M. Sęp-Szarzyński (sonety)
W sonetach majestatyczny porządek kosmosu, który znamy z Hymnu Jana Kochanowskiego przeradza się w chaos gwałtownych obrotów rozpędzonego nieba.
„Ehej, jak gwałtem obrotne obłoki
i Tytan prędki lotne czasy pędzą..."
(Sonet I)
Gorączkowy ruch przenika cały wszechświat: zarówno ten wielki - sferę gwiazd i planet, jak i mały - wnętrze ludzkiej duszy. Życie ludzkie jest bowiem ciągłą ucieczką przed śmiercią:
„Śmierć tuż za nami spore czyni kroki...
(Sonet II)
Losem człowieka jest niepokój, ruch i walka. Zagraża mu bowiem nie tylko szatan, ale i wodzące piękno świata oraz własne ciało, które zawsze chce czegoś innego, niż nieśmiertelna dusza. Bohater Sępowych wierszy jest świadomy własnej słabości, wynikającej z wewnętrznego „rozdwojenia":
„Cóż będę czynił w tak straszliwym boju
wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?
(Sonet III)
To „rozdwojenie" jest zresztą cechą całego świata, w którym prawdziwym wartościom jak cień towarzyszą złudne pozory.
„...O stokroć szczęśliwy,
który tych cieniów w czas zna kształt prawdziwy!"
(Sonet V)
D. Naborowski ("Marność", "Krótkość żywota")
W wierszu Marność pokazuje czym jest świat ludzki i do czego zmierza:
„Świat hołduje marności
I wszystkie ziemskie włości;
To na wieki nie minie,
Że marna marność słynie."
Jednocześnie nie nakazuje życia klasztornego, ale radzi zachować bojaźń Bożą:
„Miłujmy i żartujmy,
Żartujmy i miłujmy,
Lecz pobożnie, uczciwie,
A co czyste, właściwie.
Nad wszystko bać się Boga-
Tak fraszką śmierć i trwoga"
Bóg jest odpowiedzią na całe zło świata. Także na znikomość życia, przemijanie i próżność wszelkich ludzkich wysiłków.
W epigramacie Na krótkość żywota w skondensowanej formie przywołuje barokową metaforykę ulotności ludzkiego istnienia. W jednym wersie potrafi zgromadzić siedem jednosylabowych (czyli krótkich jak życie ludzkie) symboli przemijania:
„Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt - żywot ludzki słynie."
W paradoksalnej puencie sprowadza zaś ludzkie istnienie do czwartej części mgnienia oka, czyli do krótkiego momentu, który dzieli kolebkę od grobu:
„...Wielom była
kolebka grobem, wielom matką ich mogiła."
Jako wyznawca kalwinizmu nie wierzy Naborowski, by człowiek mógł żyć bez grzechu. Zbawienie nie zależy bowiem od dobrych ludzkich uczynków, ale od niepojętej łaski Bożej, która jednych przeznacza do zbawienia, innych zaś do potępienia:
„Błędowi wszystko poddał mus nieprzełomiony..."
Poeta nie rozumie świata i nie ma żadnej recepty na istnienie. Najlepiej więc żyć w biernym oczekiwaniu na Boską pomoc. Renesansowej aktywności i żądzy życia przeciwstawia Naborowski pasywne wycofanie się w świat własnego intelektu i ludzkiej kultury:
„Tak żyj na tym tu świecie, jakby cię nie było..."
Funkcja nawiązania do Biblii w wierszu "Marność".
Pojęcie marności przywołane w poezji Naborowskiego wprowadza w krąg barokowych fascynacji przemijaniem, czasem, nicością i śmiercią. Człowiek ówczesny rozważał swoje miejsce w nietrwałym świecie, poszukiwał jakiejś wobec niego postawy. O znikomości życia, o jego przemijaniu i o próżności wszelkich ludzkich wysiłków mówiły już niektóre księgi Starego Testamentu, zwłaszcza Księga Koheleta. Jej pierwszy sławny werset brzmiał: Vanitas vanitatum, et omnia vanitas ('Marność nad marnościami i wszystko marność'). Księga ta, przepełniona silnym poczuciem dramatyzmu istnienia i dokonywanych wyborów życiowych, była bliska mentalności ludzi XVII w.
3.
M. Sęp - Szarzyński i J. Kochanowski na temat człowieka, Boga, świata. Światopogląd M. Sępa - Szarzyńskiego i J. A. Morsztyna; dwa oblicza miłości (metafizyczna i flirtująca); dwie wizje świata; dwa nurty poetyckie. Motyw dwoistego życia. Bóg i człowiek w liryce średniowiecza, renesansu i baroku (zestawienie).
M. Sęp - Szarzyński na temat człowieka, Boga, świata.
Światopogląd M. Sępa - Szarzyńskiego.
Motyw dwoistego życia.
Sęp - Szarzyński jest poetą religijnym, jego twórczość często zalicza się do metafizycznej poezji baroku. Z rozważań poety nad zmiennością świata i przypadkowością losu rodzi się wizja „człowieka rozdwojonego", rozdartego między ziemią, a niebem. Człowiek Szarzyńskiego jest pełen sprzeczności, jego wnętrze jest zagadką, sam podmiot liryczny odczuwa siebie jako jednostkę niespójną, przerażoną faktem swojego istnienia. Przywiązanie do życia doczesnego i strach przed śmiercią budzą w człowieku lęk. Jedynym stałym punktem odniesienia jest dla rozdartej wewnętrznie jednostki Bóg - symbol stałości, wartości, prawdy. Boskie prawo objawia się w harmonii wszechświata, niezmienności cnoty i działaniu Opatrzności. Bóg jest stwórcą świata, początkiem wszystkiego, tym, który ustanawia ład i porządek. Dla człowieka jest on jednak niedosiężny i daleki. Umysł ludzki, obcujący z ziemską zmiennością i ruchem, nie potrafi pojąć i objąć Boga, ale nie przestaje do niego tęsknić. Żyjący w zmienności, przywiązany do nietrwałych dóbr tego świata człowiek, ma świadomość, iż to co go otacza jest tylko pozorem, wie, że prawdziwą wartość stanowi Bóg, lecz nie potrafi go odnaleźć. Wiecznie rozdarty pomiędzy grzechem a potrzebą prawdziwej wiary i pobożności, nie może sobie poradzić ze swoim lękiem. Bóg, który jest miłością i spokojem, każe człowiekowi walczyć, człowiek przywiązany do życia ziemskiego, rozdwojony w sobie, powołany jest do poszukiwania Boga i wiecznego życia. Dominującym motywem utworów Szarzyńskiego jest sprzeczność pomiędzy potrzebami duszy a pokusami ciała, która potęguje lęk oraz niepewność człowieka i budzi wątpliwość co do tożsamości jednostki. Cały świat zwodzi i kusi człowieka swoimi pozornymi wartościami. Bóg jest nieogarniony, a jednostka czuje się niepotrzebna i niepewna. Sęp nakazuje człowiekowi, aby kierował się rozumem, który jest jedynym światłem Boga. Ciągła, trudna walka o własną duszę jest zadaniem, jakie Bóg wyznacza każdemu.
Wizja Sępa jest pesymistyczna, człowiek nie potrafi skoncentrować się na celu, który przerasta jego możliwości, tęskni do stałości, ale pociąga go zmienność i ruch, a więc to co charakteryzuje życie ziemskie. W swojej religijności i wierze każdy jest samotny, bo skazany tylko na własne siły. Szarzyński zwracając się w stronę ascetyzmu, traktuje życie jako trudne zadanie, które należy wypełnić. W ujęciu poety tragizm człowieka polega na niemożności wykonania tego zadania, które przerasta siły słabej, rozdwojonej, zafascynowanej zmiennością jednostki. Pomimo dystansu, jaki dzieli Boga i człowieka należy jednak dążyć do zbawienia i ufać w boże miłosierdzie. Odrzucenie renesansowej idei harmonii wszechświata na rzecz dążenia do ascezy i heroizmu wiary zapowiada nową epokę - barok.
Jan Kochanowski na temat człowieka, Boga, świata.
Jan Kochanowski - zgoła inaczej postrzega Boga. Bóg jest wychwalany za to co stworzył, porządek mimo, iż nie jest rozumiany przez człowieka bardzo mu odpowiada. Człowiek nie cierpi w doczesnym świecie, jest zadowolony, że w ogóle został powołany. Bóg daje życie, a człowiek nie może tego daru odrzucać. Dzięki niemu człowiek na tym świecie czuje się bezpieczny. Stwórca jest swoistym opiekunem człowieka i istotą dającą możliwość istnienia. Autor popada w zachwyt nad tym, co stworzył Bóg. Świat ukazany jest jako harmonijny i doskonały, każdy jego element pełni określoną funkcję. Elementem porządku świata jest porządek panujący w naturze. Budowniczym tego doskonałego świata jest Bóg, przedstawiony na podobieństwo artysty, kreatora architekta, konstruującego wszechświat jako doskonałe dzieło. Bóg panuje nad swoim stworzeniem i kieruje nim w sposób doskonały. Ponadto stwórca jest bliski człowiekowi, cechuje go dobroć, szczodrobliwość, łaskawość. Jawi się jako hojny Pan i Szafarz wszelkich dóbr. Bóg jest przyjazny człowiekowi, stworzył piękny, harmonijnym dający radość człowiekowi świat. Jest dawcą wszelkiego dobra i człowiek może pokładać w Nim słuszną nadzieję. Wspaniała ziemia stworzona przez Boga jest darem, z którego mogą korzystać wszyscy.
Kochanowski był przedstawicielem humanistycznej wizji wszechświata i Boga, różnej od koncepcji panujących w średniowieczu.
Światopogląd Jana Andrzeja Morsztyna
Na twórczość Jana Andrzeja Morsztyna składają się olśniewające, lekkie i błyskotliwe wiersze o tematyce miłosnej lub towarzyskiej, które są świadectwem wysokiej klasy sztuki poetyckiej, opartej na dyscyplinie i znajomości reguł współczesnych szkół poetyckich. Poeta bawi się w wierszach konceptem , grą słów, zaskakując wyszukanym, pozornie absurdalnym pomysłem, który odsłania przed nami zarówno harmonię, jak i dysharmonię otaczającego nas świata, Jego poezja, będąca najwyższym kunsztem słowa, jest zarówno intelektualna jak i zmysłowa, nie odzwierciedla rzeczywistości, ale zbiera zróżnicowane wrażenia świata. Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna uzmysławia nam, iż barok nie mógł być epoką upadku literatury, kultury i dobrego smaku. Wiersze Morsztyna pośrednio informują o tym, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości. Celem poety i istotą jego poszukiwań jest poezja ograniczona do siebie samej.
Morsztyn był reprezentantem baroku dworskiego, wzorował się na nurcie artystycznym - marynizmie (nurt ten odwoływał się do fantazji i opierał się na koncepcie).
Bóg i człowiek w liryce średniowiecza, renesansu i baroku.
Średniowiecze Renesans Barok
Bóg a człowiek Powszechnie panował teocentryzm, czyli wychwalanie i stawianie Boga w centrum zainteresowań. Bóg natomiast dostrzega jedynie osoby, które gorliwie wypełniają jego oczekiwania. Bóg jest postacią surową, żądającą miłości, jest wymagający, bliskie mu jest cierpienie człowieka. Ceni On odejście od rzeczywistości, od świata ówczesnego, możne powiedzieć, że dopiero wtedy zauważa człowieka. Człowiek natomiast powinien być do końca oddany Bogu. Człowiekowi zawsze towarzyszyła pogoda ducha, akceptacja świata i optymizm. Człowiek świadomie wychwala Boga za wszelkie dobro jakie czyni. Świat stworzony jest idealny, przeznaczony dla człowieka, Bóg natomiast ofiarowuje to, co najlepsze. Renesans to afirmacja życia, istnienia. Bóg jest dobroczyńcą ludzkości, jest wszechobecny. Bóg wysunął człowieka na pierwszy plan w świecie, bowiem jest on pewnym ideałem piękna, jest to pewna harmonia i ład istnienia natury. Człowiek w obecnym świecie czuje się bezpieczny. Stwórca to opiekun człowieka, który daje możliwość istnienia. Człowiek dąży do spotkania z Bogiem poprzez walkę z pokusami świata. Bóg utwierdza człowieka w przekonaniu o konieczności zmagań z pokusami szatana. Bóg, jakkolwiek jest potężny, skazuje człowieka na wewnętrzny konflikt. Jest surowym sędzią nie koniecznie wyrozumiałym. W tym świecie człowiek boi się Boga, który to wystawia go na próbę, oczekując od niego spełnienia swoich nakazów. Człowiek natomiast jest wątły, niezdolny do walki. Świat jest pełen pokus i zła, nie ma harmonii, ładu, człowiek zdominowany jest przez zło i skazany na ciągłą walkę. Człowiek nie może być szczęśliwy, ponieważ został stworzony na rozdarcie, nie znajduje oparcia w Bogu. Człowiek podlega Bogu i obawia się jego surowych sądów i kar.
Kontrreformacja - ruch skierowany przeciw reformacji, kontrofensywa kościoła katolickiego. W Europie zapoczątkował ją sobór trydencki (1545 - 1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych kościoła rzymskokatolickiego i określono założenia walki z innowiercami. W Polsce na czele kontrreformacji stanął król Zygmunt III Waza. Kontrreformacja przejawiała się cenzurą wszystkich wydawnictw, niszczeniem ksiąg uznanych za nieprawomyślne, atakiem na odłamy protestanckie ( konfiskaty, przymusowe wysiedlenia) takie jak arianie ( Bracia Polscy); wprowadzono indeks ksiąg zakazanych, na którym pojawiły się m.in. dzieła Kopernika i tzw. literatura sowizdrzalska
Jezuici (Towarzystwo Jezusowe) - zakon mający przewodzić kontrreformacji ; przejęli w swoje ręce szkolnictwo - preferowali humanistyczny model wykształcenia, bazujący na nauce teologii i filozofii, języka i literatury łacińskiej oraz greckiej, a także retoryki ; Jezuici odrzucali wszystko to, co niechrześcijańskie; później byli uznawani za ludzi nietolerancyjnych, ingerujących zarówno w życie religijne jak i prywatne; system, który stworzyli dość szybko stał się anachroniczny ; jedni z najwybitniejszych działaczy to ks. Jakub Wujek - tłumacz Biblii, Piotr Skarga - autor słynnych kazań
Następstwa kontrreformacji
Kontrreformacja to zanik tolerancji religijnej, a co się z tym wiąże przejęcie przez kościół katolicki kontroli nad sztuką i literaturą baroku. Wpłynęło to na zahamowanie postępu w nauce (wszelkie dzieła sprzeczne z założeniami kościoła były uznawane za heretyckie i palone). Zmienił się również model wiary, oddalono się od renesansowej wizji harmonii człowieka, Boga i natury na rzecz metafizycznego lęku i małości wobec potęgi stwórcy, który miał przestrzegać przed gzechem i wiecznym potępieniem. Postępy kontrreformacji przyczyniły się
również do ugruntowania ideologii sarmackiej.
Życie ludzkie i jego sens w liryce M. Sępa - Szarzyńskiego :
Człowiek w utworach Szarzyńskiego przedstawiony jest jako istota skazana na wieczną, dramatyczną walkę (sonet "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem"). Jest on rozdarty między pożądaniem dobra i nieodwołalnym skażeniem ludzkiej natury, ziemskimi żądzami i pokusami. Godność to heroiczna walka z przyrodzoną słabością, która nie zapewnia człowiekowi co prawda całkowitego spokoju i harmonii wewnętrznej, ale decyduje o jego bohaterstwie. Wyzwolenie może przynieść jedynie śmierć - sytuacja człowieka jest dramatyczna. W walce, której stawką jest zbawienie, jesteśmy osamotnieni, możemy jedynie liczyć na Boga, gdyż tylko z jego pomocą możliwe jest pokonać zło i odepchnąć pokusy.
W sonecie "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" Szarzyński pojawia się przeciwstawienie świata materialnego i duchowych wartości, do których osiągnięcia ludzie powinni dążyć. To, co materialne jest zgubne i złudne, a przede wszystkim nietrwałe. Nieprzemijają jedynie wartości duchowe, z których najwznioślejszą jest miłość do Boga.
4.
D.Naborowski na temat sensu ludzkiego życia („Krótkość żywota", „Marność", „Cnota grunt wszytkiemu"). Rola cnoty. Nawiązanie do myśli J.Kochanowskiego (porównanie). Poglądy M.Sępa-Szarzyńskiego i D.Naborowskiego na sens ludzkiego życia.
Daniel Naborowski w utworze Marność mówi, że należy żyć pobożnie, uczciwie, (...) właściwie oraz
Nad wszystko bać się Boga --
Tak fraszką śmierć i trwoga.
Życie człowieka powinno być zgodne z zasadami boskimi, gdyż wszystko co materialne i doczesne jest marnością. Pojęcie marności nawiązuje do fascynacji przemijaniem, czasem, nicością i śmiercią.
Utwór Krótkość żywota mówi, że życie ludzkie to Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt porównuje je do krótkiej rozprawy, nazywa je czwartą częścią mgnienia. Pokazuje, że wszelkie dobra ziemskie podlegają zniszczeni, a człowiek mimo to dąży do ich zdobywania. Jest on jednak znikomy wobec upływającego nieustannie czasu i wieczności.
Cnota grunt wszytkiemu to utwór przedstawiający dobra doczesne (pałac kosztem wystawiony, stół zastawiony hojnie, złoto, srebro, tysiącletnie panowanie), jako nietrwałe, które przeminą i nic po nich nie zostanie. Cnota, natomiast, jest źródłem sławy, a także jest tą, która wiecznie trwa i wiecznie słynie.
Tą kto żyje, ma dosyć, choć nie ma niczego,
A bez tej kto umiera, już nic ze wszytkiego.
Cnota (virtus)była wartością, która gwarantowała człowiekowi wieczność w świecie podległym prawom stałego ruchu, w którym chciał zachować swą tożsamość. Człowiek był świadomy śmiertelności swojego ciała i przemijalności życia, mając jednocześnie poczucie nieśmiertelności duszy i duchową potrzebę wieczności.
Jan Kochanowski przedstawił nieporuszoną cnotę jako przeciwwagę, pancerz obronny dla ludzkiego poczucia nietrwałości życia i ulotności jego momentów (szczególnie radosnych). Cnota miała dyktować stoicką zasadę niewzruszoności, wyniosłą obojętność mędrca wobec odmian losu, a także normy etyczne, które miały czynić życie pokazem mądrości, uczciwości, zalet patriotycznych i obywatelskich, wykwintu, piękna i umiaru.
Sens ludzkiego życia:
Daniel Naborowski zachowuje równowagę ducha. Uważa, że świat należy przyjąć, tak samo jak przyjmuje się własne przeznaczenie i cechy własnej natury. Według niego Bóg nie chciał doskonałości w świecie, dlatego człowiek również podlega błędom, ale nie musi im ulegać. Prowadzi to do poczucia równowagi, stoickiego umiaru i spokoju, do wiary w wartość cnoty i ładu życiowego.
Mikołaj Sęp-Szarzyński wybrał walkę ze światem i z doczesnym ciałem, które było wrogiem duszy pragnącej wieczności. Za słuszne uważał dążenie do zdobycia wartości niewzruszonych, a odrzucenia mamiących pozorów doczesności. Dostrzega on osamotnienie człowieka w kosmosie i jego znikomość wobec ogromu wszechświata. Od rozpaczy może uwolnić człowieka zrządzenie łaski i opieka Opatrzności.
cd 5.
... Typowe barokowe środki stylistyczne (np. hiperbola, oksymoron, inwersja, elipsa, antyteza, gradacja, pointa, peryfraza). [...] Analiza wierszy J. A. Morsztyna (np. "Niestatek", "O sobie", "Cuda miłości", "Do trupa", "Do panny") i D. Naborowskiego ("Do Anny", Na oczy królewny angielskiej"). Miłość jako temat utworów D. Naborowskiego i J. A Morsztyna. Porównanie stylów J. A. Morsztyna i M. Sępa-Szarzyńskiego.
a) Typowe środki stylistyczne:
hiperbola - [od gr. hiperbole - przesada], inaczej przesadnia. Wyrażenie językowe polegające na świadomie przesadnym, wyolbrzymionym w sposób przekraczający granice wiarygodności opisie przedmiotu lub zjawiska, np. nadludzka siła, oszalały z gniewu, kłamie aż uszy puchną, nieziemska piękność. Jako środek stylistyczny często stosowana przez pisarzy w celach ekspresji.
oksymoron - zwrot językowy polegający na zestawieniu pojęć treściowo sprzecznych, przeciwstawnych, wykluczających się znaczeniowo, np. gorzkie szczęście, dobrowolny przymus, zimne ognie, młody starzec.
inwersja - inaczej szyk przestawny. Świadome odstępstwo od zwykłego szyku wyrazów w zdaniu, polegające na ich przestawieniu celem osiągnięcia zamierzonych efektów stylistycznych; przestawnia. Np. złamane skrzydła lecieć nie zdołają długo, zamiast złamane skrzydła nie zdołają długo lecieć.
elipsa - opuszczenie składnika zdania (wyrazów lub wyrażeń), którego można się łatwo domyślić w szerszym kontekście. W mowie potocznej jest często stosowana jako skrót myślowy, np. Marysia w szkole?, zamiast Czy Marysia jest w szkole?. W języku artystycznym elipsa ma charakter celowego zabiegu dynamizującego wypowiedź. Stanowi wygodny sposób zapobiegania powtarzaniu się tych samych wyrazów w wypowiedzi. W mowie opuszczone wyrazy zastępujemy pauzą, a w tekście myślnikiem.
antyteza - środek stylistyczny polegający na zestawieniu elementów znaczeniowo przeciwnych w celu wywołania silniejszego efektu.
gradacja - inaczej stopniowanie. Szeregowanie wyrazów, wyrażeń, zwrotów lub zdań o coraz silniejszej, lub o coraz słabszej wartości uczuciowej lub znaczeniowej, służące wzmocnieniu ekspresywności wypowiedzi, np. Z płaczem dokoła stanęli:/ I smutny ksiądz u łóżka, / I smutniejsza czeladka,/ I smutniejsza od niej dróżka, / I smutniejsza od niej matka, / I najsmutniejszy kochanek.
pointa - zakończenie, podsumowanie.
peryfraza - figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez rozbudowany opis, metaforę lub charakterystykę przedmiotu, czynności lub cechy; omówienie.
Np. zamiast: rower czy motocykl - pojazd jednośladowy; A. Mickiewicz - najwybitniejszy poeta romantyzmu, autor "Pana Tadeusza"; Bialo-krwawy, krwawo-bialy, lniany Opatrunku, który zwiesz się sztandar...
b) Jan A.ndrzejMorsztyn:
"Do trupa" - zestawienie sytuacji człowieka żyjącego (zakochanego) z trupem. Jest to monolog człowiek zakochanego do trupa. Wiersz zgodnie z istotą sonetu da się podzielić na dwie części. W części pierwszej , obejmującej dwie pierwsze zwrotki (czterowersowe) podmiot liryczny mówi o podobieństwach, jakie wynikają z konfrontacji zakochanego z sytuacją trupa:
Obaj są zabici: " Leżysz ty zabity i jam też zabity". Oprócz tego obaj są bladzi, pozbawieni rumieńców: "Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości". Są bezrozumni, skrępowani i wtrąceni w ciemność.
Druga część sonetu to już wyliczenie różnic. Trup milczy, a podmiot liryczny może się skarżyć; trup niczego nie czuje, a podmiot liryczny "cierpi ból srodze"; trup jest zimny, a podmiot liryczny płonie wewnętrznym ogniem. Trup stanie się prochem, a żyjący młodzieniec stanie się żywiołem
"Niestatek" - (nie chciałbym się narażać połowie mojej grupy i nie powinienem komentować tego wiersza, więc tylko trochę zacytuję i nie będę za bardzo wnikał w treść :) Jest to utwór w którym mamy do czynienia z anaforą, czyli wielokrotnym powtórzeniem tego samego początku wersu. Kolejne linijki tekstu zaczynają się od słowa "prędzej". Morsztyn wylicza szereg paradoksów, jak na przykład: " Prędzej kto wiatr w wór zamknie/../ Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi/.../ Prędzej słońce na nocleg skryje się w jaskini,/ W więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni". aby ostatecznie zaskoczyć czytelnika piorunującą pointą (o tyle o ile ... ): " Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa, /Niźli będzie stateczna która białogłowa" Takie nagromadzenie anafor nazywa się ikonem, a taki wiersz - wierszem ikonicznym.
"Cuda miłości" - sonet poruszający cierpienia miłosnego i związanych z tym uczuciem paradoksów. Miłość jest bardzo skomplikowana, co ukazuje podmiot liryczny poprzez szereg pytań retorycznych, często paradoksalnych: "Jak żyję, serca już nie mając?/ Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję?". Jan Andrzej Morsztyn opiera się w tym utworze na koncepcie, polegającym na wykorzystaniu wieloznaczności interpretacji i skojarzeń ze słowem "ogień" - żywioł, miłość cierpienie. Pozwala to na sformułowanie pointy: źródłem wszelkich cierpień są piękne oczy dziewczyny, przed urokiem których nie sposób się wybronić: " Ponieważ wszystkie w oczach dziewczyny/ Pociechy..." Przed miłością nie broni nawet rozum. Zdrowy rozsądek jest bowiem bezbronny, gdy w grę wchodzą uczucia: " Którym kto by chciał rozumem się bronić, Tym prędzej w sidło rozumem swym wskoczy".
"Do panny" - podobnie jak w wierszu "Niestatek" tutaj także każdy wers rozpoczyna się słowem twarde, twardy lub twarda: " Twarde z wielkim żelazo topione kłopotem,/ Twardy dyjament żadnym nie pożyty młotem, /Twardy dąb wiekiem starym skamieniały/ Twarde skały, na morskie nie dbające wały:" a w zakończeniu okazuje, się, że jest coś jeszcze twardszego: " Twardsza-ś ty, panno, której łzy me nie złamały,/ Nad żelazo, dyjament, twardy dąb i skały."
"O sobie" - Autor wykorzystuje strukturę porównania homeryckiego. Człon określający złożony z kilkunastu anaforycznych wersów służy żartobliwie-paradoksalnemu przedstawieniu miłosnych uczuć podmiotu lirycznego: " Nie tyle Puszcza Niepołomska zwierza,/ Nie tyle hordy janczarskie żołnierza,/ Nie tyle pszczółek ukraińskie ule, (...)/ Nie tyle mają i jeziora trzciny, / Jak ja mam bólów dla mej Katarzyny."
c) Daniel Naborowski:
"Do Anny" - Utwór należy do grupy erotyków. Głównym środkiem stylistycznym zastosowanym w wierszu jest anafora (struktura, w której zespól wyrazów zaczyna się od tego samego wyrazu lub grupy wyrazów). Tutaj został użyty zwrot "z czasem", który poprzedza szereg kolejno wymienianych zjawisk przemijających w ciągu ludzkiego życia: lata, państwa, rozum, dowcip, uroda, kłótnie i "krwawe boje". Całe to nagromadzenie rzeczy nietrwałych jest częścią konceptu opartego na zasadzie kontrastu - powszechnej przemijalności z gorącym uczuciem podmiotu lirycznego do Anny, które - na przekór wszystkiemu - nigdy nie ustanie.
"Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem, falcgrafem reńskim, obranym królem czeskim" - wiersz zbudowany na zasadzie "szkatułki" zaprzeczeń: kolejne porównania oczu księżniczki do pochodni, gwiazd, słońca, nieba, zestawiane jako zaprzeczenia poprzednich porównań budują piętra wyrafinowanego formalnie porównania, mającego oddać piękno kobiety.
d) Miłość jako temat utworów Daniela Naborowskiego i Jana Andrzeja Morsztyna:
Obydwaj są mistrzami pióra, zadziwiają bogactwem środków poetyckich, ale różni ich treść utworów. Morsztyn jest poetą miłości - tworzy typowo dworską, "rozrywkową" poezję. Sławi miłość, zmysły, analizuje odczucia zakochanych. Natomiast poezja Naborowskiego jest przede wszystkim refleksją filozoficzną (choć są też utwory dotyczące miłości i piękna kobiety, np. dwa omówione powyżej wiersze), uwiecznia rozterki człowieka, który odczuwa swoją przemijalność, szuka wartości trwałych, analizuje relacje Bóg - człowiek, człowiek - czas, człowiek - świat. Jego poezja jest raczej poezją metafizyczną i intelektualną.
e) Porównanie stylu utworów J. A. Morsztyna i M. Sępa-Szarzyńskiego:
M. Sęp-Szarzyński był poetą tworzącym u schyłku renesansu, ale jego dzieła miały już charakter barokowy. Przejawiał zainteresowania mistyczne, które ujawniły się w jego liryce religijnej. Sonet pt. " O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem" mówi, że godność człowieka wyraża się nie w życiu lecz w ciągłej walce wewnętrznej. Człowiek musi umieć przeciwstawiać się szatanowi, który nieustannie zabiega o naszą zgubę. To jest jednak nie wszystko, człowiek jest również wystawiony na pokusy cielesne, które są przemijające, a jednak nieustannie wodzą człowieka na wieczne potępienie. Człowiek w tym boju jest " wątły, niebaczny, rozdarty w sobie" i dlatego jedyny ratunek może znaleźć w Bogu. Bóg sprawi, że człowiek pokona pokusy, które na niego czekają i że zwycięży w tej wojnie.
" O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" - celem życia człowieka jest miłość. Jednak w duchowej miłości skierowanej do Boga przeszkadza człowiekowi "z żywiołów utworzone ciało", czyli zmysłowe. Ono powoduje, że człowiek musi dokonywać dramatycznych wyborów między szczęściem ziemskim, a Bogiem. Szczęście na ziemi może zapewnić władza, bogactwo, miłość do kobiety. Są to jednak wartości przemijające, nietrwałe.
Inne tematy podejmuje J. A. Morsztyn (o tym wyżej), jest on poetą dworskim, piszącym "rozrywkowo", o miłości i uczuciach zakochanych. Zatem tematyka utworów tych dwu twórców różni się znacznie.
Morsztyn to poeta świata rozkoszy, a Sęp-Szarzyński to poeta filozoficzny.
Jednak w ich utworach można znaleźć podobieństwo w zakresie językowym. Obydwaj piszą stylem kunsztownym, stosują szyk przestawny, np. " O nietrwałej miłości rzeczy świata tego". U obydwu występuje paradoks, kontrast, oksymoron, toteż w zakresie poetyk ich twórczość jest podobna.
SARMATYZM
.Wielu kronikarzy, nie tylko polskich, ale i obcych, dla określenia ziem dawnej Rzeczypospolitej używało nazwy „Sarmacja", wywodzącej się od legendarnych Sarmatów - ludów, które zamieszkiwały w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. tereny nad dolną Wołgą, skąd wędrowały na zachód.
.Sarmackie pochodzenie przypisywano zatem Słowianom, a więc i Polakom.
3.Sarmatom historycy przypisywali wiele cennych przymiotów, jak:
męstwo,
wierność,
poszanowanie honoru,
patriotyzm,
waleczność;
.Tak więc szlachta polska, przywiązująca dużą wagę do pochodzenia, chętnie akceptowała taki starożytny rodowód.
.W XVII w. nazwę „Sarmata" przyjęła szlachta na swój wyłączny użytek; tak utrwalił się mit o sarmackim pochodzeniu, dającym jej pozycję uprzywilejowaną, którą wspierała powaga dziejów.
.Dużego znaczenia nabrało w tym czasie pojęcie wolności i równości szlachty; utwierdzało to w braci szlacheckiej przekonanie o jej nieograniczonej władzy nas poddanymi i prowadziło do lekceważenia mieszczan.
.Na takim podłożu narodził się wzór szlachcica- Sarmaty (a przez nią szlachecka megalomania), który:
wytrwale bronił przywilejów i swobód szlacheckich,
stał na straży tradycji (TRADYCJONALIZM) i przestrzegał dawnych obyczajów - stąd jego niechęć do cudzoziemców i obcej mody;
był niechętny wyjazdom zagranicznym;
pogardzał nauką i rozwojem intelektualnym;
był ceremonialny, zamiłowany w przepychu i przesadzie;
brał aktywny udział w sejmikach, sejmach i rokoszach, ale nie chciał dopuścić do żadnych zmian i reform (KONSERWATYZM), które w jego przekonaniu mogłyby przynieść szkodę narodowi;
był dobrym oratorem mimo miernego wykształcenia w jezuickich kolegiach,
kontynuatorem rycerskich obyczajów: odwagi, męstwa, troski o kraj,
dobrym gospodarzem,
cenił wartości materialne;
pobożnym, prawie dewocyjnym wyznawcą wiary chrześcijańskiej - przeciwnikiem tolerancji religijnej,
był przekonany, że wolność szlachecka i wiara katolicka są doskonałe, a jedynym ich obrońcą jest szlachcic- sarmata.
Szlachcic sarmata
wobec
wykształcenie Zdobywane zazwyczaj u jezuitów nie było gruntownym ani wielostronnym; wywierało więc wpływ na konserwatyzm myślowy (niechęć do jakichkolwiek zmian)
ojczyzny
Tradycji Tradycjonalista; nie potrzeba żadnych reform czy zmian
Praw szlacheckich „złota wolność" szlachecka; potępienie dla senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegał nędzy ludu - naród utożsamiał ze szlachtą; Pochwala samowolę szlachecką.
Innych narodów Wyśmiewa inne narody chwaląc kraj rodzinny
magnaterii
Boga Wierzy w opatrzność Bożą, który Polaków obdarzył szczególną miłością; często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach; katolicyzm usprawiedliwiał jego nietolerancję i przesądy
pogan Nie jest tolerancyjny wobec innych niż chrześcijanizm religii. On jest obrońcą wiary. Stoi na jej straży
Szlachcic sarmata Szlachcic ziemianin
Konserwatyzm - postawa zachowawcza, przywiązanie do tradycji i niechęć wobec wszelkich reform czy innowacji Rozważne gospodarowanie zapewnia dostatek i jest źródłem wielu radości i satysfakcji;
Pogarda wobec innych narodów Umiłowanie prawdy, sprawiedliwość, umiarkowanie, roztropność;
Chciwy, pyszny, chełpliwy, zarozumiały; charakteryzuje go sobiepaństwo Równowaga wewnętrzna, spokój sumienia i niezależność; związek człowieka z naturą (harmonia egzystencjalna)
Prowadzi życie żołnierskie; Musi być rycerski, waleczny, honorowy. Nie zna trudów wojennych
Jest zapobiegliwy, ufa rozumowi i naturze, dba o rodzinę, jest spokojny o przyszłość. Nie
Nie jest zbyt uczony
Bór - trwała wartość Człowiek w centrum myśli
JAN CHRYZOSTOM PASEK był typowym szlachcicem sarmatą. Urodził się w połowie lat trzydziestych XVII w. Uczył się retoryki, rachowania i łaciny. Szybko zakończył jednak swą edukację, zaciągając się do wojska. Walczył w wojnie polsko-szwedzkiej pod dowództwem Stefana Czarnieckiego, później w Danii i Rosji. Po 10 latach wystąpił z wojska i ożenił się z bogatą wdową. Osiadł na wsi. Odsunął się od życia publicznego. Jako pieniacz spędzał czas procesując się z sąsiadami. Pod koniec życia zaczął spisywać swe „przygody".
Jan Ch. Pasek przedstawia siebie jako człowieka dumnego, honorowego, odważnego i pełnego cnót. Ukazuje swoją osobę w sposób bezkrytyczny: jak to łamał prawo, jak i swoją deklaratywność patriotyczną (gdy to udział w wojnie zamiast służyć państwu jest dla niego sposobnością do zbierania łupów i wzbogacenia się).
Cechy szlachcica sarmaty ukazane w „Pamiętnikach":
rodzimość, tradycjonalizm - o żonie i jej posagu - specjalnie powołani ludzie zajmowali się swataniem;
prymitywność ludzi wierzących w zabobony;
heretyczny katolik;
uległy wobec tradycji, reguł obrzędowości 9przyjeżdżanie do przyszłej żony z muzyką);
cenienie wartości materialnych - J. Ch. Pasek wybiera żonę ze względu na jej majętność;
żądny ziemi i majątku;
kadry żołnierskiej. Do armii wcielani są młodzi chłopcy (byle było dużo żołnierzy), którzy nie są w stanie sprostać żołnierskim, obowiązkom, nie są w stanie ochronić państwa.
„…Kto by dziś w regimenty wejrzał, nie parobcy
Od wołów, od warsztatów - żołnierzami chłopcy,
Których gwałtem w kajdany wydarszy od matki
Jako cielęta na rzeź prowadzą do jatki."
Wszystko to sprawia, że Polska nie jest dobrze przygotowana do obrony swych granic.
Że Kozacy strzelają często z samopałów."
Budzący szlachciców dobosz, „Wstawajcie waszmość czym prędzej, dla Boga, ˝ Pan rotmistrz rozkazuje, bo już w polu trwoga", sam mało nie został pobity przez jednego , że szlachciców.
„Bij kto s…syna kijem, niech nie plecie!
Kto widział ludzi budzić w pierwospy! Oszlał
Pan rotmistrz abo sobie gorzałki w czub nalał?
Niechże sam strzeże, jeśli tak dalece tchorzy,
A wolnej, równej szlachty sobie snem nie moży!"
Potocki zawarł w tym utworze wiele gorzkiej ironii spowodowanej warcholstwem, megalomanią i sobiepaństwem szlachty.
· anarchia (patrz też : sytuacja w XVII-wiecznej Polsce)
Anarchia spowodowana była brakiem odpowiedniego prawa oraz tym, że nikt nie przestrzegał istniejących zasad i obyczajów. Liczyły się tylko prywatne interesy magnaterii i cele najbardziej wpływowych osób w kraju. Brak dobrego wojska (co widać w „Pospolitym ruszeniu") także przyczyniał się do wzrostu anarchii w państwie.
· liberum veto
Wacław Potocki w utworze „Veto, albo nie pozwalam", krytykuje wprowadzoną możliwość sprzeciwiania się każdego posła. Można bowiem było poprzez jeden okrzyk „veto", nie dopuścić do uchwalenia korzystnej dla Polski ustawy. Mógł do tego doprowadzić pojedynczy głos na sali.
„Jakobyś rzekł : biada to, gdy zły nie pozwala
Na dobre i tym słówkiem ojczyznę rozwala."
EGOIZM I PRYWATA
· Szlachta dba jedynie o swój wizerunek. Przejmuje modne wzorce, bawi się na wystawnych balach, trzyma zapas wina w piwnicy, porusza się karocą, w dobrym tonie było też trzymanie w domu własnych dragonów, nie zwracając uwagi na kraj, który przez nich tonie, a wraz z nim utoną i oni, „pogasną jako w wodzie utopione świece…". Taki obraz szlachty odnajduję w utworze „Zbytki polskie".
· Naginano prawo, zatwierdzano ustawy mające na celu jedynie interes magnaterii. Za nic miano sprawiedliwość, innego, niżej urodzonego człowieka. Jest to sytuacja Polski przedstawiona w utworze „Nierządem Polska stoi".
· Autor, także w utworze „Braterska admonicja" Do Ich Mociów Wielmożnych Panów Braci Starszych, podkreśla, że interes kraju nie była dla Sarmatów celem nadrzędnym. Los Polski mało ich obchodził. Zależało im głownie na własnym dobrobycie, komforcie i dostatku.
CHARAKTERYSTYKA SZLACHTY I JEJ PRZODKÓW W „WOJNIE CHOCIMSKIEJ"
Przodkowie Szlachta (współczesna)
Bohaterowie bitwy z 1621 roku dowodzeni przez Chodkiewicza, potrafili przeciwstawić się nieprzyjacielowi, choć Turcy dowodzeni przez Osmana mieli zdecydowaną przewagę liczebną 400 tyś. - 65 tyś. „Zabielały się góry i Dniestrowe brzegi˝(Rzekłby kto, że na ziemię świeżo spadły śniegi),˝Skoro Turcy stanęli (…)". Żołnierze walczący w tej bitwie są wzorem dla współczesnej szlachty. Autor przypomina ich cnotę, męstwo, odwagę, nieskazitelność, miłość do ojczyzny, „Pod wasze się z tym wszystkim dziś kryje ramiona,˝Do was obie wyciąga ręce wolność złota", serce do walki „Więc, o kawalerowie, w których serce żywe ˝ I krew igra, (…)". Nie wytrzymuje porównania z poprzednim pokoleniem Sarmatów. Rycerski stan i wojenne rzemiosło są bardzo zaniedbane. Współcześni Potockiemu szlachcice są leniwi i przejawiają zamiłowanie do zbytku. Porównania te miały obudzić współczesnych , miały ich „ruszyć , że snu, z drzymu, z pleśni".
cd7.
Sytuacja w XVII - wiecznej Polsce w świetle poezji Wacława Potockiego. Dramat życia pisarza. Problem obronności państwa, pospolitego ruszenia, anarchii, liberum veto, „przywilejów bez obowiązków" w poezji Wacława Potockiego (przykłady). Kwestia chłopska (przykłady). Konflikty religijne (przykłady). Opozycja kultury szlacheckiej i magnackiej (przykłady). Egoizm i prywata (przykłady). Charakterystyka szlachty współczesnej i jej przodków w „Wojnie chocimskiej".
Pospolite ruszenie i anarchia w Polsce jako temat liryki J.A Morsztyna („Pieśń w obozie pod Żwańcem", „Non fecit talliter..."). Konflikt szlachecko-chłopski w literaturze. Rozwój eposu w epoce baroku. Obraz „wojny świętej" w „Jerozolimie wyzwolonej" i w