Streszczenie

W eksperymencie posłużono się zmodyfikowaną wersją eksperymentu Stroopa, poszerzając zakres badanych zmiennych zależnych o wpływ primingu negatywnego na poziom wykonania zadań, oraz o wpływ wprawy w czytaniu na siłę interferencji. Zakładano, że wystąpi efekt Stroopa, także przewidywany był negatywny wpływ zjawiska primingu negatywnego na poziomy wykonań. Zakładano też, że większa wprawa w czytaniu pozwoli na zredukowanie efektu Stroopa. W toku badań potwierdzone zostały hipotezy pierwsza i trzecia: stwierdzono wystąpienie interferencji Stroopa, oraz istotną statystycznie zależność pomiędzy wysokim poziomem wykonania zadania a wprawą w czytaniu. Hipoteza druga nie mogła zostać potwierdzona ze względu na konstrukcję kluczowego zadania. Wyniki badania sugerują, że istnieje pewna możliwość kontrolowania procesów zautomatyzowanych.

Wprowadzenie

Pierwsze definicje przetwarzania zautomatyzowanego opisywały ten proces jako nieświadomy i mimowolny, ze względu na fakt, że zachodzi nieintencjonalnie, wydaje się „samodzielnie” dążyć do zakończenia. Procesy automatyczne stanowić miały przeciwny biegun dla procesów kontrolowanych (np. Shiffrin i Schneider, 1977, za: Tzelgov i Henik, 1995). Te ostatnie są wolniejsze, zależne od woli, wymagające wysiłku i znajdują zastosowanie w sytuacjach trudnych, nowych dla podmiotu, bądź niespójnych (Schneider, Dumais i Shiffrin, 1984).

Dalsze prace nad modelem Schneidera i Shiffrina (Hasher i Zacks, 1979, za: Czyżewska, 1991) doprowadziły do jego modyfikacji. Zwrócono uwagę na dwojakość źródeł zachowań automatycznych i dokonano rozróżnienia na procesy automatyczne wrodzone, oraz na takie, których automatyzacja jest efektem powtarzania procedury (tzw. automatyzacja poprzez praktykę).

Ten kierunek badań był kontynuowany przez Andersona (1982, za: Szymura i Słabosz, 2002). Zauważył on, że na etapie końcowym do wyzwolenia reakcji w postaci procesu automatycznego wystarczy pojedynczy bodziec. Jednocześnie zaobserwował, że o ile proces przebiega bez przeszkód w przypadku gdy instrukcje poleceń są jednorodne, to w przypadku gdy występuje zmiana polecenia poziom wykonania zadania gwałtownie spada. Taki stan rzeczy jest spowodowany efektem tzw. transferu negatywnego (Szymura i Słabosz, 2002). Jest on spowodowany powrotem do przetwarzania kontrolowanego, w sytuacji gdy zautomatyzowana strategia staje się nieprzystająca do zmienionych warunków (Shiffrin i Schneider, 1977, za: Czyżewska, 1991). Badania Andersona, a także Ackermana (1988, za: Szymura i Słabosz, 2002) doprowadziły do jeszcze bardziej precyzyjnego opisania efektu automatyzacji. Obaj badacze wprowadzili rozróżnienie na trzy stadia nabywania wprawy. Są to: etap poznawczy (obejmuje zrozumienie instrukcji i celu wykonywanego zadania), etap asocjacyjny (wykształcenie i przyswojenie procedur umożliwiających realizację celu) i etap autonomiczny (całkowita automatyzacja procedury).

Ze zjawiskiem transferu negatywnego ma pewien związek efekt tzw. primingu negatywnego. Polega on na tym, ze jeśli przed bodźcem właściwym podany zostanie odpowiedni bodziec poprzedzający (pryma), to przetwarzanie bodźca właściwego jest utrudnione (zwykle wiąże się ono w wydłużeniem czasu reakcji) (Tipper i Driver, 1988).

Umiejętność czytania zdecydowanie należy zaliczyć do czynności nabywanych poprzez wprawę (Hasher i Zacks, 1979, za: Tzelgov i Henik, 1995). U większości ludzi proces ten jest tak silnie zautomatyzowany, że nie potrafią świadomie wyabstrahować widzianego tekstu z jego znaczenia semantycznego. Jednocześnie badania dowodzą, że kontrola (rozumiana w tym kontekście jako możność wywierania wpływu na proces (Tzelgov i Henik, 1995)) czynności zautomatyzowanych jest możliwa. Doświadczone maszynopisarki potrafią wyhamować reakcję pisania bardzo szybko od momentu gdy pada komenda „stop” (Logan, 1982, za: Tzelgov i Henik, 1995), zaś dorośli potrafią skutecznie hamować reakcję mówienia w języku ojczystym (Logan i Cowan, 1984, za: Tzelgov i Henik, 1995).

Zjawisko efektu Stroopa (dające się zaobserwować w eksperymencie Stroopa (1935)) wydaje się na pierwszy rzut oka potwierdzać tezę o przeciwstawności procesów automatycznych i kontrolowanych (w warunku konfliktowym efektywność wykonania zadania znacznie się zmniejsza). Gdy jednak porównać wyniki z grupy osób czytających szybko i osób czytających mniej wprawnie daje się zauważyć, że w tej pierwszej grupie interferencja Stroopa jest niższa (Tzelgov i Henik, 1995).

Biorąc pod uwagę powyższe fakty można sformułować trzy hipotezy. Po pierwsze, że w warunku konfliktowym wystąpi efekt Stroopa, prowadząc do wydłużenia czasu reakcji. Po drugie: osoby posiadające większą wprawę w czytaniu będą mniej podatne na interferencję Stroopa. Zakładamy również, że efekt primingu negatywnego (uzyskany dzięki odpowiedniemu doborowi bodźców w warunku konfliktowym) będzie miał istotny wpływ na prędkość reakcji, a w efekcie wydłuży się czas odczytania listy.

Metoda

Osoby badane

Osobami badanymi było 75 studentów studiów dziennych i wieczorowych pierwszego roku psychologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wśród przebadanych znalazło się 57 kobiet i 18 mężczyzn. Średni wiek studentów wynosił 20,81 (przy odchyleniu standardowym SD = 1,73). Badani byli uczestnikami kursu „psychologia procesów poznawczych”. Uczestnictwo w eksperymencie było obowiązkowe, gdyż odbywał się on w ramach zajęć.

Materiały i aparatura

Do przeprowadzenia badania użyto trzech rodzajów papierowych Testów Stroopa, jednak w stosunku do pierwotnej wersji zostały poczynione pewne zmiany.

Na każdy arkusz testowy składało się 40 bodźców, rozmieszczonych w trzech kolumnach - w pierwszych dwóch po 13 bodźców, 14 w ostatniej. Na pierwszym arkuszu pojedynczy bodziec stanowiło słowo oznaczające nazwę koloru, napisane drukowanymi literami, czarnym atramentem. Zadaniem osób badanych było możliwie najszybsze odczytanie bodźców na głos. Drugi arkusz zadrukowany był paskami w następujących kolorach: żółtym, zielonym, niebieskim i czerwonym - osoby biorące udział w eksperymencie miały za zadanie możliwie najszybciej wypowiedzieć na głos nazwę koloru każdego z bodźców. Trzeci arkusz zawierał wyłącznie bodźce niespójne - słowa oznaczające nazwy kolorów, wydrukowane atramentem o barwie innej niż znaczenie zapisanego nim wyrazu. Zadaniem osób badanych było w tym przypadku nazywanie barwy atramentu, którym wydrukowane zostały słowa, przy jednoczesnym ignorowaniu treści wyrazu. Odczytywanie bodźców na każdym z arkuszy odbywało się z kolejno kolumnami od lewej do prawej, od góry do dołu. We wszystkich przypadkach czas był mierzony w sekundach, przy pomocy stopera.

Za wyznaczniki poziomu wykonania testu przyjęto czas odczytania całego arkusza, oraz ilość błędów popełnionych przy odczytywaniu.

Procedura

Badania zastały przeprowadzone w kilkunastoosobowych grupach podczas ćwiczeń z przedmiotu psychologia procesów poznawczych. Grupy dzieliły się na pary, w których każdy przyjmował kolejno rolę badacza - osoby dobierały się w pary i ustalały kto pierwszy przyjmie rolę osoby badanej/badacza zgodnie z preferencjami, nie w sposób losowy. Każda para dostawała zestaw arkuszy testowych, tabelę z poprawnymi wynikami, oraz po jednej karcie do zanotowania wyników dla każdej z osób. Zamiana ról następowała po zanotowaniu wyników odczytania wszystkich arkuszy.

Zadanie polegało na jak najszybszym odczytaniu na głos całego zestawu bodźców. Pomiędzy odczytaniami poszczególnych arkuszy osobom badanym pozwalano na chwilowy odpoczynek (brak dokładnej kontroli długości tego czasu).

Zmienne

W eksperymencie występowały następujące zmienne zależne: szybkość wykonania zadania, oraz liczba błędów.

Do zmiennych niezależnych należały: rodzaj arkusza (2 arkusze w warunku neutralnym, 1 w warunku konfliktowym, zaś w obrębie arkusza w warunku konfliktowym wersja z primingiem negatywnym oraz wersja bez primingu), oraz czas wykonania pierwszego arkusza (stanowił zmienną niezależną klasyfikacyjną - podział na podstawie mediany na dwie kategorie osób: wolno i szybko czytające).

Hipotezy szczegółowe

Z uwagi na efekt interferencji Stroopa czas odczytania arkuszy w warunku neutralnym jest krótszy niż czas odczytania arkusza w warunku konfliktowym, liczba popełnionych błędów w warunku neutralnym jest mniejsza niż liczba popełnionych błędów w warunku konfliktowym.

Czas odczytania arkusza w warunku konfliktowym bez poprzedzania negatywnego jest krótszy niż czas odczytania arkusza w warunku konfliktowym z poprzedzaniem negatywnym, liczba popełnionych błędów w warunku konfliktowym bez primingu negatywnego jest mniejsza niż liczba popełnionych błędów w warunku konfliktowym z primingiem negatywnym.

Osoby sklasyfikowane według zmiennej klasyfikującej jako szybko czytające charakteryzują się niższą wartością interferencji Stroopa, niż osoby zaklasyfikowane jako czytające wolniej.

Opis wyników

Rezultaty badań opracowano przy użyciu pakietu statystycznego Statistica, z wykorzystaniem procedur ANOVA i MANOVA.

W warunku konfliktowym rozpoznawania kolorów wystąpił efekt Stroopa. Pomiędzy wersjami neutralną i konfliktową arkusza wystąpiła znaczna różnica w czasie odczytania arkuszy (F(1,74)=818,38, p<0,00001). Wystąpiła również różnica pomiędzy ilością błędów w odczytaniu arkusza w war. neutralnym i w war. konfliktowym (F(1,74)=12,575, p<0,00068). Wyniki w obu przypadkach są istotne statystycznie. Szczegóły ukazują Tabela 1 i Tabela 2.

W zadaniu czytania słów różnica pomiędzy czasami wykonania listy w warunku neutralnym i warunku konfliktowym była nieznaczna (F(1,74)=28,875, p<0,00001; wynik istotny statystycznie). Obrazuje to Tabela 3.

Liczba błędów była znikoma w czytaniu w obu warunkach - co widać w Tabeli 4 (wynik nieistotny statystycznie).

Nie znalazła potwierdzenia hipoteza o wystąpieniu primingu negatywnego. Zarówno w czasach wykonania listy, jak i w ilości błędów wyniki okazały się nieistotne statystycznie. Szczegóły w Tabeli 5 i Tabeli 6.

W grupie osób czytających szybko czasy wykonania arkuszy były niższe niż w grupie osób o mniejszej wprawie w czytaniu (F(1,73)=4,7460, p<0,033; istotne statystycznie). Mniejsza była również liczba błędów (F(1,73)=6,93, p<0,01; wynik istotny statystycznie). Szczegółowo zostało to przedstawione w Tabeli 7 i Tabeli 8.

Z postawionych hipotez badawczych potwierdzenie znalazły hipoteza pierwsza (dot. wystąpienia Efektu Stroopa), oraz trzecia (większa wprawa w czytaniu prowadziła do redukcji Efektu Stroopa). Hipoteza druga, mówiąca o wpływie primingu negatywnego na poziom wykonania zadań okazała się nietrafna.

Dyskusja wyników

Zaproponowane hipotezy jedynie częściowo znalazły swoje potwierdzenie w wynikach przeprowadzonego eksperymentu.

Zaobserwowano wystąpienie Efektu Stroopa (Stroop, 1935), przejawiającego się zarówno w czasie potrzebnym na wykonanie zadań w warunku konfliktowym, jak i w ilości błędów w tymże warunku - osoby badane potrzebowały więcej czasu na wykonanie listy, a liczba błędów popełnionych przy odczytywaniu była znacząco większa. W świetle tych rezultatów hipotezę pierwszą możemy uważać za w pełni potwierdzoną.

W opozycji do oczekiwań eksperymentatorów stanął efekt porównania wyników z arkuszy z primingiem negatywnym z wynikami arkuszy bez poprzedzania. Różnice pomiędzy poziomami wykonania okazały się nieznaczne. Powodem takiego stanu rzeczy może być fakt, że część osób wypracowała specyficzną metodę wykonywania arkuszy - nieokreślony odsetek badanych stwierdził, że zamiast nazywać kolor aktualnego bodźca dużo łatwiejsze będzie odczytywanie nazwy z bódźca poprzedniego. W tej sytuacji jedynym rozwiązaniem umożliwiającym zbadanie efektu primingu negatywnego byłoby przeprojektowanie arkuszy w taki sposób, by swoją konstrukcją nie umożliwiały osobom badanym „nieprzepisowego” odczytywania bodźców - co w tym przypadku nie jest możliwe, gdyż na zastosowanej konstrukcji arkuszy z primingiem opierała się cała idea sprawdzenia hipotezy. Można stąd wysnuć wniosek, że zjawisko primingu negatywnego (a więc pośrednio zjawisko hamowania) należy badać dobierając inne metody. Konstrukcja przeprowadzonego eksperymentu utrudnia bowiem, jeśli nie uniemożliwia określenie wpływu zmiennych zakłócających (takich jak sposptrzegawczość osób badanych), a co za tym idzie utrudnia uzyskanie miarodajnych wyników. Na chwilę obecną hipoteza druga pozostaje niepotwierdzona - pomimo że uzyskane wyniki sugerują jej fałszywość.

Potwierdziła się hipoteza trzecia - grupa osób o większej wprawie w czytaniu osiągała lepsze wyniki niż grupa o wprawie mniejszej. Dla pierwszej z wymienionych grup niższa była zarówno liczba błędów, jak i czas odczytania listy. Wynik nie jest zaskoczeniem, jeśli porównamy go z tymi, które osiągnęli w swojej serii eksperymentów Tzelgov i Henik (1995).

Literatura cytowana

Ackerman, P. L. (1988). Determinants of individual differences during skill acquisition: cognitive abilities and information processing. Journal of Experimental Psychology: General, 117, 288-318.

Anderson, J. R. (1982). Acquisition of Cognitive skill. Psychological Review, 89(4), 369-408.

Czyżewska, M. (1991). Uwaga. W Z. Roman (red.), Uwaga i pamięć (s. 22-56). Warszawa: Wyd. UW.

Hasher, L., Zacks, R. (1979). Automatic and efortfull processes in memory. Journal of Experimental Psychology: General, 108, 356-388.

Logan, G. D. (1982). On the ability to inhibit complex actions: a stop signal-study of typewriting. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 87, 778-792.

Logan, G. D., Cowan, W. B. (1984). On the ability to inhibit thought and action: a theory of an act of control. Psychological Review, 91, 295-327.

Schneider, W., Dumais, S. T. i Shiffrin, R. M. (1984). Automatic and controll processing and attention. W: R. Parasuraman, D. R. Davies (red.), Varieties of attention. Orlando: Academic Press.

Shiffrin, R. M. i Schneider, W. (1977). Controlled and automatic human information

processing: II. Perceptual learning, automatic attending, and a general theory. Psychological Review, 84, 127-190.

Stroop, J. R. (1935). Studies on interference in serial verbal reactions. Journal of Experimental Psychology, 28, 643-662.

Szymura, B., Słabosz, A. (2002). Uwaga selektywna a pozytywne i negatywne konsekwencje automatyzacji czynności. Studia Psychologiczne, t. XL, 161-182.

Tzelgov, J., Henik, A. (1995). Kontrola zautomatyzowania i wprawa: przypadek efektu Stroopa. Czasopismo Psychologiczne, 1, 7-17.

1

---