektywny ma być opis. Ćwiczenie opisu pójdzie sprawniej, gdy zostanie poprzedzone ćwiczeniami słownikowo-frazeologicznymi i gramatyczno-stylistycznymi.

SPRAWOZDANIE

Sprawozdanie obejmuje formy wypowiedzi, które różnią się między sobą ze względu na:

• przedmiot, którego sprawozdanie dotyczy

• rodzaj myślenia towarzyszący pisaniu

• językowo-składniowe ukształtowanie, uzależnione od rodzaju myślenia

• stopień trudności

Trzy odmiany sprawozdania:

• typu reportaż - sprawozdanie w związku z wydarzeniami z życia codziennego (wycieczka)

• typu recenzja - sprawozdanie z lektury, przedstawienia, uroczystości, wystawy

• typu protokół - sprawozdanie z życia szkoły i organizacji młodzieżowych (zebrania samorządu, zbiórki harcerskiej)

Reportaż opiera się na autentycznych materiałach, ukazuje prawdziwe i aktualne zdarzenia. Kształtuje opinię publiczną, dostarcza informacji, oddziałuje emocjonalnie w określonym celu. Cel sprawozdania ucznia jest nieco inny - chodzi w nim o poszerzenie umiejętności informowania. Piszący mówi o faktach w ich zewnętrznych przejawach, tak jak je widział, nie bada głębiej przedstawionych spraw, nie dochodzi do sedna, nie argumentuje. Składnia mało intelektualizowana, przeważają zdania pojedyncze rozwinięte i złożone współrzędnie. Sprawozdanie może posiadać cech stylu publicystycznego, może być nasycone słownictwem specjalnym. Sprawozdanie-reportaż może nosić znamiona stylu artystycznego: większy udział środków stylistycznych, większe zbeletryzowanie tekstu. Może być, przeciwnie, zbliżone do potocznych wypowiedzi. Trudność polega zatem na wyselekcjonowaniu materiału i dborze odpowiedniego języka.

CHARAKTERYSTYKA

Czytając i omawiając utwory literackie uczniowie muszą poznawać, analizować i oceniać różnorodne osobowości, gromadzą przy tym wiedzę o człowieku. Zdobywaniu przez ucznia tej wiedzy musi towarzyszyć praca nauczyciela nad rozwinięciem uczniowskiego zasobu słownictwa związanego z psychiką człowieka. Poznawanie nazw uczuć pozwala lepiej je poznać i sobie uświadomić. Uczeń do opisu postaci używa często frazeologizmów: niezguła, cwaniak, głupiec, spryciarz. Repertuar wyrazów oceniających tez jest ubogi: fajny, bardzo dobry, równiacha, da się znieść itp.

Trzy fazy pracy nad charakteryzowaniem postaci: 1)obserwacja zewnętrznych cech postaci oraz sądy innych osób o niej, jej postępki, zdarzenia z jej życia, 2) uczeń analizuje postępki postaci, jej wypowiedzi, wysuwa wnioski co do jej cech charakteru, sprawności intelektualnej, właściwości emocjonalnych, ustala postawę człowieka wobec rzeczywistości, 3) to faza pracy nad zrozumieniem psychologicznym osobowości, o której uczniowie zebrali materiał i której cechy ustalili. Zrozumienie polega na poznaniu motywów postępowania człowieka, przyczyn zewnętrznych i wewnętrznych, jego reakcji na różne bodźce, na uchwyceniu wpływów środowiska, związków między stanami emocjonalnymi a postępkami. Fazy te stanowią etapy pracy ucznia.

Odmiany charakterystyki - 1) Charakterystyka częściowa - przedstawienie jednej, wybranej cechy osobowości, 2)charakterystyka całościowa - obejmuje opis i omówienie wszystkich cech osobowości., 3) charakterystyka statyczna - opis idealnych cech postaci abstrakcyjnej (czyli „jaki powinien być… np. idealny nauczyciel?”) to także charakterystyka postaci, która się nie zmienia, nie ewoluuje, 4)charakterystyka dynamiczna.

ROZPRAWKA

Bardzo trudna dla uczniów forma. Dwa problemy: wykonawczy (dobranie środków językowych i ukształtowanie kompozycyjne) i orientacyjny (wymaga od ucznia zdobycia i sformułowania nowej wiedzy, a także właściwego wykorzystania wiadomości i umiejętności już posiadanych). To zadanie o charakterze problemowym, występują w nim układy sądów i pojęć o rzeczywistości. Uczeń musi zająć postawę badawczą, polegającą na wnioskowaniu, uzasadnianiu, wyjaśnianiu, ustalaniu związków między różnymi składnikami informacji. Trzeba myśleć problemowo. Temat zawiera pytanie, na które uczeń nie może dać gotowej odpowiedzi. Szuka dopiero niewiadomej, rozwiewa wątpliwości. Temat musi być tak sformułowany, b uczeń mógł się oprzeć o to, co już zna. Przesłanki wyjaśniające problem czerpie uczeń z własnej wiedzy i lektury. To, co błędne zostaje odrzucone, to, co właściwe, udowodnione i zaakceptowane. Myślenie dedukcyjne - dobór materiału argumentacyjnego poprzez selekcję. Do tezy uczeń dobiera materiał. Myślenie indukcyjne - dobrany materiał należy uogólnić.

Plan rozprawki:

1. Teza (zdanie, twierdzenie, opinia)

2. Argumenty (uzasadnienia)

3. Potwierdzenie tezy (podsumowanie, zakończenie)

Rozprawkę musi cechować rzeczowość, logiczność, systematyczność, konsekwencja w przedstawieniu treści, jednoznacznością terminów, dążeniem do rzetelności wyjaśnień. Duża ilość zdań złożonych podrzędnie. Zaleca się korzystanie z cytatów. Mogą występować zdania pytające. Nie jest wskazana składnia uczuciowa - równoważniki zdań, zdania wykrzyknikowe, zdania urwane. Poszczególne człony wypowiedzi powinny być spójne, także poprzez zwroty, wyrażenia podkreślające porządek wyjaśniania i argumentowania. Słownictwo: częste wyrazy nazywające pojęcia abstrakcyjne, terminy i słownictwo specjalistyczne, wyrazy modalne służące podkreśleniu stanowiska wobec przytaczanych tez. Wyklucza się stosowanie wyrazów potocznych

PRACA PRZYGOTOWUJĄCA DO PISANIA ROZPRAWKI - takie lekcje, które uczą myślenia problemowego (lekcje prowadzone metodą problemową) - 1) stworzenie sytuacji problemowej i sformułowanie głównego zagadnienia, 2) ustalenie planu pracy i sformułowanie podstawowych pomysłów rozwiązania, 3)sprawdzenie rozwiązań na podstawie empirycznej lub teoretycznej, 4) usystematyzowanie i utrwalenie nowych wiadomości, 5) zastosowanie ich w nowych sytuacjach praktycznych lub teoretycznych - w szkole lub w pracy domowej.

O pisania rozprawki przygotowują także lekcje, na których nauczyciel organizuje dyskusję polemiczną. Uczniowie mają okazję wygłosić swoje zdanie w jakiejś sprawie, poprzeć je argumentami, odeprzeć stanowisko polemisty.

---