POSTĘPOWANIE CYWILNE

1. Zagadnienia podstawowe

Pojęcie postępowania cywilnego:

Ustawodawca nie sformułował w Kpc definicji legalnej postępowania cywilnego. Stąd też w doktrynie zwykło się przyjmować różne wersje dla tej definicji. Elementy wykorzystywane dla sformułowania właściwej definicji postępowania cywilnego leżą w dwóch wyraźnie wyodrębniających się płaszczyznach: 1) płaszczyzna przedmiotu postępowania oraz 2) płaszczyzna samego postępowania.

Ad. 1 przedmiotem postępowania cywilnego są sprawy cywilne; definicję sprawy cywilnej zawiera art. 1 Kpc (tzw. definicja parnawiasowa):

Kodeks postępowania cywilnego normuje postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego Kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych (sprawy cywilne).

Artykuł 1 określa zatem zakres stosowania Kodeksu postępowania cywilnego. Wyróżnia się 2 kryteria dla określenia sprawy cywilnej: 1) materialne, oraz 2) formalne. Kryterium materialne w art. 1 dotyczy części „w sprawach z zakresu prawa cywilnego...”- chodzi tu o sprawy z prawa materialnego,
a dokładniej o stosunki cywilnoprawne, których istotą jest: 1. równorzędność stron stosunku oraz
2. ekwiwalentność świadczeń. Kryterium formalne natomiast dotyczy w art. 1 „spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych i pozostałych spraw...”. Na tym tle wyłaniają się definicje:

• sprawy cywilnej w znaczeniu materialnym - którą będzie każda sytuacja wymagająca udzielenia ochrony prawnej ze względu na prawa i obowiązki stron stosunku prawnego o charakterze równorzędnym i najczęściej ekwiwalentnym;

• sprawy cywilnej w znaczeniu formalnym - należy stwierdzić, czy nie chodzi o stosunek administracyjnoprawny, gdyż przy sprawach z ubezpieczeń społecznych wyraźny jest brak równorzędności stron. W tym miejscu należy także wskazać, że szczególnego rodzaju sprawami cywilnymi w rozumieniu art. 1 Kpc są sprawy gospodarcze - klauzula generalna: sprawami gospodarczymi są sprawy ze stosunków cywilnych pomiędzy przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej. Sprawami gospodarczymi są także sprawy ze stosunku spółki. Innymi szczególnymi sprawami cywilnymi są sprawy egzekucyjne, upadłościowe, naprawcze, itp.

Wracając do kwestii definicji postępowania cywilnego należy wskazać 4 elementy, które przyjmowane są w nauce dla jej sformułowania:

• właściwość organu;

• naczelne zasady postępowania (autonomii, dyspozycyjności);

• struktura (budowa) postępowania;

• cele i funkcje postępowania cywilnego.

DEFINICJA POSTĘPOWANIA CYWILNEGO:

Prawnie zorganizowana działalność sądów i innych właściwych organów z udziałem zainteresowanych podmiotów, przy czym głównym i samodzielnym przedmiotem tego postępowania są sprawy cywilne w znaczeniu materialnym, a właściwość organów, naczelne zasady postępowania, struktura postępowania, formy i cele tego postępowania ukształtowane zostały w sposób uwzględniający szczególne właściwości spraw cywilnych w znaczeniu materialnym.

Zasady:

1. autonomii woli stron;

2. dyspozycyjności (art. 321 § 1 Kpc);

3. kontradyktoryjności (ciężar dowodu - onus probandi).

Cele i funkcje postępowania cywilnego:

• celem postępowania cywilnego jest urzeczywistnienie norm prawa materialnego w zakresie stosunków cywilnoprawnych poprzez zaprowadzenie stanu pewności prawnej;

• funkcją postępowania cywilnego jest ogół skutków prawnych wywoływanych przez postępowanie cywilne w sferze porządku prawnego, ale oceniany z punktu widzenia celu tego postępowania. Wyróżnia się 3 zasadnicze funkcje postępowania cywilnego:

1. funkcję ochronną - ochrona interesu prywatnego i publicznego (naruszone lub zagrożone prawo podmiotowe);

2. funkcję porządkową - „proces oznacza porządek i formę”; uporządkowane czynności procesowe uczestników postępowania;

3. funkcję instrumentalną - postępowanie cywilne to sposób realizacji norm prawa materialnego; realizacja celów i zadań państwa.

Pojęcie prawa postępowania cywilnego:

Prawo postępowania cywilnego to ogół norm prawnych regulujących postępowanie cywilne. Cecha podstawowa to dualizm norm prawa postępowania cywilnego, który wyraża się:

• realizacją norm prawa materialnego prywatnego;

• samymi normami procesowymi, które mają charakter publiczny (normy subsydiarne, in. instrumentalne).

Normy procesowe mogą być:

• kompetencyjne: rozgraniczają właściwość sądu tego samego lub innego rodzaju (właściwość rzeczowa i miejscowa); także dla organów pozasądowych;

• ściśle procesowe: regulują sposób i formy podejmowania czynności procesowych.

2. Rodzaje postępowań cywilnych

1) Wyróżnia się 2 zasadnicze rodzaje postępowań cywilnych:

1. postępowanie sądowe;

Tu: organizacja sądów powszechnych w sprawach cywilnych:

• zasada trójinstancyjności;

• struktura organizacyjna: I i II instancja: sądownictwo merytoryczne; III instancja: SN - kasacja.

2. postępowanie pozasądowe - postępowanie przed sądami polubownymi tj. niepaństwowymi, prywatnymi i powoływanymi przez strony.

2) sądowe postępowanie cywilne dzieli się na:

1. postępowanie toczące się przed sądami powszechnymi (SO, SR, SA);

2. postępowanie toczące się przed SN.

3) Ze względu na cel wyróżnia się w zakresie sądowego postępowania cywilnego:

1. postępowanie rozpoznawcze;

2. postępowanie pomocnicze;

3. postępowanie egzekucyjne;

4. postępowanie upadłościowe;

5. postępowanie naprawcze;

6. międzynarodowe postępowanie cywilne.

SĄDOWE POSTĘPOWANIE CYWILNE:

Ad. 1

POSTĘPOWANIE ROZPOZNAWCZE:

Cel: rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy.

Cechy: postępowanie kognicyjne; wewnętrznie niejednolite.

Podział: wyróżnia się tu 2 tryby:

1. tryb procesu cywilnego;

2. tryb postępowania nieprocesowego.

Patrz art. 13 § 1 zd. 1 Kpc: Sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Proces cywilny

Cel: sąd rozstrzyga spór o prawo; o istnienie lub nieistnienie stosunku prawnego lub prawa.

Cechy: proces cywilny odznacza się:

• dwustronnością;

• przeciwnymi interesami stron.

Strony postępowania:

• powód, in. strona powodowa - podmiot, który poszukuje przed sądem ochrony prawnej w postępowaniu cywilnym;

• pozwany - podmiot, przeciwko któremu to postępowanie jest skierowane.

UWAGA! Gdy śmierć strony - postępowanie zawiesza się; fuzja stron - połączenie stron np. przy dziedziczeniu.

Wszczęcie: proces wszczynany jest zawsze przez strony; procesu sąd nie może wszcząć z urzędu! Powództwo wytacza się poprzez wniesienie pozwu. Datą wszczęcia postępowania jest termin nadania w urzędzie pocztowym/ złożenia pozwu w sądzie.

Tu: powództwo a pozew:

Powództwo - zindywidualizowane okolicznościami faktycznymi żądanie strony o nabycie ochrony w drodze procesu sądowego (post. cywilnego); sąd orzeka na podstawie faktycznej.

Pozew - szczególnego rodzaju pismo procesowe; sąd orzeka merytorycznie w postaci wyroku; zasądza powództwo w całości albo w części albo też je oddala; wyrok w imieniu RP. Podział: proces cywilny nie jest jednolity i dzieli się na: 1) postępowanie procesowe zwykłe, oraz 2) postępowanie procesowe odrębne. Kryterium tego podziału stanowi rozróżnienie spraw na dwie grupy, a mianowicie na sprawy zwykłe oraz sprawy o szczególnym znaczeniu społecznym, dla których ustawodawca przewiduje uproszczenie i przyspieszenie postępowania.

→Postępowanie procesowe odrębne:

Zasada ogólna: sąd z urzędu decyduje o stosowaniu w toku rozpoznawania sprawy przepisów o postępowaniach odrębnych. Wyjątek ma miejsce wyłącznie w przypadku postępowania nakazowego, które może być wszczęte jedynie na pisemny wniosek powoda zgłoszony w pozwie.

a) postępowanie w sprawach małżeńskich np.: o rozwód, o unieważnienie małżeństwa, inne;

b) postępowanie między rodzicami a dziećmi np.: o ustalenie/zaprzeczenie ojcostwa; tu: UWAGA! *przysposobienie - tryb nieprocesowy, ale ** rozwiązanie przysposobienia - w trybie procesu cywilnego;

c) postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych;

d) postępowanie o ochronę naruszonego posiadania;

e) postępowanie w sprawach gospodarczych (nie jest jednolite):

• z zakresu ochrony konkurencji;

• o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone;

• sprawy z zakresu: regulacji energetyki, telekomunikacji, transportu kolejowego;

f) postępowanie nakazowe;

g) postępowanie upominawcze;

h) postępowanie uproszczone - wprowadzone do Kpc nowelizacją z 24.05.2000 r.

Ad. a

Postępowanie w sprawach małżeńskich -

Cechy: obligatoryjne tzn. nie może być rozpoznawane w zwykłym postępowaniu.

Zakres zastosowania (art. 425 Kpc):

• sprawy o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa;

• o unieważnienie małżeństwa;

• o rozwód;

• o separację.

Wszczęcie: przez każdego z małżonków, prokuratora i osobę trzecią mającą interes prawny (wyjątek: rozwód i separacja - tu wszczęcie tylko przez małżonków).

Charakterystyka szczegółowa:

• Posiedzenia sądu odbywają się przy drzwiach zamkniętych, chyba, że obie strony żądają publicznego rozpoznania sprawy, a sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności.

• W razie niestawiennictwa strony: (1) rozprawa odbywa się; (2) sąd nie może nakazać przymusowego sprowadzenia tej osoby do sądu.

• Sąd musi przeprowadzić postępowanie dowodowe.

• Sąd nie może odmówić dopuszczenia dowodu z przesłuchania stron, jeżeli strona go powołuje, w sprawach zaś o rozwód lub separację przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron jest obligatoryjne.

• Wyrok sądu II instancji nie jest natychmiast wykonalny.

• Wyrok prawomocny ma skutek erga omnes.

• W postępowaniach o rozwód lub o separację przewidziana jest charakterystyczna dla tego postępowania instytucja tzw. posiedzeń pojednawczych, która ma charakter obligatoryjny, i tym się zresztą różni od fakultatywnego postępowania pojednawczego, jakie można przeprowadzić przed wniesieniem pozwu (to postępowanie nie może być zresztą przeprowadzone dla spraw rozwodowych ani dla spraw o separację). Na posiedzeniu pojednawczym musi dojść do osobistego stawiennictwa obu stron. Jeżeli stawiennictwo jednej ze stron napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, na wniosek strony sąd może zaniechać przeprowadzenia posiedzenia pojednawczego. Jeżeli pojednanie nie nastąpi, a odroczenie posiedzenia pojednawczego byłoby niecelowe, sędzia wyznaczony stwierdza, że próby pojednania nie dały wyniku. Przewodniczący wyznacza następnie rozprawę. Wyznaczenie przez sąd rozprawy nie eliminuje jeszcze potrzeby dalszych dążeń sądu do utrzymania pożycia małżeńskiego. Jeśli więc sąd w toku rozprawy nabierze przekonania, że istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego, zawiesza postępowanie (może to nastąpić tylko raz w toku postępowania). Podjęcie zawieszonego postępowania następuje na wniosek jednej ze stron, nie wcześniej jednak niż po upływie 3 miesięcy od dnia zawieszenia postępowania, a nie później niż w ciągu 1 roku po zawieszeniu, gdyż po upływie tego czasu sąd umorzy postępowanie.

• W sprawie o rozwód lub o separację powództwo wzajemne jest niedopuszczalne; strona pozwana może jednak również żądać rozwodu albo separacji.

• Zgodnie z postanowieniami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, sąd procesowy rozstrzyga z urzędu w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi obojga małżonków oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy jednemu z rodziców, ograniczając władzę drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Orzekając rozwód albo separację, sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. Sąd nie orzeka o winie również wówczas, gdy separację orzeka na zgodny wniosek małżonków. Sąd orzeka w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację także o sposobie korzystania lub podziale wspólnego mieszkania małżonków, a na wniosek jednego z małżonków może w wyroku tym dokonać również podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki.

• Jeżeli powództwo o unieważnienie małżeństwa wytacza prokurator, pozywa on oboje małżonków. To samo dotyczy powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa.

Ad. b

Postępowanie w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi -

Cechy: postępowanie obligatoryjne.

Zakres zastosowania (art. 453 K.p.c.):

• o ustalenie ojcostwa (także ustalenie macierzyństwa);

• o zaprzeczenie pochodzenia dziecka (kilka przypadków: zaprzeczenie pochodzenia dziecka z małżeństwa; ustalenie, że nie zachodzi ojcostwo określonego mężczyzny; zaprzeczenie macierzyństwa kobiety, która została błędnie wpisana do aktu urodzenia dziecka jako jego matka);

• o unieważnienie uznania (powództwa te mogą być wytoczone przez mężczyznę, który uznał dziecko, przez matkę dziecka, przez dziecko oraz przez prokuratora);

• o rozwiązanie przysposobienia (powództwo o rozwiązanie przysposobienia może nastąpić wyłącznie w procesie cywilnym, podczas gdy samo orzeczenie przysposobienia należy do kompetencji sądu opiekuńczego).

Charakterystyka szczegółowa:

• Jeżeli strona wezwana do osobistego stawiennictwa nie stawi się bez usprawiedliwionych powodów na posiedzenie, sąd może skazać ją na grzywnę według przepisów o karach za niestawiennictwo świadka, nie może jednak nakazać przymusowego sprowadzenia jej do sądu;

• Sąd powinien przeprowadzić postępowanie dowodowe;

• Wyrok prawomocny ma skutek erga omnes.

Ad. c

Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych -

Cechy:

• Zdolność sądową i procesową ma także zakład pracy, chociażby nie posiadał osobowości prawnej, a w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zdolność tę ma organ rentowy;

• Powództwo w sprawach z zakresu prawa pracy może być wytoczone bądź przed sąd właściwości ogólnej, bądź przed sąd, w którego okręgu praca jest, była lub miała być wykonywana, bądź też przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład pracy (właściwość przemienna). Natomiast w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych właściwy jest sąd, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania strona odwołująca się od decyzji wydanej przez organ rentowy, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej;

• W sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych organizacje społeczne, o których mowa w art. 61, a także inspektorzy pracy w zakresie określonym w art. 63¹ mogą powodować wszczęcie postępowania na rzecz określonych pracowników oraz ubezpieczonych;

• Pracownik dochodzący roszczeń z zakresu prawa pracy oraz ubezpieczony nie mają obowiązku uiszczania opłat sądowych; przepis ten stosuje się także w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy wytoczonej z powództwa inspektora pracy;

• Pełnomocnikiem pracownika lub ubezpieczonego może być również przedstawiciel związku zawodowego lub inspektor pracy albo inny pracownik zakładu, w którym mocodawca jest lub był zatrudniony;

• Sprawa powinna być przedmiotem wstępnego badania niezwłocznie po jej wpłynięciu (postępowanie wyjaśniające);

• Kodeks wprowadza określone terminy celem przyspieszenia biegu sprawy;

• W tych sprawach nie stosuje się przepisów ograniczających dopuszczalność dowodu ze świadków i przesłuchania stron;

Charakterystyka szczegółowa:

Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy:

• Przed skierowaniem sprawy na drogę sądową pracownik może żądać wszczęcia postępowania pojednawczego przed komisją pojednawczą (postępowanie pojednawcze fakultatywne);

• Sąd, wydając wyrok, orzeka o roszczeniach, które wynikają z faktów przytoczonych przez pracownika także wówczas, gdy roszczenie nie było objęte żądaniem pracownika lub gdy było zgłoszone w rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony wynikiem postępowania;

• Sąd, wydając wyrok w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy, nie może oddalić powództwa tylko na tej podstawie, że powód nie udowodnił wszystkich faktów niezbędnych do takiego ustalenia; w takim wypadku sąd prowadzi postępowanie dowodowe z urzędu;

• Jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, sąd może także z urzędu uwzględnić inne roszczenia alternatywne.

Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych:

• W postępowaniu tym nie jest możliwe zawarcie ugody.

Ad. d

Postępowanie w sprawach o naruszenie posiadania -

Stosownie do art. 344 k.c. - przeciwko temu, kto samowolnie naruszył posiadanie, jak również przeciwko temu, na czyją korzyść naruszenie nastąpiło, przysługuje posiadaczowi roszczenie o przywrócenie stanu poprzedniego i o zaniechanie naruszeń. Roszczenie to nie jest zależne od dobrej wiary posiadacza ani od zgodności posiadania ze stanem prawnym, chyba że prawomocne orzeczenie sądu lub innego powołanego do rozpoznania spraw tego rodzaju organu państwowego stwierdziło, że stan posiadania powstały na skutek naruszenia jest zgodny z prawem.

Roszczenie wygasa, jeżeli nie będzie dochodzone w ciągu roku od naruszenia.

Cechy:

• Sąd, w sprawach o naruszenie posiadania, bada jedynie ostatni stan posiadania i fakt jego naruszenia, nie rozpoznając samego prawa ani dobrej wiary pozwanego. Uproszczenie więc tego postępowania polega na ograniczeniu zakresu rozpoznania i orzekania sądu. Sąd nie może rozszerzyć postępowania na roszczenia odszkodowawcze, nie może również rozpoznać w tym postępowaniu roszczeń należących do innego postępowania, co przede wszystkim odnosi się do roszczenia windykacyjnego (obydwa te powództwa mogą się toczyć jednocześnie);

• Pozwany nie może w procesie posesoryjnym wytoczyć powództwa wzajemnego, nie może też występować z roszczeniami wzajemnymi;

• Pozwany nie może się powoływać na zgodność swego posiadania z prawem, chyba że prawomocne orzeczenie sądu lub innego organu państwowego stwierdziło, iż stan posiadania powstały na skutek naruszenia jest zgodny z prawem;

• W wyroku uwzględniającym powództwo sąd w zależności od okoliczności sprawy nakazuje przywrócenie poprzedniego stanu albo zakazuje dalszego naruszania posiadania; takiemu wyrokowi sąd może z urzędu nadać rygor natychmiastowej wykonalności.

Ad. e

Postępowanie w sprawach gospodarczych -

Od 01 października 1989 r. - likwidacja Państwowego Arbitrażu Gospodarczego - od tego momentu postępowanie w sprawach gospodarczych należy do drogi sądowej.

Cechy:

• Sprawy te związane są z działalnością gospodarczą prowadzoną w sposób profesjonalny tj. stały i zarobkowy;

• W sprawach gospodarczych należy bezwzględnie respektować autonomię woli stron, co musi oznaczać ograniczenie kontroli sądowej w odniesieniu do ich czynności dyspozycyjnych w procesie;

• Sprawy gospodarcze podlegają także sądom polubownym;

• K.p.c. wyłącza jednak pewne podmioty prowadzące działalność gospodarczą: przepisów o postępowaniu w sprawach gospodarczych nie stosuje się w sprawach, w których przynajmniej jedną ze stron jest: 1) osoba fizyczna prowadząca osobiście, nie wymagającą zgłoszenia do KRS, działalność gospodarczą, z której zarobek stanowi dodatkowe źródło dochodu; 2) indywidualny rolnik w zakresie prowadzonej przez niego działalności wytwórczej, dotyczącej produkcji roślinnej, zwierzęcej, ogrodnictwa i sadownictwa;

• Do kompetencji sądów gospodarczych należą tylko sprawy dwustronnie gospodarcze, to znaczy takie, w których zarówno powód, jak i pozwany są przedsiębiorcami. Sprawa taka musi wiązać się także bezpośrednio z prowadzoną przez przedsiębiorców działalnością gospodarczą. Sprawa cywilna między przedsiębiorcami nie należy zatem do kompetencji sądu gospodarczego, lecz cywilnego, jeżeli nie wiąże się z ich profesjonalną działalnością gospodarczą;

• Do kompetencji sądów gospodarczych należą zarówno sprawy wewnątrzkrajowego obrotu gospodarczego jak i sprawy pomiędzy samodzielnie działającymi przedsiębiorstwami zagranicznymi oraz sprawy pomiędzy spółkami z udziałem podmiotów zagranicznych (joint ventures) i wreszcie sprawy pomiędzy nimi a krajowymi przedsiębiorcami;

• Do kompetencji sądów gospodarczych należą także sprawy gospodarcze sensu largo:

• ze stosunku spółki,

• przeciwko przedsiębiorcom o zaniechanie naruszania środowiska i przywrócenie do stanu poprzedniego lub naprawienie szkody z tym związanej oraz zakazanie lub ograniczenie działalności zagrażającej środowisku,

• należące do właściwości sądów na podstawie przepisów o ochronie konkurencji, prawa energetycznego, prawa telekomunikacyjnego oraz przepisów o transporcie kolejowym;

• przeciwko przedsiębiorcom o uznanie postanowień umownych za niedozwolone;

• między organami przedsiębiorstwa państwowego;

• między przedsiębiorstwem państwowym lub jego organami a jego organem założycielskim lub organem sprawującym nadzór,

• z zakresu prawa upadłościowego i prawa o postępowaniu układowym,

• inne, przekazane przez odrębne przepisy.

Charakterystyka szczegółowa:

Postępowanie w sprawach z zakresu ochrony konkurencji:

• Toczy się przed sądem antymonopolowym;

• Jest to postępowanie odwoławcze od decyzji administracyjnych (postanowień - zażalenie) Prezesa UOKiK, które odbywa się w ten sposób, że odwołanie wnosi się do sądu za jego pośrednictwem w terminie dwutygodniowym od dnia doręczenia decyzji;

• Jeżeli sąd antymonopolowy uzna odwołanie od decyzji Prezesa Urzędu za uzasadnione, to zmienia tę decyzję w całości lub w części i orzeka co do istoty sprawy. Nie może on natomiast uchylić tej decyzji. Jeżeli natomiast odwołanie jest według oceny sądu nieuzasadnione to następuje jego oddalenie. Sąd antymonopolowy odrzuci odwołanie wniesione po upływie terminu do jego wniesienia, niedopuszczalne z innych przyczyn, a także wtedy gdy nie uzupełniono jego braków w wyznaczonym terminie;

• W postępowaniu przed sądem antymonopolowym Prezes Urzędu jest zwolniony od wnoszenia opłaty sądowej i zwrotu kosztów postępowania;

• Wyrok sądu antymonopolowego jest natychmiast wykonalny, przy czym sąd może uzależnić jego wykonanie od złożenia przez powoda stosownego zabezpieczenia, a nawet może wstrzymać jego wykonanie aż do uprawomocnienia się;

• Od wyroku sądu antymonopolowego przysługuje kasacja do SN niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia.

Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone:

• Sprawy o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone należą do właściwości Sądu Okręgowego w Warszawie - sądu antymonopolowego;

• Powództwo w tych sprawach może wytoczyć każdy, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem. Powództwo takie może wytoczyć także organizacja społeczna, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów oraz Prezes UOKiK;

• Powództwo to ma charakter prewencyjny tzn. wyrok, którego żąda powód, ma usunąć z oferowanego wzorca umowy klauzule niedozwolone, a tym samym uchronić przed pokrzywdzeniem i wyzyskiem przyszłych ewentualnych kontrahentów przedsiębiorcy, który takie klauzule do wzorca umowy wprowadził;

• Zawarcie ugody w tych sprawach jest niedopuszczalne;

• W razie uwzględnienia powództwa sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowienia wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania;

• Sąd Okręgowy w Warszawie - sąd antymonopolowy orzeka w tych sprawach jak sąd I instancji; od jego orzeczenia przysługuje apelacja do sądu II instancji, a z kolei od orzeczenia tego sądu kasacja do Sądu Najwyższego;

• Odpis prawomocnego wyroku uwzględniającego powództwo sąd przesyła Prezesowi UOKiK, który wpisuje wyrok do prowadzonego rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone; wyrok prawomocny od chwili wpisania do rejestru ma skutek erga omnes. Wyrok taki jest również publikowany w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.

Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji energetyki:

• Sprawy te rozpoznaje sąd antymonopolowy;

• Sprawy te to odwołania od decyzji oraz zażalenia na postanowienia Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki;

• Sąd antymonopolowy w razie uwzględnienia odwołania zaskarżoną decyzję albo zmienia w całości lub w części i orzeka co do istoty sprawy, albo też decyzję tę uchyla.

Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji telekomunikacji:

• Sąd antymonopolowy rozpoznaje tu odwołania od decyzji oraz zażalenia na postanowienia Prezesa URTiP;

• Inne: jw.

Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji transportu kolejowego:

• Sąd antymonopolowy rozpoznaje tu odwołania od decyzji oraz zażalenia na postanowienia Prezesa UTK;

• inne: jw.

Ad. f

Postępowanie nakazowe -

Cechy: uproszczone, przyspieszone; postępowanie o charakterze fakultatywnym. Orzeczenie w nim zapadłe to nakaz zapłaty, który z chwilą uprawomocnienia się ma skutki prawomocnego wyroku.

Wszczęcie: wyłącznie na pisemny wniosek powoda zgłoszony w pozwie (zasada dyspozycyjności). UWAGA! fakt ten stanowi wyjątek od zasady obowiązującej w innych postępowaniach odrębnych - że to nie powód, lecz sąd z urzędu decyduje o stosowaniu w toku rozpoznawania sprawy przepisów o postępowaniach odrębnych.

Zakres zastosowania: prawna ochrona roszczenia pieniężnego lub świadczenia innych rzeczy zamiennych.

Właściwość sądów: postępowanie nakazowe należy do właściwości:

• sądów rejonowych przy wartości przedmiotu sporu do 30 000 zł;

• sądów okręgowych przy wartości przedmiotu sporu powyżej 30 000 zł.

Istnieje tu jednak właściwość miejscowa sądu przemienna - pozew może być wniesiony albo do sądu właściwości ogólnej, albo do sądu miejsca wykonania zobowiązania.

Rozpoznanie sprawy w postępowaniu nakazowym odbywa się na posiedzeniu niejawnym.

Żądanie winno być udokumentowane, udowodnione dołączonymi do pozwu dokumentami urzędowymi (art. 244 Kpc: dokumenty sporządzone w przewidzianej formie, sporządzone przez uprawniony organ w zakresie działania tego organu np. organizacje społeczne, zawodowe, spółdzielcze, w zakresie zadań zleconych tym organizacjom w zakresie administracji państwowej. Istnieją tu 2 domniemania (wzruszalne):

• że oświadczenie woli jest zgodne z rzeczywistą treścią stosunków faktycznych i prawnych;

• że pochodzi od organu, który dokument wydał.

Poza dokumentami urzędowymi, wśród dowodów winny się znaleźć:

• zaakceptowany przez dłużnika rachunek wystawiony przez wierzyciela;

• wezwanie dłużnika do zapłaty wraz z pisemnym uznaniem długu przez dłużnika (upoważnia sąd do wydania nakazu - art. 485 Kpc);

• zaakceptowany przez dłużnika dług oraz brak środków na rachunku dłużnika.

Postępowanie nakazowe prowadzone jest najczęściej przeciwko zobowiązanym z weksla, rewersu, czeku. Wierzyciel może wystąpić w postępowaniu nakazowym jako powód. Art. 485 § 3 Kpc stanowi, że: sąd może wydać nakaz zapłaty, jeżeli bank dochodzi roszczenia na podstawie wyciągu z ksiąg bankowych podpisanego przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku i opatrzonego pieczęcią banku oraz dowodu doręczenia dłużnikowi pisemnego wezwania do zapłaty. Banki uzyskały tym samym przywilej procesowy (przywilej egzekucyjny). Ponadto bank na podstawie art. 97 i nast. Ustawy - Prawo bankowe może wydawać tytuły egzekucyjne przeciwko osobie, która bezpośrednio wchodziła w relacje z bankiem (np.: kredyt, pożyczka), gdy:

• osoba ta poddała się egzekucji;

• ale tylko do kwoty należności;

• sąd nadał temu tytułowi klauzulę wykonalności.

Do roku 1995 na podstawie dotychczas obowiązujących przepisów prawa bankowego bank wystawiał od razu bankowy tytuł wykonawczy, w związku z czym nie musiał występować o klauzulę wykonalności, klauzulę tę zastępowało bowiem oświadczenie banku, że świadczenie jest wymagalne. W postępowaniu nakazowym mogą być rozpoznawane również sprawy gospodarcze.

Wierzytelność a roszczenie:

• wierzytelność - prawo do uzyskania świadczenia odpowiadającego obowiązkowi świadczenia przez dłużnika (dług);

• roszczenie - uprawnienie jednej osoby do żądania od innej osoby określonego zachowania.

W postępowaniu nakazowym, gdy sąd uwzględnia powództwo, pozwany ma 2 tygodnie na zapłatę od czasu doręczenia nakazu. Dłużnik może zaspokoić roszczenie w całości albo w części lub wnieść środek zwany zarzuty (patrz: art. 493 - 495 Kpc).

Nakaz zapłaty, z chwilą wydania, stanowi tytuł zabezpieczenia roszczenia, bez konieczności nadawania mu klauzuli wykonalności. Jeżeli nakaz zapłaty został wydany na podstawie weksla, warantu, rewersu bądź czeku, to po upływie 2 tygodni (czas na wniesienie zarzutów) staje się on natychmiast wymagalny.

Ad. g

Postępowanie upominawcze -

Cechy: postępowanie obligatoryjne; orzeczenia sądu zapadają tu w formie nakazu zapłaty, który z chwilą uprawomocnienia się ma skutki prawomocnego wyroku.

Wszczęcie: art. 498 § 1: Sąd wydaje nakaz zapłaty, jeżeli powód dochodzi roszczenia pieniężnego, a w innych sprawach, jeżeli przepis szczególny tak stanowi. Brak tu jest zatem odstępstwa od zasady, że o zastosowaniu tego trybu decyduje sąd (patrz: post. nakazowe).

Art. 499: Nakaz zapłaty nie może być wydany, jeżeli według treści pozwu:

1) roszczenie jest oczywiście bezzasadne;

2) przytoczone okoliczności budzą wątpliwość co do zgodności z prawdziwym stanem rzeczy;

3) zaspokojenie roszczenia zależy od świadczenia wzajemnego;

4) miejsce pobytu pozwanego nie jest znane albo gdy doręczenie mu nakazu nie mogło nastąpić w kraju.

Właściwość sądów: rejonowe i okręgowe, w zależności od wartości przedmiotu sporu.

Rozpoznawanie: na posiedzeniu niejawnym.

W ciągu 14 dni od daty doręczenia nakazu zapłaty pozwany winien zaspokoić roszczenie lub wnieść sprzeciw.

Ad. h

Postępowanie uproszczone -

Cel: przyspieszenie, uproszczenie, odformalizowanie postępowania.

Zakres stosowania:

• roszczenia wynikające z umów, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekracza
  5 000 zł;

• roszczenia wynikające z rękojmi lub gwarancji jakości, przy czym wartość przedmiotu umowy nie może przekraczać 5 000 zł;

• roszczenia o zapłatę czynszu najmu lokali mieszkalnych oraz opłat obciążających najemcę bez względu na wartość przedmiotu sporu;

• roszczenia o opłaty z tytułu korzystania z lokalu spółdzielni mieszkaniowej bez względu na wartość przedmiotu sporu.

Art. 505² Kpc wprowadza formalizację pism procesowych w ten sposób, że mają być one wnoszone na drukach urzędowych.

UWAGA! Zakaz kumulacji przedmiotowej roszczenia - w pozwie można dochodzić tylko jednego roszczenia.

UWAGA! Zakaz dokonywania przekształceń podmiotowych.

Nie można zastosować tego trybu postępowania, gdy należy zasięgnąć opinii biegłych lub sprawa jest bardzo zawiła i należy przeprowadzić postępowanie dowodowe.

Art. 505¹⁰ Kpc - odstępstwo od kolegialności rozpatrywania apelacji (tylko 1 sędzia zawodowy).

Art. 505¹¹ Kpc § 1 -sąd w II instancji nie przeprowadza postępowania dowodowego oprócz dowodów z dokumentów.

Postępowanie nieprocesowe

Cechy: hołduje głównie zasadzie dyspozycyjności, z wyjątkami na rzecz zasady oficjalności. Nie jest tu całkowicie konstytutywną cechą, jak w procesie, dwustronność.

Wszczęcie:

• na wniosek;

• z urzędu, w wypadkach wskazanych w ustawie np.: art. 570 Kpc.

Zakres zastosowania, np.:

• sprawy o stwierdzenie zgonu;

• sprawy o uznanie za zmarłego;

• sprawy o ubezwłasnowolnienie.

Strony - tu: uczestnicy postępowania: brak stron procesowych sensu stricto (powód, pozwany). W zamian za to mamy uczestników postępowania (patrz art. 510 Kpc) - może być jeden lub kilku. Definicja uczestnika postępowania nieprocesowego wywodzi się z pojęcia uprzednio „zainteresowanego w sprawie” tj. każdego, którego praw dotyka wynik postępowania.
Dla rozważenia zarówno jednej jak i drugiej instytucji istotne jest także określenie interesu prawnego, przez który należy rozumieć obiektywną potrzebę uzyskania ochrony prawnej w postępowaniu nieprocesowym (kryterium materialne + kryterium procesowe). Zainteresowany, który włączy się do postępowania toczącego się staje się uczestnikiem tego postępowania. Specyfika tego postępowania powoduje jednakże, że sąd z urzędu musi zadbać o udział zainteresowanego w postępowaniu. Z chwilą wezwania (nie przystąpienia) stanie się taka osoba uczestnikiem postępowania. Ma to istotne znaczenie w kontekście postanowień art. 524 Kpc (o wznowieniu postępowania).

Merytoryczne orzeczenia postępowania nieprocesowego zawsze mają formę - postanowień co do istoty sprawy.

Zakres przedmioty postępowania nieprocesowego jest bardzo zróżnicowany, przy czym wyodrębnia się podział na 2 zasadnicze grupy:

• na mocy ustawy (Kpc);

• na podstawie ustaw szczególnych.

Jeżeli chodzi o Kpc to mamy tu:

1. sprawy z zakresu prawa osobowego:

- uznanie za zmarłego;

- ubezwłasnowolnienie;

- stwierdzenie zgonu;

- uchylenie lub zmiana ubezwłasnowolnienia.

2. sprawy z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli;

3. sprawy z zakresu prawa rzeczowego np. współwłasność i użytkowanie;

4. sprawy z zakresu prawa spadkowego np. ogłoszenie testamentu;

5. sprawy z zakresu przepisów ustaw o p.p. oraz samorządzie załogi przedsiębiorstw państwowych np. spory między organami;

6. sprawy z zakresu prawa zobowiązań.

Co do spraw rozpoznawanych w trybie postępowania nieprocesowego na podstawie ustaw szczególnych to mamy tu sprawy o:

1. umarzanie utraconych dokumentów;

2. odtworzenie dyplomów i świadectw ukończenia nauki;

3. wychowanie w duchu trzeźwości i przeciwdziałanie alkoholizmowi;

4. przymusowe leczenie narkomanów;

5. sprawy z zakresu prawa wyborczego (pominięcie na liście wyborców).

Ustawodawca operuje klauzulami odsyłającymi - art. 13 § 2 Kpc:

Przepisy o procesie stosuje się odpowiednio do innych rodzajów postępowań unormowanych w niniejszym kodeksie, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.

Ciężar zastosowania odpowiedniej normy prawnej ustawodawca przerzuca na sąd. W ramach odpowiedniego stosowania należy uwzględnić specyfikę postępowania nieprocesowego. Z tego punktu widzenia wyróżnia się 3 grupy przepisów Kpc o procesie cywilnym stosowanych w innych postępowaniach:

1. te, które w ogóle nie znajdą zastosowania w postępowaniu nieprocesowym np. o współuczestnictwie w sporze;

2. te, które stosujemy, ale po uprzedniej modyfikacji np. o kumulacji przedmiotowej roszczeń - powód może jednym pozwem dochodzić kilku roszczeń od tego samego pozwanego (UWAGA! Musi być zachowana tożsamość sądu i trybu postępowania);

3. te, które stosuje się wprost np. o terminie wniesienia apelacji, kasacji; o trybie wniesienia środków odwoławczych.

Przepisy będące podstawą normatywną postępowania nieprocesowego zawarte są w: art. 506 - 520 Kpc; art. 524 § 1 Kpc; art. 544 i nast. Kpc.

Ad. 2

POSTĘPOWANIE POMOCNICZE:

Cel: zabezpieczenie prawa podmiotowego lub zapewnienie sprawnego przebiegu postępowań głównych.

Podział:

1. postępowanie zabezpieczające;

2. postępowanie o odtworzenie zagubionych lub zniszczonych akt;

3. inne, np.: a) o zwolnienie od kosztów sądowych; b) o zabezpieczenie dowodów;
   c) klauzulowe: wydanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu.

Postępowanie zabezpieczające:

Zastosowanie: może być prowadzone przed wszczęciem postępowania rozpoznawczego albo też równolegle z nim, bądź po zakończeniu postępowania rozpoznawczego.

Cechy: w jego ramach sąd udziela tymczasowej ochrony prawnej.

Orzeczenia: zapadają w formie zarządzeń tymczasowych, będących postanowieniami.

Przesłanki zastosowania (spełnienie kumulatywne):

• gdy można dochodzić roszczenia przed sądem powszechnym lub polubownym;

• roszczenie musi być wiarygodne: należy uprawdopodobnić jego istnienie;

• należy uprawdopodobnić, że brak tego zabezpieczenia mógłby pozbawić wierzyciela zaspokojenia (wyjątki: sprawa o roszczenia alimentacyjne, roszczenie o zapis)

Rodzaje zabezpieczenia roszczeń:

1)

1. zabezpieczenia konserwacyjne - utrzymanie istniejącego stanu rzeczy;

2. zabezpieczenia nowacyjne - tymczasowe nowe uregulowania sytuacji prawnej uczestnika na czas trwania postępowania np.: zabezpieczenie roszczeń alimentacyjnych.

2)

1. zabezpieczenia antycypacyjne - zabezpieczenie roszczenia służy zaspokojeniu wierzycieli;

2. zabezpieczenia nieantycypacyjne - odwrotnie j.w.

Na gruncie prawa polskiego zasadą jest niedopuszczalność zabezpieczeń nieantycypacyjnych.

Art. 731 Kpc stanowi, że zarządzenie tymczasowe nie może zmierzać do zaspokojenia roszczenia, chyba że ustawa stanowi inaczej.

3)

1. zabezpieczenia roszczeń pieniężnych - ustawodawca określa tu sposoby zabezpieczenia:

• zajęcie nieruchomości;

• zajęcie wynagrodzenia za pracę;

• zajęcie innych wierzytelności lub praw majątkowych;

• obciążenie nieruchomości dłużnika hipoteką przymusową;

• wpis zastawu do rejestru okręgowego.

2. zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych - art. 755 Kpc (inne wypadki zabezpieczenia roszczeń); sąd wydaje zarządzenie stosownie do okoliczności, na które to stronom przysługuje zażalenie. Ustawodawca nie konkretyzuje sposobu zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych.

Postępowanie o odtworzenie zagubionych lub zniszczonych akt procesu

Zakres zastosowania: odtworzeniu ulegają akta w całości lub w części, w zależności od tego, w jakim stopniu uległy zniszczeniu lub zaginęły. Jeżeli sprawa została prawomocnie zakończona, odtworzeniu ulega tylko orzeczenie kończące postępowanie w sprawie.

Wszczęcie:

• na wniosek: zawsze na wniosek, gdy wskutek siły wyższej akta uległy zniszczeniu lub zaginięciu;

• z urzędu.

Legitymacja procesowa czynna:

• strony;

• interwenient uboczny;

• uczestnicy postępowania.

Terminy do wszczęcia:

• Sprawa w toku - 3 lata od daty zniszczenia lub zaginięcia akt;

• Sprawa prawomocnie zakończona - 10 lat licząc od daty zniszczenia lub zaginięcia akt.

UWAGA! Wyjątek: dla spraw o akta stanu cywilnego brak ograniczeń czasowych.

Zagubione lub zniszczone akta zastępuje się poświadczonymi urzędowo odpisami dokumentów składających się na akta sprawy. Art. 722 Kpc:

§ 1. Przewodniczący wzywa osoby, organy administracji państwowej lub instytucje wskazane we wniosku oraz znane sądowi urzędowo do złożenia w określonym terminie poświadczonych urzędowo odpisów dokumentów będących w ich posiadaniu albo do oświadczenia, że ich nie posiadają.

§2. Jeżeli osoba wezwana nie posiada dokumentu lub odpisu, a przed wezwaniem była w jego posiadaniu, powinna wyjaśnić, gdzie dokument lub odpis się znajduje.

Jeżeli nie uda się odtworzyć akt, można ponownie wszcząć postępowanie.

Ad. 3

POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE:

Definicja: Prawnie zorganizowana działalność organów egzekucyjnych z udziałem zainteresowanych podmiotów; w jego ramach prowadzona jest egzekucja sądowa - zastosowanie przez powołane do tego przez państwo organy środków przymusu państwowego w celu spełnienia świadczenia stwierdzonego tytułem wykonawczym.

Wszczęcie: złożenie wniosku/ nadanie go w polskim urzędzie pocztowym (art. 13 § 2 Kpc).

Data wszczęcia egzekucji: z podjęciem pierwszej czynności egzekucyjnej, którą jest zajęcie wpisane do protokołu zajęcia; nie jest identyczne z datą wszczęcia postępowania.

Podział:

1. wg kryterium: do kogo skierowana jest egzekucja:

1. egzekucja realna - skierowana do majątku dłużnika; dzieli się ona dalej na:

• egzekucję singularną - tj. do części majątku dłużnika (art. 758 i nast. Kpc);

• egzekucję uniwersalną - in. upadłość, tj. do całego majątku dłużnika (tu: prawo upadłościowe i naprawcze).

2. egzekucja personalna - skierowana do osoby dłużnika np. art. 1053 § 1 Kpc: Wymierzając grzywnę, sąd orzeknie jednocześnie - na wypadek nieściągnięcia - zamianę grzywny na areszt, licząc jeden dzień aresztu od pięciu złotych do stu pięćdziesięciu złotych grzywny. Ogólny czas trwania aresztu nie może w tej samej sprawie przekroczyć sześciu miesięcy.

2. na gruncie przepisów Kpc:

1. egzekucja świadczeń pieniężnych - zajęcie części majątku dłużnika, spieniężenie jej i zaspokojenie wierzyciela, bądź inna przymusowa realizacja wierzytelności lub praw dłużnika; w jej ramach można wyróżnić środki egzekucyjne - sposoby egzekucji:

• egzekucja z ruchomości;

• egzekucja z wynagrodzenia za pracę;

• egzekucja z rachunków bankowych, w tym wkładów oszczędnościowych;

• egzekucja z ułamkowej części nieruchomości;

• egzekucja z użytkowania wieczystego;

• egzekucja ze statków morskich;

• egzekucja z nieruchomości.

2. egzekucja świadczeń niepieniężnych - przymusowe wydanie rzeczy przez dłużnika lub wymuszenie na nim innego rodzaju zachowania się:

• wydanie ruchomości;

• dokonanie przez dłużnika określonej czynności;

• opróżnienie pomieszczeń czy wydanie statków;

• zaniechanie przez dłużnika określonej czynności;

• nieprzeszkadzanie w czynnościach wierzyciela.

UWAGA! W przepisach KPC dot. egzekucji przewidziano przepisy o odrębności:

• egzekucji z udziałem SP oraz podmiotów gospodarczych;

• egzekucji świadczeń alimentacyjnych.

3. egzekucja w celu zniesienia współwłasności nieruchomości w drodze sprzedaży publicznej.

3. wg kryterium: organ prowadzący egzekucję:

1. egzekucja sądowa;

2. egzekucja administracyjna - uproszczona egzekucja z nieruchomości.

W zasadzie egzekucja sądowa służy przymusowemu wykonaniu obowiązków cywilnych, a egzekucja administracyjna przymusowemu wykonaniu obowiązków administracyjnych, niekiedy jednak zakres ten się pokrywa. W Kpc uregulowano w związku z powyższym zbieg obu tych rodzajów egzekucji do tej samej rzeczy lub prawa majątkowego. I tak art. 773 Kpc stanowi, że:

§ 1. W przypadku zbiegu egzekucji administracyjnej i sądowej co do tej samej rzeczy lub prawa majątkowego, administracyjny organ egzekucyjny i komornik wstrzymują czynności egzekucyjne na wniosek wierzyciela, dłużnika lub z urzędu i przekazują akta egzekucji administracyjnej i egzekucji sądowej sądowi rejonowemu, w którego okręgu wszczęto egzekucję, w celu rozstrzygnięcia, który organ egzekucyjny - sądowy czy administracyjny - ma dalej prowadzić łącznie egzekucje w trybie właściwym dla danego organu. Sąd wydaje postanowienie w terminie 14 dni, biorąc pod uwagę stan każdego z postępowań egzekucyjnych, a jeżeli są one w równym stopniu zaawansowane, wysokość egzekwowanych należności i kolejność ich zaspokojenia, z zastrzeżeniem § 2. Równocześnie sąd postanawia, jakie już dokonane czynności egzekucyjne pozostają w mocy.

§ 2. Jeżeli egzekucje są prowadzone w celu zrealizowania zastawu rejestrowego lub skarbowego, łączne prowadzenie egzekucji przejmuje organ egzekwujący należność korzystającą z pierwszeństwa zaspokojenia.

§ 3. W przypadku wystąpienia dalszych zbiegów egzekucji do tej samej rzeczy lub prawa majątkowego, łączne prowadzenie egzekucji przejmuje organ egzekucyjny wyznaczony przy pierwszym zbiegu egzekucji.

Decydujące znaczenie ma tu zatem:

• stan zaawansowania egzekucji;

• wysokość należności;

• kolejność zaspokajania.

UWAGA! Przepisu tego nie stosuje się do egzekucji z nieruchomości, która może być prowadzona wyłącznie w trybie sądowym.

Podstawa egzekucji sądowej:

Art. 776 Kpc:

Podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy. Tytułem wykonawczym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności.

Tytuł egzekucyjny - dokument urzędowy stwierdzający istnienie i zakres wykonalnego roszczenia wierzyciela oraz zakres istnienia obowiązku świadczenia dłużnika. Należą tu:

• prawomocne orzeczenia sądu lub orzeczenia podlegające natychmiastowemu wykonaniu (rygor natychmiastowej wykonalności - art. 333 i nast. Kpc);

• wyroki II-instancyjne, są one bowiem zasadniczo natychmiast wykonalne (z mocy samego prawa - art. 388 Kpc);

• wyroki sąd polubownego (niepaństwowego), jeżeli sąd państwowy stwierdzi wykonalność takiego wyroku;

• ugody;

• akty notarialne, w których dłużnika poddał się egzekucji;

• inne orzeczenia, ugody oraz akty, które z mocy ustawy podlegają orzeczeniu w drodze egzekucji;

• bankowy tytuł egzekucyjny: na warunkach określonych w art. 97 prawa bankowego, tj. osoba, która bezpośrednio z bankiem dokonywała czynności bankowej albo przeciwko osobie, która jest dłużnikiem - przeciw poręczycielowi bankowemu. Bank wydaje wówczas bankowy tytuł egzekucyjny, dłużnik podpisuje oświadczenie, że poddaje się egzekucji, jednakże do wszczęcia i prowadzenia egzekucji bank musi uzyskać klauzulę wykonalności. Dłużnikowi przysługuje tu obrona przed tytułem wykonalności na podstawie art. 840 Kpc (powództwo opozycyjne).

Klauzula wykonalności - zezwolenie sądu na przeprowadzenie egzekucji na podstawie przedłożonego tytułu egzekucyjnego przez wierzyciela w postępowaniu klauzulowym (tj. postępowaniu pomocniczym, będącym pomostem pomiędzy postępowaniem rozpoznawczym a postępowaniem egzekucyjnym). Klauzulę wykonalności tytułów, które nie pochodzą od sądu nadaje sąd rejonowy właściwy dla dłużnika. Przy instytucji klauzuli wykonalności stronom przysługuje zażalenie:

• dla wierzyciela - ma 7 dni od daty wydania mu klauzuli wykonalności lub postanowienia odmownego;

• dla dłużnika - także 7 dni, z tym że termin ten biegnie od daty wszczęcia egzekucji (z chwilą pierwszej czynności egzekucyjnej); działa tu element zaskoczenia; art. 805 § 1 Kpc:

Przy pierwszej czynności egzekucyjnej doręcza się dłużnikowi zawiadomienie o wszczęciu egzekucji, z podaniem treści tytułu wykonawczego i wymienieniem sposobu egzekucji.

Wszczęcie egzekucji:

1. z urzędu;

2. na wniosek, w którym winny się znaleźć następujące elementy:

• świadczenie, które ma być wyegzekwowane;

• sposób egzekucji (z ruchomości, z nieruchomości);

• tytuł wykonawczy;

UWAGA! Należy stosować najmniej uciążliwy dla dłużnika sposób egzekucji:

Patrz art. 750 Kpc:

Zabezpieczenie nie może obejmować rzeczy i praw, z których egzekucja jest wyłączona.

Podmioty postępowania egzekucyjnego:

1. uczestnicy postępowania: przede wszystkim strony postępowania:

• wierzyciel;

• dłużnik;

2. organy procesowe - polski system organów egzekucyjnych w sprawach cywilnych charakteryzuje się istnieniem dwóch wyodrębnionych organizacyjnie organów, a mianowicie sądu oraz komornika, w związku z czym system ten z punktu widzenia istniejących w Europie systemów organów egzekucyjnych w sprawach cywilnych i handlowych zakwalifikować należy do systemu sądowo-komorniczego. Właściwość funkcjonalną obu organów egzekucyjnych uregulowano na gruncie prawa obowiązującego w ten sposób, że sprawy egzekucyjne należą do właściwości sądów rejonowych i działających przy nich komorników (art. 758 Kpc). Sąd rejonowy działa jednak w dwojakiej roli, a więc nie tylko w charakterze organu egzekucyjnego, ale i sądu egzekucyjnego powołanego do sprawowania nadzoru judykacyjnego nad czynnościami komornika. Rozgraniczenie właściwości rzeczowej sądu rejonowego i komornika jako organów egzekucyjnych nastąpiło według zasady, że czynności egzekucyjne wykonywane są przez komornika z wyjątkiem czynności zastrzeżonych dla sądu (art. 759 § 1 Kpc). W ten sposób komornik uzyskał status zasadniczego organu, egzekucyjnego w sprawach cywilnych. Sądowi rejonowemu powierzono natomiast przykładowo podejmowanie określonych prawem czynności egzekucyjnych w toku egzekucji z nieruchomości we wszystkich jej stadiach, począwszy od zakończenia licytacji (art. 987 k.p.c.), egzekucji z ułamkowej części nieruchomości oraz użytkowania wieczystego (art. 1004 k.p.c.) czy egzekucji ze statków morskich wpisanych do rejestru okrętowego (art. 1014 k.p.c.). Organ egzekucyjny w razie stwierdzenia swej niewłaściwości rzeczowej zobowiązany jest z urzędu przekazać sprawę właściwemu organowi egzekucyjnemu, choć pozostają w mocy wcześniej dokonane w sprawie czynności (art. 200 w zw. z art. 13 §2 k.p.c.). Decyzja sądu o przekazaniu sprawy wiąże komornika, natomiast nie wiąże sądu decyzja komornika. Stosownie do art. 800 § 1 Kpc., wniosków skierowanych do sądu nie można łączyć z wnioskami skierowanymi do komornika. Nie można też łączyć wniosków, które są skierowane do różnych sądów. W wypadku niedopuszczalnego połączenia wniosków sąd lub komornik rozpoznaje wniosek w zakresie swej właściwości, w pozostałej części wniosek przekaże właściwemu organowi egzekucyjnemu, jeżeli wierzyciel w wyznaczonym terminie przedstawi odpis wniosku. Tak więc zasadniczym organem egzekucyjnym w sprawach cywilnych jest komornik, a w wyjątkowych i ściśle przewidzianych prawem wypadkach sąd rejonowy. Określenia wymaga też stosunek komornika do sądu jako organu egzekucyjnego, który poleca niejednokrotnie komornikowi wykonanie określonych czynności egzekucyjnych, jak np. usunięcia oporu dłużnika, wykonania wydanego przez sąd na piśmie nakazu aresztu dłużnika, polecenia przymusowego odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub opiece. Komornik zajmuje w takich wypadkach pozycję organu wykonującego pod nadzorem sądu jego polecenia, przy czym nadzór ten sprawowany jest z jednej strony na zasadach ogólnych, z drugiej zaś na zasadach przewidzianych przepisami o egzekucji z nieruchomości (art. 960 i 972 k.p.c.). W sytuacji objętej dyspozycją art. 960 k.p.c. komornik zobowiązany jest usunąć niedokładności lub wadliwości postępowania spostrzeżone przez sąd w przesianych mu przez komornika aktach egzekucji z nieruchomości. Według zaś art. 972 k.p.c. licytacja odbywa się w obecności i pod nadzorem sędziego, który w razie spostrzeżenia uchybień wydaje niezwłocznie komornikowi polecenie ich usunięcia.
   Z kolei działając w charakterze organu egzekucyjnego bądź organu wykonującego polecenia sądu komornik jest podmiotem samodzielnym i niezależnym w stosunku do stron i uczestników postępowania egzekucyjnego, ale podlegającym nadzorowi sądowemu. W pierwszym wypadku owa samodzielność i niezależność wynika przede wszystkim z samoistnej pozycji procesowej oraz uprawnień komornika do podejmowania czynności orzekania, takich jak np. o ukaraniu grzywną, kosztach postępowania egzekucyjnego, zawieszeniu i umorzeniu postępowania egzekucyjnego, oraz z opartej na wyjątkowo rygorystycznych, w porównaniu z innymi funkcjonariuszami publicznymi, zasadach odpowiedzialności odszkodowawczej komornika. Tak więc komornik nie jest pełnomocnikiem czy mandatariuszem wierzyciela. Podstawą stosunku komornika do stron nie jest zlecenie czy inna umowa, ale stanowisko komornika jako samodzielnego organu władzy publicznej uprawnionego do podejmowania przewidzianych prawem czynności i zobowiązanego do stosowania prawa. Działalność komornika podlega dwojakiego rodzaju nadzorowi: judykacyjnemu oraz administracyjnemu. Nadzorowi judykacyjnemu sądu egzekucyjnego podlega działalność komornika jako organu egzekucyjnego. Nadzór ten realizowany jest w dwóch formach, a mianowicie nadzoru wykonywanego przez sąd na wniosek zainteresowanych podmiotów oraz nadzoru wykonywanego z urzędu. Druga forma polega na wydawaniu przez sąd z urzędu komornikowi zarządzeń zmierzających do zapewnienia należytego wykonania egzekucji lub na usuwaniu spostrzeżonych uchybień (art. 759 k.p.c.). Uprawnienia nadzorcze sądu mają zatem prewencyjny i represyjny charakter, ale w obu wypadkach uprawnienia sądu ograniczone są czynnościami stron uczestników postępowania wynikającymi obowiązujących przepisów prawa.
   Z tego powodu sąd nie może wydawać komornikowi zarządzeń sprzecznych np. z przyznanymi w ramach prawa uprawnieniami dyspozycyjnymi wierzyciela w zakresie wszczęcia i prowadzenia egzekucji chyba, że chodzi o wypadki dopuszczalności wszczęcia egzekucji z urzędu lub na żądanie uprawnionego organu. Także wydane przez sąd komornikowi polecenia nie mogą zastępować wniosków stron. Ponadto nadzór sądu nie może prowadzić do uchylenia tych czynności egzekucyjnych komornika, które się uprawomocniły w wyniku czego powstały dla stron i osób trzecich skutki materialnoprawne. Z kolei nadzór administracyjny sprawowany jest nad komornikiem jako funkcjonariuszem publicznym. Status takiego funkcjonariusza, działającego przy sądzie rejonowym, komornik uzyskał na podstawie art. 1 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji. Według art. 3 ust. 2 tej ustawy prezes sądu rejonowego przy którym działa komornik, nadzoruje formalną poprawność jego działalności, a w szczególności: a) szybkość, sprawność i rzetelność postępowania, b) prawidłowość prowadzenia biurowości i rachunkowości, c) kulturę pracy komornika. Nadzór ten nie może wkraczać w działania komornika podlegające nadzorowi judykacyjnemu sądu. Nadzór zwierzchni nad działalnością komorników sprawuje nadto Minister Sprawiedliwości na podstawie art. 62 ust. 2 tej ustawy poprzez prezesów sądów apelacyjnych i sędziów wizytatorów: Nadzór ten nie może również wkraczać w działania podlegające nadzorowi judykacyjnemu sądu. Niezależnie od nadzoru sprawowanego nad komornikami przez Ministra Sprawiedliwości nadzór nad komornikiem sprawuje Krajowa Rada Komornicza. Przedmiotem tego nadzoru jest również terminowość, rzetelność i skuteczność postępowania egzekucyjnego.

Ograniczenia egzekucji:

1. ograniczenia podmiotowe:

• w stosunku do podmiotów zwolnionych spod jurysdykcji krajowej w zakresie egzekucji (immunitet egzekucyjny - art. 1115 K.p.c. - w związku z immunitetem dyplomatycznym i konsularnym);

• w stosunku do SP oraz przedsiębiorców.

2. ograniczenia przedmiotowe:

polegają na niedopuszczalności prowadzenia egzekucji z określonego mienia; ograniczenia te mogą wynikać z mocy samego prawa, a to ze względów humanitarnych, społecznych, gospodarczych i innych.

Środki prawne w postępowaniu egzekucyjnym - powództwa przeciwegzekucyjne:

Odmienność postępowania egzekucyjnego w stosunku do sądowego postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych sprawia, że w postępowaniu egzekucyjnym mamy do czynienia ze szczególnym systemem środków prawnych tego postępowania (remedia iuris). System ten obejmuje 2 grupy środków:

1. środki zaskarżania czynności sądu i komornika - patrz wyżej;

2. powództwa przeciwegzekucyjne.

Obok trzech zasadniczych rodzajów powództw, do jakich należą powództwa o świadczenie, powództwa o ustalenie i powództwa o ukształtowanie, w związku z postępowaniem egzekucyjnym występują powództwa:

1. opozycyjne - dłużnik może w drodze procesu żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub w części albo ograniczenia:

• jeżeli przeczy zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności;

• jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być wyegzekwowane (czyli np. odnowienie; przedawnienie roszczenia);

• jeżeli małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności wykaże, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi się nie należy, przy czym małżonkowi temu przysługują zarzuty nie tylko z własnego prawa, lecz i te, z którymi mógł wystąpić jego współmałżonek; małżonek dłużnika ma ponadto drogę obrony także w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności, gdzie można zgłosić wniosek o ograniczenie lub wyłączenie możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela z majątku wspólnego (zasady współżycia społecznego).

Powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności można wnieść nawet przed wszczęciem egzekucji. Jeśli zaś egzekucja została już wszczęta, wyrok uwzględniający powództwo opozycyjne stanowi podstawę do umorzenia postępowania egzekucyjnego. Pewną odmianą powództw opozycyjnych są powództwa o ustalenie nieistnienia albo przedawnienia należności Skarbu Państwa lub innych jednostek, poddanych egzekucji administracyjnej.

1. ekscydencyjne - osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji, jeżeli skierowanie do niego egzekucji narusza jej prawa. Powództwo należy wytoczyć przeciwko wierzycielowi, a jeżeli dłużnik zaprzecza prawu osoby trzeciej (powód), należy oprócz wierzyciela pozwać również dłużnika. Zachodzi wówczas wypadek współuczestnictwa koniecznego - współuczestnictwo: patrz dalej. Dopuszczalne jest również powództwo o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji administracyjnej.

Powództwa ekscydencyjne, podobnie jak powództwa opozycyjne, uznawane są za powództwa o ukształtowanie prawa.

UWAGA! Przy obu rodzajach powództw powód już w pozwie powinien przytoczyć wszystkie zarzuty, jakie w tym czasie mógł zgłosić, pod rygorem utraty prawa korzystania z nich w dalszym postępowaniu.

Ad. 4

POSTĘPOWANIE UPADŁOŚCIOWE:

Do września 2003 roku obowiązywały przepisy Rozporządzenia Prezydenta RP z
24 października 1939 roku - Prawo upadłościowe. Rozporządzenie to wprowadzało system upadłości przedsiębiorstwa, który wyglądał w ten sposób, że sąd ogłaszał upadłość w stosunku do przedsiębiorstwa, które w sposób trwały zaprzestało płacenia długów. Przepisy te miały także zastosowanie do osób prawnych i osobowych spółek handlowych, jeżeli ich majątek nie wystarczał na zaspokojenie długów. Do końca września 2003 roku obowiązywały także przepisy Prawa o postępowaniu układowym z 24 października 1939 roku. Układ to ugoda sądowa zawierana między dłużnikiem a wierzycielem; takim dłużnikiem, który zaprzestał lub w najbliższym czasie miał zaprzestać płacenia długów.

Od 1 października 2003 roku obowiązuje ustawa z dnia 28 lutego 2003 roku - Prawo upadłościowe i naprawcze, która kumuluje w sobie zagadnienia dotychczas poruszane w dwóch oddzielnych aktach normatywnych.

Podstawy ogłoszenia upadłości:

Upadłość ogłasza się do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Zgodnie z art. 11 ust. 1:

Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań.

W art. 11 ust. 2 czytamy dalej, iż:

Dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje.

Z powyższego wynika, że dłużnikiem mogą być:

• osoby prawne;

• jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, ale którym w ramach odrębnej ustawy przyznawana jest zdolność prawna.

Z działu II ustawy wynika także, że dłużnikami mogą być osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą lub zawodową, przy czym upadłość ich może być ogłoszona także po zaprzestaniu prowadzenia przez nie działalności gospodarczej.

Art. 12 ust. 1 wskazuje jednak, że sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, o ile opóźnienie w wykonalności zobowiązań nie przekracza 3 miesięcy, a samo niewykonanie zobowiązań nie przekracza 10 % sumy bilansowej przedsiębiorstwa, chyba że niewykonanie ma charakter trwały albo, gdy oddalenie wniosku mogłoby pokrzywdzić wierzycieli - wówczas sąd musi ogłosić upadłość dłużnika.

Na gruncie przepisów ww. ustawy pojawia się szereg nowych pojęć i instytucji:

Zdolność upadłościowa - zdolność upadłościową posiada przedsiębiorca; jest to zdolność do ogłoszenia jego upadłości przez sąd. Zdolność upadłościową przedsiębiorcy w przypadku zaistnienia podstaw upadłości ogłasza sąd.

Przedsiębiorca - definicja ustawowa zawarta jest w art. 5 § 2 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze; jest to osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, przy czym istnieje warunek, aby podmioty te we własnym imieniu prowadziły działalność gospodarczą lub zawodową. Należy zauważyć, że definicję przedsiębiorcy formułuje także art. 43¹ Kc: Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w
art. 33¹§1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.

W tym kontekście należy wskazać na istotne novum, wprowadzone mocą art. 9 ustawy, można bowiem żądać upadłości osoby fizycznej, która faktycznie prowadziła działalność ale nie dopełniła obowiązku zgłoszenia tej działalności w odpowiednim rejestrze. W takim układzie można zastosować jeden z 3 rodzajów postępowań: 1) postępowanie upadłościowe; 2) postępowanie naprawcze;
3) postępowanie w sprawach orzekania zakazu prowadzenia działalności gospodarczej.

Przy postępowaniu upadłościowym obligatoryjne zastosowanie ma postępowanie zabezpieczające, chodzi bowiem o dokonanie zabezpieczenia majątku dłużnika niezwłocznie po ogłoszeniu wniosku o upadłości - ustanowienie tymczasowego nadzorcy sądowego (przez sąd). Istnieje także możliwość wydania postanowienia z możliwością zawarcia układu - w postępowaniu ścisłym upadłościowym ustanawia się zarządcę, a gdy następuje likwidacja majątku, ustanawia się syndyka masy upadłościowej.

Ad. 5

POSTĘPOWANIE NAPRAWCZE:

Definicja:

Postępowanie pozasądowe, prowadzone przez przedsiębiorstwo (przedsiębiorcę) pod nadzorem sądu (sąd akceptuje lub nie dany układ); postępowanie stosowane do przedsiębiorcy zagrożonego upadłością i wpisanego do KRS.

Zastosowanie:

Przesłanką jest zagrożenie niewypłacalnością. Art. 492 ust. 2 stanowi bowiem, że:

Przedsiębiorca jest zagrożony niewypłacalnością, jeżeli pomimo wykonywania swoich zobowiązań, według rozsądnej oceny jego sytuacji ekonomicznej jest oczywistym, że w niedługim czasie stanie się niewypłacalny.

Może on wówczas złożyć w sądzie oświadczenie o wszczęciu postępowania naprawczego. Sąd może w ciągu 2 tygodni od złożenia oświadczenia zakazać przedsiębiorcy wszczęcia postępowania naprawczego - powód: oświadczenie zostało złożone w sposób niezgodny z przepisami prawa lub zawarte w tym oświadczeniu lub w dołączonych do niego dokumentach dane są nieprawdziwe.

O złożeniu oświadczenia zamieszcza się ogłoszenie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym; przedsiębiorca winien ten fakt ogłosić także w co najmniej jednym dzienniku o zasięgu lokalnym i w jednym dzienniku o zasięgu ogólnokrajowym.

Wszczęcie:

Dniem wszczęcia postępowania naprawczego jest data ogłoszenia oświadczenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.

Cel (funkcja) postępowania:

Celem postępowania naprawczego jest przywrócenie przedsiębiorstwu zdolności do podejmowania konkurencji na rynku.

Ad. 6

MIĘDZYNARODOWE POSTĘPOWANIE CYWILNE:

Definicja:

Międzynarodowe postępowanie cywilne jest krajowym postępowaniem cywilnym, ale prowadzonym w sprawach cywilnych, w których znajduje się element obcy (element zagraniczny), łączący sprawę cywilną z obszarem prawnym innego państwa.

Element międzynarodowy może mieć charakter:

1. podmiotowy - element międzynarodowy łączy się podmiotami prawa cywilnego np. podmiotem jest obywatel innego państwa, a proces toczy się w Polsce;

2. przedmiotowy - element międzynarodowy łączy się przedmiotem postępowania (sporu) np. proces toczy się w Polsce, a przedmiot znajduje się poza granicami państwa;

3. procesowy - element międzynarodowy jest w czynnościach podejmowanych przez podmioty tego postępowania np. sąd polski zwraca się do sądu zagranicznego o udzielenie pomocy prawnej (postępowanie rekwizycyjne).

W Kpc w części III (art. od 1096) uregulowano kwestię międzynarodowego postępowania cywilnego - priorytet: umowy międzynarodowe. Zgodnie z art. 1096 Kpc przepisów cz. III nie stosuje się, gdy umowa międzynarodowa, której Polska jest stroną stanowi inaczej - lex fori procesualis. Sąd stosuje to prawo procesowe, które obowiązuje w siedzibie sądu orzekającego, chyba że umowa międzynarodowa, której Polska jest stroną stanowi inaczej. Art. 1132 Kpc stanowi natomiast, że sąd polski wykonuje wniosek sądu obcego w sprawie pomocy prawnej, stosując prawo polskie, z wyjątkiem stosowania innego prawa, gdy umowa międzynarodowa tak stanowi, przy czym nie może być ona zakazana przez prawo polskie i nie może być to sprzeczne z zasadami porządku prawnego obowiązującymi w Polsce (przesłanki j.w. muszą wystąpić łącznie).

Zasady międzynarodowego postępowania cywilnego:

1. zasada priorytetu umów międzynarodowych;

2. zasada równouprawnienia cudzoziemców w zakresie ochrony sądowej;

3. zasada respektowania jurysdykcji sądów zagranicznych;

4. zasada stosowania własnego prawa procesowego;

5. zasada wzajemności.

Międzynarodowe postępowanie cywilne może przybrać formę procesu oraz postępowania nieprocesowego: mnd. post. o zabezpieczenie roszczenia (post. pomocnicze), mnd. postępowanie egzekucyjne, mnd. postępowanie upadłościowe. Istnieją także 2 rodzaje postępowania międzynarodowego nie mające odpowiednika w krajowym postępowaniu cywilnym (bez czynnika zagranicznego):

1) Postępowanie o uznanie zagranicznych orzeczeń sądowych (post. delibacyjne);

2) Postępowanie o wykonanie zagranicznego orzeczenia sądowego.

Ad. 1

Przedmiotem tego postępowania muszą być takie orzeczenia, które nie nadają się do wykonania w drodze egzekucji, ale orzeczenia te mają wywrzeć w Polsce inne skutki prawne. Art. 1145 § 1 Kpc stanowi:

Skuteczność na obszarze Polski nie nadających się wykonania w drodze egzekucji orzeczeń sądów zagranicznych w sprawach cywilnych, które należą w Polsce do drogi sądowej, zależy od uznania ich przez sąd polski.

Na tym tle pojawia się pojęcie skuteczności i wykonalności. Wykonalnymi są wszystkie orzeczenia, które nadają się do egzekucji. Te orzeczenia, które wywołują inne skutki prawne, aniżeli wykonalność, czyli nie nadają się do egzekucji, charakteryzuje się skutecznością. Zagraniczne orzeczenia np.: w zakresie prawa rodzinnego i opiekuńczego muszą być uznane przez sąd, aby mogły wywrzeć skutek w prawie polskim.

Warunki uznania zagranicznych orzeczeń zostały określone w art. 1146 Kpc np.: warunek wzajemności, prawomocności.

Cechy tego postępowania to:

• prowadzenie przez sąd okręgowy;

• legitymacja procesowa czynna przysługuje każdemu, kto ma interes prawny;

• obligatoryjny udział prokuratora;

• sąd orzeka w składzie 3 sędziów zawodowych (wł. funkcjonalna);

• sąd orzeka w formie postanowienia, które jest zaskarżalne w drodze apelacji; nieprawomocny wyrok II inst, - kasacja; prawomocne postanowienie - skarga o wznowienie postępowania.

Ad. 2

Postępowanie o wykonanie zagranicznego orzeczenia sądowego:

Art. 1151 § 1 Kpc:

O wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego orzeka w składzie trzech sędziów zawodowych sąd okręgowy miejsca zamieszkania lub siedziby dłużnika, a w braku takiego sądu, sąd okręgowy, w którego okręgu ma być prowadzona egzekucja. Sąd ten jest właściwy również do równoczesnego orzeczenia o uznaniu orzeczenia w części nie podlegającej egzekucji, jeżeli nie nastąpiło ono już poprzednio.

Wśród innych cech tego postępowania należy wymienić:

• brak ustawowego obowiązku udziału prokuratora;

• odpowiednie stosowanie przepisu art. 1146 Kpc (warunki uznania zagranicznych orzeczeń);

• sąd orzeka w drodze postanowienia - na nieprawomocne przysługuje zażalenie; ustawodawca nie wspomina o kasacji w drodze analogii - SN przyjął możliwość stosowania kasacji od nieprawomocnych orzeczeń II-instancyjnych..

Gdy sąd okręgowy stwierdza wykonalność, orzeczenie takie staje się tytułem egzekucyjnym (po uprawomocnieniu się orzeczenia). Następnie ten sam sąd nadaje klauzulę wykonalności. W doktrynie dominuje pogląd, że nadanie klauzuli wykonalności następuje na wniosek zainteresowanego podmiotu.

Tryb ten stosowany jest nadto do zagranicznych wyroków sądów polubownych (art. 1151 § 2) oraz ugód zawieranych przed sądami zagranicznymi.

POSTĘPOWANIE POZASĄDOWE (POLUBOWNE):

Cechy:

Postępowanie to toczy się przed sądami polubownymi, które są sądami niepaństwowymi, czyli nie są to organy wymiaru sprawiedliwości.

Idea sądów polubownych sięga prawa rzymskiego; przetrwała przez wieki. W Polsce korzystano z sądów polubownych bardzo często w okresie rozbiorów - instytucja jednania. Koniec XIX wieku przynosi dynamiczny rozwój tej instytucji w Europie, a także w Polsce - są to bowiem sądy mniej sformalizowane, tu postępowanie toczy się szybciej niż postępowanie przed sądami państwowymi. Sąd polubowny do dziś stanowi alternatywę dla sądownictwa państwowego.

Wyróżniamy 2 rodzaje sądów polubownych (arbitrażowych):

1. sądy stałe;

2. sądy ad hoc.

Sędziów sądu polubownego nazywamy arbitrami, a przewodniczącego składu superarbitrem. Arbitrem i superarbitrem może być tylko taka osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych, korzysta z pełni praw publicznych i obywatelskich. Nie może być sędzią państwowym.

Istota sądownictwa polubownego polega na tym, że strony stosunku cywilnoprawnego zawierają pomiędzy sobą umowę (układ na sąd polubowny, zapis na sąd polubowny, klauzula arbitrażowa), że spór między stronami istniejący już lub w przyszłości, mogący powstać z określonego w umowie stosunku prawnego, będzie rozstrzygnięty przez sąd ustanowiony przez strony. Art. 697 § 1 Kpc wyznacza zakres zastosowania postępowania polubownego, stanowiąc iż:

Strony w granicach zdolności do samodzielnego zobowiązywania się mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa majątkowe, z wyjątkiem sporów o alimenty i ze stosunku pracy.

Zapis na sąd polubowny jest umową przedprocesową, która może wywołać skutki procesowe. Zapis ten musi być sporządzony na piśmie i podpisany przez obie strony. Wszelkie zmiany i uzupełnienia w zapisie wymagają zachowania formy pisemnej. Zapis może być zawarty bądź odrębnie, bądź w umowie głównej normującej stosunek prawny między stronami - forma klauzuli arbitrażowej. Do niezbędnej treści zapisu należy dokładne oznaczenie przedmiotu sporu albo stosunku prawnego, z którego spór wynikł (zapis na sąd polubowny w znaczeniu ścisłym) lub może wyniknąć (tzw. klauzula kompromisarska). Zapis może także zawierać wskazanie arbitrów i superarbitra, jak też tryb postępowania. Dopóki strony obowiązuje zapis na sąd polubowny, żadna ze stron nie może żądać rozpoznania sprawy przez sąd państwowy. Zapis na sąd polubowny stanowi więc negatywną przesłankę procesową o charakterze względnym.

UWAGA! Sąd polubowny nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości, który zastrzeżony jest dla sądu państwowego, lecz jedynie rozpoznaje i rozstrzyga sprawy cywilne. Sąd polubowny nie jest związany przepisami postępowania cywilnego, z zastrzeżeniem wynikającym z art. 705 § 2 zd. 3 Kpc, zgodnie z którym:

Nie może jednak zaniechać wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy.

Sąd polubowny może przesłuchiwać strony, świadków i biegłych i odbierać od nich przyrzeczenia, nie może jednak stosować środków przymusu. O wykonanie czynności, której sam nie może przedsięwziąć, sąd polubowny zwraca się do sądu rejonowego (w trybie pomocy sądowej), w którego okręgu czynność ma być dokonana.

Wyrok sądu polubownego oraz ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego lub ugodą przed takim sądem zawartą, po stwierdzeniu jednakże przez sąd państwowy ich wykonalności.

UWAGA! Od wyroku sądu polubownego nie przysługuje odwołanie. Strona może natomiast w terminie miesiąca od dnia doręczenia wyroku wnieść do sądu skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego. Przesłanki wniesienia skargi określa art. 712 § 1 Kpc, który stanowi, że:

Strona może żądać uchylenia wyroku sądu polubownego, jeżeli:

1. nie było zapisu na sąd polubowny albo gdy zapis był nieważny lub utracił moc;

2. stronę pozbawiono możności obrony jej praw przed sądem polubownym;

3. nie zachowano trybu postępowania przed sądem polubownym ustalonego przez strony lub przepisów ustawy, w szczególności przepisów o składzie sądu, głosowaniu, wyłączeniu sędziego i o wyroku;

4. rozstrzygnięcie o żądaniach stron jest niezrozumiałe, zawiera sprzeczności albo uchybia praworządności lub zasadom współżycia społecznego w RP;

5. zachodzą przyczyny, które stanowią podstawę skargi o wznowienie postępowania w myśl przepisów kodeksu.

Postępowanie ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego odbywa się według przepisów o postępowaniu przed I instancją. Po przeprowadzonej rozprawie sąd wydaje wyrok, którym skargę oddala lub uchyla zaskarżony wyrok sądu polubownego. Od wyroku sądu państwowego przysługują środki odwoławcze na ogólnych zasadach.

3. Ochrona prawna w sądowym postępowaniu cywilnym.

1. Droga sądowa w sprawach cywilnych:

Art. 2 § 1 Kpc stanowi:

Do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są sądy powszechne, o ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych, oraz Sąd Najwyższy.

Z powyższego wynika, że przez drogę sądową w znaczeniu ścisłym należy rozumieć postępowanie przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym, w znaczeniu szerszym zaś również przed sądami szczególnymi (sądy szczególne: pracy i ubezpieczeń społecznych uległy likwidacji, w związku z czym znaczenie szersze jest bezprzedmiotowe). Z artykułu 2 Kpc wynika także, że dopuszczalność drogi sądowej zachodzi, jeżeli sprawa jest sprawą cywilną i podlega rozpoznaniu przez sąd powszechny. Chodzi tu przede wszystkim o sprawy cywilne w znaczeniu materialnym, natomiast sprawy cywilne w znaczeniu formalnym będą rozpoznawane tylko wtedy, gdy ustawodawca wyraźnie przekazał je do kompetencji sądów powszechnych (np. niektóre sprawy o przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym). Dopuszczalność drogi sądowej jest bezwzględną przesłanką procesową o charakterze pozytywnym, a zatem musi istnieć w chwili wszczynania przez sąd postępowania cywilnego. Sąd musi tę przesłankę uwzględnić z urzędu w każdym stadium sprawy. Jeżeli postępowanie jest niedopuszczalne to będzie ono nieważne od chwili wniesienia pozwu (odrzucenie pozwu) - patrz art. 199 § 1 pkt 1 Kpc (przyczyny odrzucenia pozwu):

Sąd odrzuci pozew jeżeli droga sądowa jest niedopuszczalna.

Odrzucenie pozwu następuje w drodze postanowienia zaskarżalnego w trybie zażalenia. Następczy brak dopuszczalności drogi sądowej powoduje natomiast umorzenie postępowania.

Niedopuszczalność drogi sądowej może przybrać następujące formy:

1. niedopuszczalności bezwzględnej - sprawa nie jest sprawą cywilną albo będąc sprawą cywilną należy do wyłącznej kompetencji organu innego niż sąd powszechny;

2. niedopuszczalności względnej - charakter czasowy lub wynika z przemienności postępowania i drogi innego postępowania;

3. niedopuszczalności czasowej - sprawa cywilna może być rozpoznawana przez sąd dopiero po uprzednim przeprowadzeniu co do niej postępowania innego niż sądowe;

4. niedopuszczalności drogi sądowej wynikającej z przemiennej kompetencji sądu powszechnego i innego organu - gdy dana sprawa może być według wyboru zainteresowanego podmiotu załatwiona zarówno przez sąd powszechny jak też przez inny organ, jeżeli bowiem podmiot wybierze drogę inną niż sądową czyni to drogę sądową niedopuszczalną.

Istotne jest także, że zgodnie z art. 13 § 1 Kpc obowiązkiem sądu jest rozpoznanie sprawy w trybie dla niej właściwym, a więc zasadniczo w procesie albo w innym trybie, jeżeli ustawa stanowi inaczej. Rozpoznanie sprawy w trybie niewłaściwym traktowane jest jako uchybienie procesowe, które nie powoduje wprawdzie nieważności postępowania, ale może mieć istotny wpływ na jego wynik. Wówczas należy zastosować się do treści art. 201 § 2 Kpc:

Jeżeli sprawę wszczęto lub prowadzono w trybie niewłaściwym, sąd rozpozna ją w trybie właściwym lub przekaże właściwemu sądowi do rozpoznania w takim trybie.(...). Każda jednak strona może żądać powtórzenia czynności sądu dokonanych bez jej udziału.

2. Stosunek postępowania cywilnego do innych postępowań:

1. stosunek postępowania cywilnego do postępowania karnego:

Gdy jeden i ten sam fakt lub zespół faktów (czyn) jest podstawą do wszczęcia postępowania karnego, celem ukarania sprawcy, oraz podstawą do żądania ochrony praw podmiotowych w drodze postępowania cywilnego mamy do czynienia ze wspólnością stanu faktycznego sprawy cywilnej i sprawy karnej. W prawie procesowym, zarówno cywilnym jak i karnym wykształciły się na tym gruncie instytucje zmierzające do zapobieżenia rozbieżności orzecznictwa oraz do wyłączenia konieczności dwukrotnego prowadzenia postępowania sądowego w sprawach, w których ma miejsce wspólność stanów faktycznych. Instytucje te są następujące:

• postępowanie adhezyjne tj. wniesienie powództwa cywilnego w postępowaniu karnym -
  art. 12 Kpc: Roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone w postępowaniu cywilnym albo w wypadkach w ustawie przewidzianych w postępowaniu karnym; postępowanie adhezyjne jest instytucją procesu karnego i odbywa się według przepisów Kpk - UWAGA! Tylko roszczenia majątkowe, bezpośrednio wynikające z przestępstwa; roszczeń tych może dochodzić wyłącznie pokrzywdzony; zgłoszenie do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego;

• prejudycyjność (moc wiążąca) wyroków - może wchodzić w rachubę moc wiążąca wyroków karnych w postępowaniu cywilnym oraz wyroków cywilnych w postępowaniu karnym. Rozpatrując wpływ procesu karnego na postępowanie cywilne, należy rozróżnić następujące 3 możliwe sytuacje:

1. postępowanie cywilne toczy się już po prawomocnym zakończeniu postępowania karnego - art. 11 Kpc:

Ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Jednakże osoba, która nie była oskarżona, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną;

2. postępowanie cywilne i karne toczą się jednocześnie - art. 177 § 1 pkt 4 Kpc:

Sąd może zawiesić postępowanie z urzędu jeżeli ujawni się czyn, którego ustalenie w drodze karnej lub dyscyplinarnej mogłoby wywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej;

3. postępowanie cywilne zostało wszczęte (zakończone) przed wszczęciem postępowania karnego - art. 365 Kpc:

§ 1. Orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy i inne organy państwowe, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby.

§ 2. Kodeks postępowania karnego określa, w jakim zakresie orzeczenia sądu cywilnego nie wiążą sądu w postępowaniu karnym.

• zasądzanie z urzędu w postępowaniu karnym odszkodowania na rzecz pokrzywdzonego
  (art. 415 § 5 Kpk).

1. stosunek postępowania cywilnego do postępowania administracyjnego:

Należy tu także rozważyć 3 następujące sytuacje:

1. postępowanie cywilne zostało wszczęte po zakończeniu postępowania administracyjnego - akty administracyjne to: decyzje, zaświadczenia i opinie. Nauka przyjmuje, że co do decyzji, z braku odpowiedniego przepisu nie wiążą sądu cywilnego, bo ograniczałoby to zasadę swobodnej oceny dowodów. Według judykatury SN sądy powiny jednak respektować te stany prawne, które powstały w wyniku wydania decyzji konstytutywnych. Co do zaświadczeń, należy je traktować w kategoriach dokumentów urzędowych (tu: 2 domniemania - prawdziwości oraz pochodzenia od danego organu; wzruszalne). Opinie natomiast wchodzą do materiału dowodowego i podlegają swobodnej ocenie sądu (art. 223 Kpc). Niekiedy jednak Kpc wyraźnie nakłada na sąd obowiązek zasięgnięcia opinii organu administracji państwowej np.: w art. 1116 Kpc, gdzie wskazano, że:

W razie wątpliwości co do stosowania przepisów art. 1111-1115 sąd powinien zwrócić się do Ministra Sprawiedliwości o opinię;

2. oba postępowania toczą się równocześnie - art. 177 § 1 pkt 3 Kpc:

Sąd może zawiesić postępowanie z urzędu jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od uprzedniej decyzji organu administracji państwowej.

3. postępowanie cywilne zakończyło się, a postępowanie administracyjne jest w toku - art. 365 § 1 Kpc (patrz wcześniej).

2. stosunek postępowania cywilnego do postępowania sądowoadministracyjnego:

W ustawie o NSA znajdujemy odesłanie do przepisów Kpc w sprawach nieuregulowanych w tej ustawie. I tak sąd cywilny jest związany prawomocnym orzeczeniem sądu administracyjnego, bo w zakresie nieuregulowanym stosujemy przepisy Kpc. Ustawa przewiduje także możliwość zawieszenia postępowania cywilnego.

4. Stosowanie norm prawa procesowego w miejscu i w czasie:

1. Zasięg terytorialny obowiązywania prawa postępowania cywilnego:

Zasięg terytorialny zwany jest lex fori processualis. Terytorialny zasięg mocy obowiązującej prawa postępowania cywilnego pokrywa się co do zasady z terytorium danego państwa, przy czym zasada ta może doznawać wyjątków przy wykonywaniu przez sąd danego państwa pomocy prawnej na rzecz sądu albo innego organu państwa obcego.

Zasadniczo sąd stosuje to prawo, które obowiązuje w jego siedzibie. Istnieją jednakże w tym zakresie wyjątki - postępowanie rekwizycyjne (postępowanie o udzielenie pomocy sądowej) -
art. 1132 § 1 Kpc:

Wykonanie wniosku sądu lub innego organu państwa obcego o udzielenie pomocy prawnej przez sąd polski odbywa się według prawa polskiego. Sąd wezwany może jednak na prośbę sądu lub innego organu państwa obcego zastosować przy wykonywaniu wniosku inną formę od przewidzianej przez prawo polskie, jeżeli ta forma czynności nie jest zakazana przez prawo polskie ani sprzeczna z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP.

2. Zasięg czasowy obowiązywania prawa postępowania cywilnego:

Gdy zostają wprowadzone nowe przepisy prawa procesowego, na ogół w toku jest wiele postępowań wszczętych na podstawie przepisów dotychczasowych. Kwestię stosowania przepisów dotychczasowych albo nowych regulują każdorazowo reguły zawarte przez ustawodawcę w przepisach przejściowych, które mają charakter norm intertemporalnych (międzyczasowych). Sposób regulowania tej kwestii przez ustawodawcę nie jest jednolity i można wyróżnić w tym względzie 3 rodzaje rozwiązań:

1. zasada jednolitości (jedności) postępowania - wszystkie postępowania cywilne, które zostały wszczęte na podstawie przepisów obowiązujących w chwili wszczęcia postępowania prowadzone są aż do momentu ich zakończenia na podstawie tych przepisów. Ma to swoje ujemne skutki w postaci utrzymywania przez długi czas dualizmu postępowania cywilnego. W roku 1938 zaprzestano stosowania tego systemu;

2. zasada stadium postępowania - przyjmuje się, że stadium postępowania stanowi jego prowadzenie w danej instancji, stąd postępowanie w I instancji prowadzi się najczęściej według dotychczasowych przepisów, w II instancji obowiązują natomiast nowe przepisy;

3. zasada czynności procesowych - nowe przepisy od momentu wejścia w życie mają być stosowane we wszystkich sprawach bez względu na moment ich wszczęcia, przy czym stosowanie nowych przepisów do spraw będących w toku ogranicza się do czynności procesowych dokonywanych po dniu wejścia w życie nowej ustawy. Czynności procesowe dokonane przed dniem wejścia w życie nowej ustawy z reguły zachowują swoją skuteczność.

5. Naczelne zasady postępowania cywilnego.

Pojęcie naczelnych zasad postępowania cywilnego powstało w 1801 roku - zasada kontradyktoryjności i śledczości. Następnie pojawiły się zasady: dyspozycyjności (wszczynanie postępowania z powództwa) oraz oficjalności (wszczynanie postępowania z urzędu) - autor Zacharia. W oparciu o ww. zasady dokonano rozróżnienia pomiędzy postępowaniem cywilnym i postępowaniem karnym.

Zasady naczelne postępowania cywilnego wywodzą się z zasad naczelnych wymiaru sprawiedliwości, które znacznie się różnią od tych pierwszych. W naszym systemie prawnym można wskazać następujące zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości:

• zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości i prawo do sądu;

• zasadę rzetelnego postępowania;

• zasadę niezależności sądu i niezawisłości sędziowskiej;

• zasadę nadzoru judykacyjnego SN;

• zasadę kolegialności;

• zasadę udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości;

• zasadę instancyjności;

• zasadę jawności.

Co do zasad naczelnych postępowania cywilnego, to wskazać należy, że celem ich jest ukierunkowanie całej działalności procesowej sądu i innych organów państwowych i społecznych oraz stron i uczestników postępowania na najlepszą realizację zadań wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych. Są one założeniami podstawowymi postępowania cywilnego, wyrażonymi w normach prawa procesowego, odnoszącymi się do całości postępowania cywilnego (wszystkich jego instytucji) i wskazującymi metody i sposoby realizacji jego celów (funkcji).

W systemie polskiego prawa postępowania cywilnego funkcjonują następujące zasady naczelne:

1. zasada prawdy materialnej;

2. zasada dyspozycyjności;

3. zasada kontradyktoryjności;

4. zasada równości (równouprawnienia) stron i uczestników postępowania;

5. zasada bezpośredniości;

6. zasada ustności.

Istnieją także zasady odnoszące się tylko do pewnych stadiów postępowania jak np. zasada swobodnej oceny dowodów; takie zasady noszą nazwę zasad konstrukcyjnych postępowania.

Ad. a

Zasada prawdy materialnej:

Problem w ustaleniu tej zasady nastręcza definicja `prawdy'. Według klasycznej arystotelesowskiej definicji prawda (w postępowaniu cywilnym) polega na ustanowieniu zgodności pomiędzy naszymi przekonaniami a faktami. W średniowieczu definicja prawdy konstruowana jest odmiennie: prawda polega na zgodności myśli z rzeczywistością. Definicją tą posługiwał się św. Tomasz z Akwinu.

Obecnie przyjmuje się, że o zasadzie prawdy mówimy, gdy ustalenia sądu są zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy. Jest to zgodność orzeczenia z zebranym w sprawie materiałem dowodowym. Istotnym czynnikiem realizacji tej zasady jest prawdziwość twierdzeń uczestników postępowania co do stanu faktycznego i prawnego sprawy, bez zatajania czegokolwiek. Sąd powinien dążyć do wszechstronnego zbadania wszystkich okoliczności sprawy oraz do wyjaśnienia rzeczywistej treści stosunków faktycznych i prawnych. Zasada prawdy materialnej obejmuje nie tylko sferę działania sądu, ale także stron i uczestników, którzy swoim działaniem w postępowaniu powinni również przyczyniać się do wykrycia prawdy obiektywnej. Służyć temu mają gwarancje procesowe zasady prawdy, które dzielą się na 2 rodzaje:

1. gwarancje prewencyjne - punktem wyjścia jest tu założenie, że sąd ma przeciwdziałać naruszeniom zasady prawdy; stanowią o tym:

art. 3 Kpc:

Strony i uczestnicy postępowania obowiązani są dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody.

Art. 232 Kpc:

Strony są obowiązane wykazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd może dopuścić dowód nie wskazany przez stronę.

Art. 224 § 1 Kpc:

Przewodniczący zamyka rozprawę, gdy sąd uzna sprawę za dostatecznie wyjaśnioną. Przed zamknięciem rozprawy przewodniczący udziela głosu stronom.

Art. 225 Kpc:

Sąd może zamkniętą rozprawę otworzyć na nowo.

Art. 339 Kpc:

§ 1. Jeżeli pozwany nie stawił się na posiedzenie wyznaczone na rozprawę albo mimo stawienia się nie bierze udziału w rozprawie, sąd wyda wyrok zaoczny.

§ 2. W tym wypadku przyjmuje się za prawdziwe twierdzenia powoda o okolicznościach faktycznych przytoczonych w pozwie lub pismach procesowych doręczonych pozwanemu przed rozprawą, jeżeli nie budzą one uzasadnionych wątpliwości co do zgodności z prawdziwym stanem rzeczy.

Ponadto wskazać należy, że sąd jest związany powództwem, z tym zastrzeżeniem że nie będzie ono sprzeczne z prawem, zasadami współżycia społecznego lub też nie zmierza do obejścia prawa.

2. gwarancje represyjne - mają na celu usunięcie skutków zaistniałych naruszeń np. zasadą jest, że sąd II instancji orzeka na podstawie materiału dowodowego zebranego w I instancji, ale wyjątkowo może go uzupełniać (także SN rozpoznając kasację). Innym przykładem jest skarga o wznowienie postępowania (gdy wyrok uprawomocnił się) w związku z przyczynami restytucyjnymi: gdy wyrok został oparty na dokumencie sfałszowanym, uzyskanym w wyniku przestępstwa, po uprawomocnieniu wyroku doszło do wykrycia takich okoliczności faktycznych lub dowodów, które mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy, a z których strona nie mogła wcześniej skorzystać.

Istotne znaczenie dla wykrycia prawdy materialnej w procesie ma zasada swobodnej oceny dowodów, która znajduje wyraz w art. 233 § 1:

Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.

Danie wiary pewnemu dowodowi lub odrzucenie pewnego dowodu sąd powinien uzasadnić, ocena dowodów podlega bowiem kontroli w toku instancji.

Ad. b

Zasada dyspozycyjności:

Zasada ta wyraża się możnością rozporządzania swymi prawami przez strony i uczestników w postępowaniu cywilnym. Ma ona także swój odpowiednik na gruncie prawa materialnego w zasadzie autonomii woli stron stosunku prawnego oraz w zasadzie swobody zawierania umów.

W jej ramach można wyodrębnić 2 rodzaje rozporządzalności (2 aspekty realizacyjne):

1. materialnoprawny - tzw. rozporządzalność materialna; jej istota w postępowaniu cywilnym polega na rozporządzalności roszczeniem lub prawami dochodzonymi w procesie. Aktami tej dyspozycyjności jest wytoczenie powództwa, zrzeczenie się roszczenia, uznanie roszczenia, zawarcie ugody. Mają one zarówno jedno, jak i dwustronny charakter. Podlegają one ponadto kontroli sądu, jednak w ograniczonym zakresie np.:

art. 203 § 4 Kpc: Sąd może uznać za niedopuszczalne cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia tylko wtedy, gdy okoliczności sprawy wskazują, że wymienione czynności są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa.(zasada kontrolowania dyspozycyjności materialnoprawnej);

art. 223 Kpc: § 1. Przewodniczący powinien we właściwej chwili skłaniać strony do pojednania, zwłaszcza na pierwszym posiedzeniu, po wstępnym wyjaśnieniu stanowiska stron. Osnowa ugody zawartej przed sądem powinna być wciągnięta do protokołu rozprawy i stwierdzona podpisami stron. Niemożność podpisania sąd stwierdzi w protokole.

§ 2. Przepis art. 203 § 4 stosuje się odpowiednio. (chodzi o ugodę).

2. procesowy - tzw. rozporządzalność formalna; dysponowanie przez stronę i uczestników postępowania czynnościami procesowymi lub całym tokiem postępowania np. cofnięcie zażalenia, apelacji, kasacji, zawarcie umowy o właściwości sądu (prorogatio fori).

Zasada ta rządzi wszczęciem oraz przebiegiem procesu, a zwłaszcza sprawia, że sąd związany jest w procesie cywilnym granicami poszukiwanej przez stronę powodową ochrony prawnej.

Działanie zasady na poszczególnych etapach postępowania przedstawia się następująco:

• Wszczęcie: nie można wszcząć postępowania z urzędu; powództwo zostaje wniesione pozwem lub zgłoszone ustnie do protokołu; polskie postępowanie cywilne nie dopuszcza żadnego wyjątku na odcinku wszczęcia procesu, co do kompetencji sądu w tym zakresie.

• Przebieg procesu: strona może się zrzec roszczenia, ograniczyć roszczenie, cofnąć powództwo, zawrzeć ugodę. Istota zasady dyspozycyjności polega tu na tym, że „nie ma sądu bez powoda”.

• Orzekanie: sąd I instancji jest związany tylko żądaniem powództwa; nie może orzec ani ponadto to, ani tym bardziej o czymś innym:

Art. 321 Kpc:

§ 1. Sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie.(a contrario: może zasądzać mniej niż wynika z żądania)

§ 2. Przepisu paragrafu poprzedzającego nie stosuje się w sprawach o roszczenia alimentacyjne i o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. W takich sprawach sąd orzeka o roszczeniach, jakie wynikają z faktów przytoczonych przez powoda także wówczas, gdy roszczenie nie było objęte żądaniem lub gdy było w nim zgłoszone w rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony wynikiem postępowania.

Art. 477¹ Kpc:

§ 1. Sąd wydając wyrok orzeka o roszczeniach, które wynikają z faktów przytoczonych przez pracownika także wówczas, gdy roszczenie nie było objęte żądaniem pracownika lub gdy było zgłoszone w rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony wynikiem postępowania. Przepisy o uzupełnieniu wyroku stosuje się odpowiednio.

§ 1¹.Sąd wydając wyrok w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy nie może oddalić powództwa tylko na tej podstawie, że powód nie udowodnił wszystkich faktów niezbędnych do takiego ustalenia; w takim przypadku sąd prowadzi postępowanie dowodowe z urzędu.

§ 2. Jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, sąd może także z urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne.

• W postępowaniu nieprocesowym: na odcinku wszczęcia obowiązuje zasada dyspozycyjności, z ograniczeniami.

Art. 506 Kpc:

Sąd wszczyna postępowanie nieprocesowe na wniosek; w wypadkach wskazanych w ustawie sąd może wszcząć postępowanie także z urzędu.

Należy jednakże wskazać, że istnieją postępowania nieprocesowe, które wszczynane są co prawda na wniosek, ale następnie toczą się z urzędu, np.: postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku:

Art. 670 Kpc:

§ 1. Sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada czy spadkodawca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia.

§ 2. Sąd bada także z urzędu, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne oraz którzy spośród spadkobierców powołanych z ustawy do spadku odpowiadają warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

• Postępowanie przed II instancją: sąd nie może go wszczynać z urzędu, co do zasady. Jest zatem związany granicami wniosku co do zakresu zaskarżenia. Istnieją tu wszakże odstępstwa, ale o charakterze wyłącznie podmiotowym - sąd może rozpoznać apelację na rzecz współuczestników procesowych, którzy wyroku nie zaskarżyli, jeżeli prawa i obowiązki są im wspólne (współuczestnictwo materialne).

• Postępowanie przed III instancją: SN nie może wszczynać go z urzędu. Jest związany granicami kasacji, na które składają się podstawy i wnioski kasacji (art. 393¹¹). Z urzędu SN jest obowiązany rozpoznać wyłącznie nieważność postępowania:

Art. art. 393¹¹ § 1 Kpc:

Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia kasacją oraz jej podstaw; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod rozwagę nieważność postępowania.

Ad. c

Zasada kontradyktoryjności:

Zwana także zasadą sporności postępowania; najpełniej realizowana w procesie cywilnym.

Należy ją rozpatrywać z dwojakiego punktu widzenia:

1. forma procesu - proces cywilny charakteryzuje się tym, że istnieje w nim spór o prawa (istota procesu cywilnego); zasadą jest dwustronność;

2. ciężar dowodu - tam, gdzie obowiązek poszukiwania, gromadzenia i przedstawiania dowodów spoczywa na stronie procesowej mówimy o zasadzie kontradyktoryjności (przeciwieństwo: zasada śledczości - sąd poszukuje dowodów). Fakty winny być udowodnione przez twierdzącego. W ramach tej zasady należy jednocześnie wyraźnie wyróżnić ciężar dowodu w znaczeniu:

• materialnoprawnym: art. 6 Kc: Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Niekiedy modyfikują tę zasadę przepisy szczególne.

• procesowym: art. 232 Kpc: Strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd może dopuścić dowód niewskazany przez stronę.

Fakty, które są przedmiotem dowodu możemy podzielić na 2 grupy:

1. prawotwórcze - ciężar ich udowodnienia spoczywa na stronie powodowej;

2. niweczące prawo - strona pozwana wytacza powództwo zamienne; ciężar spoczywa na pozwanym (gdy zgłasza zarzuty).

W postępowaniu nieprocesowym mamy do czynienia z ograniczeniem realizacji tej zasady. Stąd też obowiązuje tu zasada śledczości - ciężar dowodu (materialny i procesowy) spoczywa na sądzie np. na sądzie opiekuńczym. Ograniczenia zasady kontradyktoryjności na rzecz zasady śledczej występują w 3 sytuacjach:

• gdy sąd bierze pod uwagę fakty notoryjne;

• gdy sąd wszczyna z urzędu postępowanie w sprawie albo postępowanie wpadkowe; w tej sytuacji materiał zgromadzony przez sąd może być uzupełniony w toku postępowania przez uczestników;

• gdy sąd podejmuje czynności mające na celu uzupełnienie materiału procesowego przedstawionego przez uczestników.

Także w postępowaniu egzekucyjnym działanie tej zasady jest dalece ograniczone - art. 804 Kpc:

Organ egzekucyjny nie jest uprawniony do badania zasadności i wymagalności obowiązku objętego tytułem wykonawczym.

Ad. d

Zasada równości:

Jest konkretyzacją konstytucyjnej zasady równości obywateli wobec prawa. Wynika z założenia, że pozwany i powód muszą mieć jednakie środki obrony swoich praw w postępowaniu, np. pozew i zarzuty na pozew (zarzuty merytoryczne i procesowe). Wyraża się w następujących sytuacjach:

1. strony mają zapewnione prawo do ich wysłuchania (audiatur et altera pars):

Art. 210 Kpc:

§ 1. Rozprawa odbywa się w ten sposób, że po wywołaniu sprawy strony - najpierw powód, a potem pozwany - zgłaszają ustnie swe żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie. Strony mogą ponadto wskazywać podstawy prawne swych żądań i wniosków. Na żądanie prokuratora sąd udziela mu głosu w każdym stanie rozprawy;

§ 2. Każda ze stron obowiązana jest do złożenia oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej, dotyczących okoliczności faktycznych.

§ 3. Ponadto rozprawa obejmuje, stosownie do okoliczności, postępowanie dowodowe i roztrząsanie jego wyników.

Art. 224 § 1 Kpc:

Przewodniczący zamyka rozprawę, gdy sąd uzna sprawę za dostatecznie wyjaśnioną. Przed zamknięciem rozprawy przewodniczący udziela głosu stronom.;

2. obowiązek zawiadamiania stron o posiedzeniach jawnych - art. 149 § 2 Kpc:

O posiedzeniach jawnych zawiadamia się strony i osoby zainteresowane przez wezwanie lub ogłoszenie podczas posiedzenia. Stronie nieobecnej na posiedzeniu jawnym należy zawsze doręczyć wezwanie na następne posiedzenie. Wezwanie powinno być doręczone co najmniej na tydzień przed posiedzeniem. W wypadkach pilnych termin ten może być skrócony do 3 dni.

3. zapewnienie gwarancji materialnych (zwolnienie od kosztów sądowych):

Art. 5 Kpc:

Sąd powinien udzielać stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego potrzebnych wskazówek co do czynności procesowych oraz pouczać ich o skutkach prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań.

Art. 111 Kpc:

§ 1. Nie mają obowiązku uiszczenia kosztów sądowych:

1. strona dochodząca ustalenia ojcostwa i roszczeń z tym związanych;

2. strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych;

3. -

4. prokurator;

5. kurator, wyznaczony przez sąd orzekający lub przez sąd opiekuńczy dla danej sprawy;

6. strona, która została zwolniona od kosztów sądowych przez sąd;

7. strona, wnosząca o uznanie postanowień umownych za niedozwolone.

§ 2. Za kuratora, jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej, wydatki ponosi tymczasowo strona, dla której kurator został ustanowiony, a gdyby to nie było możliwe - strona, która swym wnioskiem lub swą czynnością spowodowała ustanowienie kuratora. W pozostałych wypadkach wskazanych w paragrafie poprzedzającym za strony zwolnione od kosztów sądowych wydatki ponosi tymczasowo Skarb Państwa.

Ad. e i f

Zasada bezpośredniości.

Zasada ustności.

1) Zasada bezpośredniości - dotyczy sposobu zetknięcia się sądu z materiałem dowodowym sprawy. Zasadą jest, że postępowanie dowodowe musi być przeprowadzone przed sądem orzekającym -
art. 235 Kpc:

Postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem orzekającym, chyba że sprzeciwia się temu charakter dowodu albo wzgląd na poważne niedogodności lub niewspółmierność kosztów w stosunku do przedmiotu sporu. W takich wypadkach sąd orzekający zleci przeprowadzenie dowodu jednemu ze swych członków (sędzia wyznaczony) albo innemu sądowi (sąd wezwany).

Istotne jest jednak, że zgodnie z art. 323 Kpc:

Wyrok może być wydany tylko przez tych sędziów przed którymi odbyła się rozprawa bezpośrednio poprzedzająca wydanie wyroku.

Zasada bezpośredniości inaczej kształtuje się jednak w postępowaniu prowadzonym przed sądem II instancji. Sąd ten orzeka bowiem na podstawie materiału zebranego zarówno w postępowaniu I instancji, jak i w postępowaniu apelacyjnym.

Przepisy Kpc gwarantują respektowanie zasady bezpośredniości także w postępowaniu kasacyjnym. Sąd Najwyższy w razie uwzględnienia kasacji uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części w przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania sądowi, który wydał orzeczenie lub innemu sądowi równorzędnemu. Jeżeli natomiast Sąd Najwyższy uzna, że nie ma naruszeń istotnych przepisów postępowania, a zachodzi jedynie naruszenie prawa materialnego i w związku z tym orzeka co do istoty sprawy, to zgodnie z zasadą bezpośredniości jest związany stanem faktycznym stanowiącym podstawę wydania zaskarżonego orzeczenia.

W postępowaniu nieprocesowym zasada bezpośredniości ma bardziej ograniczone zastosowanie, ponieważ w postępowaniu tym sąd może wydawać orzeczenia także bez przeprowadzenia rozprawy, na podstawie akt sprawy, a więc bez nawiązania bezpośredniego kontaktu z uczestnikami postępowania. Sąd może jednak w razie potrzeby rozprawę przeprowadzić. Ponadto może prowadzić postępowanie dowodowe przewidziane przepisami dla procesu.

Należy zauważyć aspekt tej zasady w odniesieniu do samych dowodów. Dowody mogą mieć bowiem charakter bezpośredni (np. zeznania naocznego świadka wydarzenia) albo też pośredni (zeznania świadka, który słyszał o zdarzeniu od innej osoby). Sąd powinien przede wszystkim, w miarę możności, opierać się na dowodach bezpośrednich.

Zasada ustności - pozostaje w ścisłym związku z zasadą bezpośredniości, którą gwarantuje; dotyczy formy prezentacji materiału dowodowego. Najpełniej realizowana jest podczas rozprawy:

• wywołanie sprawy;

• powód i pozwany ustnie zgłaszają żądania, wnioski i dowody.

Polskie postępowanie cywilne opiera się na zasadzie ustności z silnymi ograniczeniami na rzecz zasady pisemności. Ograniczenia te przejawiają się w:

• większość czynności podmiotów postępowania może być dokonana nie tylko w formie ustnej, ale i w formie pisemnej;

• niektóre czynności wręcz wymagają formy pisemnej (np.: środki odwoławcze);

• niektóre czynności wymagają połączenia formy pisemnej i formy ustnej (orzeczenia zapadające na posiedzeniach jawnych);

• z czynności procesowych przeprowadzanych ustnie sporządza się protokoły.

6. Przesłanki procesowe.

Dopuszczalność wszczęcia postępowania cywilnego i rozstrzygnięcia przez sąd sprawy merytorycznie w tym postępowaniu uwarunkowana jest przez zaistnienie bądź nieistnienie pewnych okoliczności, które nazywane są przesłankami procesowymi.

Po raz pierwszy pojęcie to pojawiło się w roku 1850 przy analizie stosunków materialnoprawnych, dokonywanej przez Bintche'a. W nauce prawa procesowego pojęcie przesłanki procesowej wykorzystał Oscar Bio (1868) do analizy istoty procesu cywilnego.

Definicja:

PRZESŁANKI PROCESOWE TO TE WYMAGANE PRZEZ PRAWO OKOLICZNOŚCI, OD KTÓRYCH ISTNIENIA LUB NIE ZALEŻY DOPUSZCZALNOŚĆ WSZCZĘCIA I PROWADZENIA POSTĘPOWANIA CYWILNEGO W CELU ROZPOZNANIA SPRAWY CYWILNEJ LUB PODJĘCIA PRZEWIDZIANEJ PRAWEM CZYNNOŚCI PROCESOWEJ.

Podział:

1. dodatnie i ujemne;

2. względne i bezwzględne;

3. dotyczące przedmiotu procesu, dotyczące stron i uczestników postępowania oraz dotyczące sądu.

Ad. 1

Przesłanki dodatnie - ich istnienie stanowi niezbędny warunek dopuszczalności wszczęcia postępowania i rozpoznania merytorycznego sprawy w postępowaniu cywilnym przez sąd.

Są to:

• przynależność sprawy do drogi sądowej;

• jurysdykcja krajowa sądów polskich;

• zdolność sądowa stron;

• zdolność procesowa stron;

• należyte zastępstwo procesowe strony nie posiadającej zdolności procesowej.

Muszą być spełnione łącznie, a brak choć jednej z ich staje się przeszkodą procesową.

Przesłanki ujemne - in. przeszkody procesowe; ich istnienie czyni niedopuszczalnym rozpoznanie merytoryczne sprawy przez sąd powszechny w postępowaniu cywilnym. Są to:

• powaga rzeczy osądzonej (prawomocnie rozstrzygnięta sprawa o: ten sam przedmiot + ta sama podstawa faktyczna + te same podmioty);

• zawisłość sporu (toczące się postępowanie w identycznej sprawie między tymi samymi stronami);

• istnienie zapisu na sąd polubowny.

Ad. 2

Przesłanki bezwzględne - ich naruszenie skutkuje: odrzuceniem pozwu tj. pozostawieniem sprawy bez rozpoznania, a gdy jednak została wszczęta: nieważność postępowania, oraz nie mogą być usunięte przez sąd lub strony. Są to:

• przynależność sprawy do drogi sądowej;

• jurysdykcja krajowa sądów polskich;

• powaga rzeczy osądzonej;

• zawisłość sporu;

• zdolność sądowa strony, o ile nie da się jej uzupełnić (*możliwość konwalidacji).

Przesłanki względne - takie okoliczności, które w świetle prawa procesowego wprawdzie powodują niedopuszczalność rozpoznania sprawy przez sąd, ale tylko wówczas, gdy powoła się na nie strona lub inny uczestnik postępowania. Są to:

• istnienie zapisu na sąd polubowny;

• zdolność sądowa strony, o ile da się uzupełnić;

• zdolność procesowa stron;

• należyte zastępstwo strony nie posiadającej zdolności procesowej.

Ad. 3

Przesłanki dotyczące przedmiotu procesu - np. powaga rzeczy osądzonej;

Przesłanki dotyczące stron i uczestników postępowania - np. zdolność sądowa czy procesowa;

Przesłanki dotyczące sądu - np. dopuszczalność drogi sądowej czy jurysdykcja krajowa.

7. WŁAŚCIWOŚĆ SĄDÓW W SPRAWACH CYWILNYCH.

Definicja:

Przez właściwość sądu należy rozumieć ZAKRES UPRAWNIEŃ SĄDU DO ROZPOZNANIA I ROZSTRZYGNIĘCIA SPRAWY CYWILNEJ LUB PODJĘCIA INNEJ, PRZEWIDZIANEJ PRAWEM CZYNNOŚCI PROCESOWEJ (ZAKRES KOMPETENCJI).

Podział:

1. zależnie od tego, z jakiego źródła płynie przekazanie sprawy do rozpoznania sądu, można rozróżnić 3 rodzaje właściwości sądu:

1. właściwość ustawową - jest określona bezpośrednio przepisami ustawy (należy tu właściwość: 1. rzeczowa, 2. miejscowa, 3. funkcjonalna) i stanowi zasadę. Odstępstwo od właściwości ustawowej w drodze umowy lub delegacji sądu wyższej instancji dopuszczalne jest tylko w zakresie właściwości miejscowej. Właściwość rzeczowa i funkcjonalna jest określona tylko ustawowo.

2. właściwość umowną - wynika z umowy stron działających w granicach dozwolonych ustawą procesową; umowa ta jest nazywana prorogacyjną. Może dotyczyć tylko właściwości miejscowej i dopuszczalna jest tylko w procesie. Musi być ona zawarta na piśmie, przy czym może przybrać formę odrębnego oświadczenia woli stron, albo też klauzuli prorogacyjnej w umowie już istniejącej. Może być zawarta zarówno przed jak i po powstaniu sporu między stronami, a nawet już po wytoczeniu powództwa, ale przed wdaniem się w spór pozwanego.

3. właściwość delegacyjną - wynika z przydzielenia danej sprawy sądowi przez sąd wyższej instancji. Powodem delegacji mogą być względy konieczności, bądź względy celowości.

Art. 44 Kpc (PROCES):

Jeżeli sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności, sąd nad nim przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd..

Art. 45 Kpc (PROCES):

Jeżeli w myśl przepisów kodeksu nie można na podstawie okoliczności sprawy ustalić właściwości miejscowej, Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym oznaczy sąd, przed który należy wyznaczyć powództwo.

Art. 508 § 2 Kpc (POST. NIEPROCESOWE):

W wypadku gdy sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności albo gdy wymagają tego względy celowości, sąd nad nim przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd do rozpoznania sprawy w całości albo w części.

2. podział w ramach właściwości ustawowej:

1. właściwość rzeczowa - polega na podziale spraw pomiędzy sądy różnego rodzaju rozpoznające sprawy w I instancji (sądy rejonowe i sądy okręgowe).

Kwestię właściwości rzeczowej rozstrzyga art. 16 i 17 Kpc (DLA PROCESU):

Art. 16 Kpc:

Sądy rejonowe rozpoznają wszystkie sprawy z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych.

Art. 17 Kpc:

Do właściwości sądów okręgowych należą sprawy:

1) o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe, oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o unieważnienie uznania dziecka oraz o rozwiązanie przysposobienia;

2) o ochronę praw autorskich, jak również praw wynikających z opatentowania wynalazków lub rejestracji wzorów użytkowych i zdobniczych oraz znaków towarowych;

3) o roszczenia wynikające z Prawa prasowego;

4) o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa trzydzieści tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania i o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami oraz spraw o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym;

5) o orzeczenie przepadku świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym.

W POST. NIEPROCESOWYM - zasadą jest właściwość rzeczowa sądów rejonowych, przy czym istnieją tu wyjątki na rzecz sądów okręgowych np. z
art. 544 § 1 Kpc:

Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych, które rozpoznają je w składzie trzech sędziów zawodowych.

Właściwość rzeczowa a wartość przedmiotu sporu:

Z ww. przepisów Kpc wynika, że kwota 30 000 PLN jest pewną granicą, poniżej której właściwy jest sąd rejonowy (I instancja), a powyżej - sąd okręgowy (II instancja). Kwota ta ma także znaczenie dla określenia wynagrodzenia adwokata/radcy prawnego. Jest także kwotą wyrażającą wysokość roszczenia majątkowego (wartość przedmiotu sporu). Istnieją 2 zasady obliczania wartości przedmiotu sporu, przy czym ustalenie wartości przedmiotu sporu może nastąpić tylko zgodnie z przepisami kodeksu:

a) do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się odsetek, pożytków i kosztów, żądanych obok roszczenia głównego;

b) kumulacja roszczeń - wartość przedmiotu sporu stanowi suma roszczeń, gdy powód jednym pozwem dochodzi kilku roszczeń (od tego samego pozwanego, od kilku pozwanych).

Istnieją także dodatkowe reguły dotyczące obliczania szczególnych roszczeń
(np. roszczeń alimentacyjnych na przyszłość; generalnie świadczeń powtarzających się, dot. najmu i dzierżawy).

Oznaczenie przedmiotu sporu należy do powoda, ale ocena ta podlega kontroli sądu, który może zarządzić sprawdzenie wartości przedmiotu sporu z urzędu, ale tylko do czasu doręczenia pozwu pozwanemu; potem tylko na zgłoszony przez pozwanego zarzut (pozwany może to uczynić do momentu wdania się w spór co do istoty sprawy). Jeżeli sąd ustali inną wartość i stwierdzi swoją niewłaściwość, przekazuje sprawę do sądu właściwego - na postanowienie o przekazaniu sprawy do sądu niższego przysługuje zażalenie, do sądu wyższego natomiast środek ten nie przysługuje.

2. właściwość miejscowa - wynika z podziału terytorium państwa na okręgi sądowe i polega na podziale spraw i czynności procesowych pomiędzy sądy równorzędne ze względu na terytorialny zakres ich działalności. Wskazuje zatem, który z sądów tego samego rzędu jest uprawniony do rozpoznania sprawy ze względu na swój obszar działania zwany okręgiem sądowym. Kodeks przewiduje 3 rodzaje właściwości miejscowej:

1. ogólną - oparta jest na założeniu: actor sequitur forum rei; dla osoby fizycznej: ustalaną na podstawie miejsca zamieszkania pozwanego w Polsce (brak przepisów w Kpc - zastosowanie przepisów Kc o miejscu zamieszkania); jeżeli brak - wg miejsca pobytu; jeżeli brak - wg ostatniego miejsca zamieszkania pozwanego w Polsce; jeżeli i tego nie można ustalić należy odwołać się do właściwości delegacyjnej (wskazanie sądu przez SN); dla osoby prawnej: wg miejsca siedziby; dla SP: należy wskazać siedzibę jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.

2. przemienną - jej istotą jest to, że powód ma możliwość wyboru sądu między tym, który wskazują przepisy o właściwości ogólnej, a tym, który wskazują przepisy o właściwości przemiennej. Właściwość przemienna dopuszczona jest w przypadkach, gdy charakter roszczenia dochodzonego przez powoda uzasadnia umożliwienie mu wytoczenia sprawy przed sąd dla niego dogodniejszy lub gdy związek przedmiotu sprawy z okręgiem sądu innego niż sąd miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego jest szczególnie silny. Np.: roszczenie dotyczące umowy - sądem właściwym przemiennie jest sąd miejsca wykonania umowy; dochodzenie roszczeń z czynów niedozwolonych - sąd właściwy przemiennie to sąd miejsca zdarzenia.
   W Kpc sądy właściwe przemiennie wskazują przepisy art. 32 - 37.

3. wyłączną - powód nie ma żadnego wyboru; powództwo może być wytoczone tylko przed sądem wskazanym w przepisach o właściwości miejscowej wyłącznej dla danego roszczenia np.: roszczenie dotyczące własności nieruchomości - właściwość wyłączna sądu miejsca położenia nieruchomości; powództwo ze stosunków małżeńskich - właściwy jest sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce zamieszkania, a przynajmniej jeden z małżonków stale przebywa w tym miejscu.

W Kpc przepisy o właściwości miejscowej wyłącznej zawarte są w art. 38 - 42.

3. właściwość funkcjonalna - polega na podziale funkcji oraz poszczególnych czynności procesowych w postępowaniu cywilnym pomiędzy sądami różnych instancji lub też sądami równorzędnymi. Brak wyodrębnionych przepisów w kodeksie; ustalana na podstawie przepisów rozrzuconych są w różnych miejscach kodeksu, a wskazujących do jakich czynności procesowych jest uprawniony sąd danego rodzaju. I tak:

• sąd rejonowy:

• rozpoznawanie spraw w I instancji;

• przyjmowanie i kontrola pod względem dopuszczalności, środków odwoławczych od swoich orzeczeń; wyjątkowo możliwość rozpoznawania zażaleń na własne postanowienia;

- postępowanie pojednawcze (wpierw, przed procesem, sąd ma dążyć do ugody);

- czynności związane z pomocą sądową;

- nadzór judykacyjny nad komornikiem sądowym w postępowaniu egzekucyjnym.

• sąd okręgowy:

- rozpoznawanie spraw w I instancji;

- rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń wydanych przez sąd rejonowy (II instancja);

- przyjmowanie środków odwoławczych od swoich orzeczeń i kontrola ich dopuszczalności; wyjątkowo kontrola zażaleń na własne postanowienia (gdy oczywiście zasadne);

- rozstrzyganie o wyłączeniu sędziego sądu rejonowego, gdy w sądzie rejonowym zbyt mało sędziów do podjęcia takiego postanowienia;

- może wskazać sąd rejonowy właściwy do rozpoznania sprawy, gdy właściwy sąd rejonowy nie może rozpoznać sprawy;

- przyjmuje odpowiedź na kasację wniesioną od swojego orzeczenia w II instancji.

• sąd apelacyjny:

- rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądu okręgowego jako sądu I instancji;

- przyjmowanie środków odwoławczych od swoich orzeczeń i kontrola ich dopuszczalności;

- orzekanie o wyłączeniu sędziego sądu okręgowego, gdy w sądzie okręgowym za mało sędziów by o tym orzekać;

- wskazuje sąd okręgowy właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby właściwy sąd okręgowy nie mógł rozpoznać sprawy;

- przyjmuje odpowiedzi na kasację od swojego orzeczenia.

• Sąd Najwyższy:

- rozpoznaje kasacje i zażalenia od orzeczeń sądów II instancji;

- rozstrzyga zagadnienia prawne przedstawione przez sąd rozpoznający środek odwoławczy; może przejąć do rozpoznania sprawę, w której nastąpiło przedstawienie mu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego.

Badanie właściwości przez sąd - skutki niewłaściwości:

Właściwość bada się biorąc pod uwagę moment wytoczenia powództwa. Jeżeli sąd był właściwy w tej chwili jego właściwość utrwala się i jest on właściwy cały czas, niezależnie od zmiany okoliczności. Jeżeli natomiast już na początku nie był właściwy (w momencie wytoczenia powództwa), ale potem stał się właściwy (w trakcie rozpoznawania) - nie może już orzec swojej niewłaściwości. Do momentu doręczenia pozwanemu pozwu sąd z urzędu bada każdy rodzaj właściwości; po doręczeniu - bada właściwość rzeczową, funkcyjną i miejscową wyłączną wskazujące ewentualnie tzw. niewłaściwość nieusuwalną. Niewłaściwość usuwalną (pozostałe rodzaje właściwości) sąd uwzględni tylko na zarzut pozwanego (może go zgłosić do momentu wdania się w spór co do istoty sprawy). Jeżeli sąd stwierdzi swoją niewłaściwość to przekazuje sprawę do sądu właściwego:

• niższego/równego rzędu - na takie postanowienie przysługuje zażalenie; postanowienie takie jest wiążące dla sądu II instancji;

• wyższego rzędu - brak zażalenia, ale sąd II instancji nie jest związany tym postanowieniem, kwestię tę bada samodzielnie i postanowienie takie może ewentualnie cofnąć.

Skutki naruszenia przepisów o właściwości przedstawiają się w ten sposób, że jeżeli sąd rozpozna sprawę, mimo, że nie był w niej właściwy, mamy do czynienia z uchybieniem procesowym, które:

• nie jest wprawdzie przyczyną nieważności, ale

• jeżeli miało wpływ na wynik postępowania, może być skutecznie podniesione w apelacji.

UWAGA! Istnieje wszakże jeden przypadek, kiedy takie naruszenie będzie skutkowało nieważnością postępowania - gdy sąd rejonowy rozpozna sprawę będącą we właściwości sądu okręgowego, bez względu na wartość przedmiotu sporu tzn. gdy o właściwości sądu okręgowego nie decydowała wartość przedmiotu sporu, ale inne względy.

8. SKŁAD SĄDU.

WYŁĄCZENIE SĘDZIEGO.

1. Skład sądu:

a. w I instancji:

sprawy rozpoznawane są przez 1 sędziego; wyjątkowo w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz sprawach rodzinnych (z wyjątkiem spraw alimentacyjnych) sprawę rozpoznaje 1 sędzia + 2 ławników; na zarządzenie prezesa sądu, gdy sprawa jest wyjątkowo zawiła lub ma precedensowy charakter rozpoznanie może nastąpić w składzie 3 sędziów zawodowych.

b. w II instancji:

co do zasady rozpoznawanie przez 3 sędziów zawodowych; wyjątkowo, w postępowaniu uproszczonym może rozpoznawać 1 sędzia zawodowy;

c. w III instancji:

co do zasady rozpoznawanie w składzie 3 sędziów zawodowych.

Rozpoznawanie przez skład sprzeczny z przepisami (nawet „lepszy”) jest przyczyną nieważności postępowania -
art. 379 § 4 Kpc:

Nieważność postępowania zachodzi jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w rozpoznawaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy.

2. Wyłączenie sędziego:

Stanowi jedną z procesowych gwarancji bezstronności sądu (2 rodzaj gwarancji - ustrojowe).

Przyczyny wyłączenia dzielą się na 2 grupy:

1. iudex inhabilis - wyłączenie z mocy ustawy:

instytucję wyłączenia z mocy ustawy przewiduje art. 48 Kpc, według którego wyłącznie następuje obligatoryjnie:

- gdy sędzia jest stroną postępowania albo z jedną ze stron jest w takim stosunku prawnym, że wynik tego postępowania będzie oddziaływał na jego prawa lub obowiązki;

- w sprawach swojego małżonka, krewnych w linii prostej, krewnych w linii bocznej do 4 stopnia; powinowatych w linii prostej i w linii bocznej (tu do 2 stopnia);

- w sprawach osób, z którymi łączy sędziego stosunek kurateli, opieki, przysposobienia;

- w sprawach, w których w niższej instancji wydał zaskarżone orzeczenie;

- gdy jest/był pełnomocnikiem jednej ze stron lub radcą prawnym jednej ze stron;

gdy w tej samej sprawie występował w charakterze prokuratora.

2. iudex suspectus - wyłączenie na wniosek:

instytucję wyłączenia na wniosek przewiduje art. 49 Kpc:

Niezależnie od przyczyn wymienionych w artykule poprzedzającym, sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli między nim a jedną ze stron lub jej przedstawicielem zachodzi stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać wątpliwości co do bezstronności sędziego.

We wniosku należy uprawdopodobnić przyczyny wyłączenia. Wniosek kierowany jest do sądu rozpoznającego sprawę i rozpoznawany jest przez skład 3 sędziów zawodowych. Jeżeli w sądzie rozpoznającym nie da się utworzyć tego składu, wniosek rozpoznaje sąd wyższego rzędu.

Aż do rozstrzygnięcia sprawy o wyłączenie sędzia może spełniać tylko czynności nie cierpiące zwłoki. Obowiązkiem sędziego jest jednak zawiadomienie sądu o zachodzącej podstawie swego wyłączenia i wstrzymywanie się od udziału w sprawie. Przepisy o wyłączeniu sędziego stosowane są odpowiednio do wyłączenia innych urzędników/organów (komornika, referendarza, itp.).

Jeżeli w sprawie orzeka sędzia wyłączony, to skutkuje to nieważnością postępowania (art. 379
§ 4 Kpc). Jeżeli natomiast zaistnieje taka sytuacja, że wyrok wydany przez sędziego wyłączonego zdążył się uprawomocnić, to w grę nie wchodzi nieważność postępowania, zastosowanie ma natomiast skarga o wznowienie postępowania (środek nadzwyczajny) - art. 401 ust. 1 Kpc:

Można żądać wznowienia postępowania z powodu nieważności jeżeli w składzie sądu uczestniczyła osoba nieuprawniona lub jeżeli orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy, a strona przed uprawomocnieniem się wyroku nie mogła domagać się wyłączenia.

9. STRONY POSTĘPOWANIA CYWILNEGO.

Pojęcie strony postępowania:

występuje na gruncie postępowania cywilnego w dwóch ujęciach:

1. Stroną postępowania cywilnego jest podmiot, w którego interesie i na rzecz którego poszukiwana jest przed sądem ochrona prawna lub podmiot, przeciwko któremu skierowane jest to żądanie. Jest to tzw. definicja monistyczna, nie do końca adekwatna, bo mogą występować jeszcze takie podmioty jak prokurator, RPO, przedstawiciel organizacji społecznej.

2. Definicja dualistyczna: wprowadza rozróżnienie na poj. strony; jest to ujęcie strony w znaczeniu materialnym oraz w znaczeniu formalnym:

1. w znaczeniu materialnym:

• stroną powodową jest podmiot, na rzecz którego i w interesie którego poszukiwana jest ochrona prawna i którego dotyczą skutki wydanego w tym postępowaniu rozstrzygnięcia;

• stroną pozwaną jest podmiot, przeciwko któremu skierowano żądanie powoda.

1. w znaczeniu formalnym:

• stroną powodową jest podmiot poszukujący ochrony prawnej we własnym imieniu, praw podmiotowych własnych lub cudzych;

• stroną pozwaną jest podmiot, który we własnym imieniu ma prawo przeciwstawiania się żądaniu powództwa.

UWAGA! Najczęściej stroną w znaczeniu materialnym i formalnym jest ta sama osoba, nie jest tak jednak zawsze.

Odpowiednicy stron w postępowaniach innych niż proces:


W postępowaniu nieprocesowym: nie występują strony tylko uczestnicy postępowania
tj. każdy, którego praw dotyka wynik postępowania; każdy, kto ma interes prawny (interes prawny może być: majątkowy, niemajątkowy oraz bezpośredni i pośredni).


W postępowaniu egzekucyjnym: nie ma strony powodowej i pozwanej; ta strona, która ma roszczenie jest wierzycielem, a ta przeciwko której takie żądanie jest skierowane jest dłużnikiem.

Cechy strony postępowania cywilnego:

1. zdolność sądowa -

zdolność do występowania w procesie w charakterze strony w ogólności w każdym procesie cywilnym lub w postępowaniu nieprocesowym w charakterze uczestnika tego postępowania. Tak ujęte pojęcie zdolności sądowej odróżnia ją od uprawnienia do występowania w konkretnym procesie cywilnym w charakterze strony (legitymacja procesowa).

Istnieją 3 grupy podmiotów mające zdolność sądową:

• osoby fizyczne;

• osoby prawne;

• podmioty nie będące ani osobami fizycznymi ani osobami prawnymi.

Osoby fizyczne:

Zdolność sądowa istnieje od urodzenia; jest ona odpowiednikiem zdolności prawnej; nasciturusowi przypada warunkowa zdolność sądowa - o ile urodzi się żywy; ogólnie nieograniczona.

Osoby prawne:

Nieograniczona zdolność sądowa; przysługuje od chwili powstania.

Inne podmioty:

Należy wyróżnić tu 2 grupy podmiotów:

1. mające zdolność sądową na podstawie przepisów Kpc;

2. mające zdolność sądową na podstawie przepisów pozakodeksowych.

Ad. a

Chodzi tu o organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie miały osobowości prawnej (np. stowarzyszenia zwykłe, organy samorządu studenckiego); Art. 460 § 1 Kpc (sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych):

Zdolność sądową i procesową ma także zakład pracy, chociażby nie posiadał osobowości prawnej, a w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zdolność tę ma organ rentowy.

Art. 479⁷ Kpc (sprawy gospodarcze):

W postępowaniu przed sądem gospodarczym zdolność sądową mają także przedsiębiorcy będący jednostkami organizacyjnymi, nie mającymi osobowości prawnej, utworzonymi zgodnie z przepisami prawa, jeżeli ich przedmiot działania obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej.

Art. 691³ Kpc (sprawy z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego):

W sprawach, o których mowa w art. 691¹ , zdolność sądową mają ponadto dyrektor przedsiębiorstwa i dyrektor zrzeszenia przedsiębiorstw, działający w tym charakterze, oraz rada pracownicza przedsiębiorstwa i rada zrzeszenia przedsiębiorstw.

Ad. b

Wśród podmiotów, mających zdolność sądową na podstawie przepisów pozakodeksowych wymienić należy np. spółki osobowe (na podstawie prawa handlowego przyznano im zdolność sądową), wspólnoty mieszkaniowe, itp.

Zdolność sądowa jest bezwzględną, dodatnią przesłanką procesową, braną pod uwagę przez sąd z urzędu. Jeżeli brak zdolności sądowej jednej ze stron to zachodzi nieważność postępowania.

Przyczyny braku zdolności sądowej:

• gdy strona nie ma zdolności sądowej w chwili wytoczenia powództwa (pierwotny brak) - sąd podejmuje próbę skonwalidowania zdolności sądowej, jeżeli jest to jednak niemożliwe pozew odrzuca;

• utrata zdolności sądowej po wytoczeniu powództwa, w toku postępowania (następczy brak) - jest przyczyną zawieszenia postępowania; jeżeli nie pojawią się następcy prawni takiego podmiotu postępowanie należy umorzyć po upływie 3 lat od chwili zawieszenia.

2. Zdolność procesowa -

zdolność do podejmowania czynności procesowych (odpowiednik w Kc zdolności do czynności prawnych). Analogicznie do zdolności sądowej, wyróżnia się 3 grupy podmiotów wyposażone w zdolność procesową:

• osoby fizyczne;

• osoby prawne;

• podmioty nie będące ani osobami fizycznymi ani osobami prawnymi.

Osoby fizyczne:

Zdolność procesowa zależy od zdolności do czynności prawnych, może być więc ograniczona, częściowo lub całkowicie. Do 13 roku życia brak w ogóle zdolności procesowej - czynności można podejmować tylko przez przedstawiciela; 13 - 18 rok życia to ograniczona zdolność procesowa w takim zakresie, w jakim osoby fizyczne mogą samodzielnie podejmować czynności prawne na gruncie Kc.; od 18 roku życia przysługuje pełna zdolność procesowa z zastrzeżeniem na rzecz ubezwłasnowolnienia - wtedy albo całkowity brak zdolności procesowej albo też zdolność procesowa ograniczona - częściowa. Istnieją wszakże wyjątki:

Art. 560 Kpc:

Do zaskarżania postanowień uprawniony jest sam ubezwłasnowolniony nawet wówczas, gdy ustanowiony został doradca tymczasowy.

Art. 573 Kpc:

§ 1. Osoba pozostająca pod władzą rodzicielską, opieką albo kuratelą ma zdolność do podejmowania czynności w postępowaniu dotyczącym tej osoby, chyba że nie ma zdolności do czynności prawnych.

§ 2. Sąd może ograniczyć lub wyłączyć osobisty udział małoletniego w postępowaniu, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze.

Osoby prawne:

Pełna zdolność do czynności procesowych.

Inne podmioty:

Te, które mają zdolność sądową, posiadają także zdolność procesową w nieograniczonym zakresie.

Zdolność procesowa to bezwzględna, dodatnia przesłanka procesowa, brana pod uwagę przez sąd z urzędu w każdym stanie sprawy; brak jej u jednej ze stron powoduje nieważność postępowania.

Przyczyny braku zdolności procesowej:

• brak pierwotny: po stronie powoda - próba konwalidacji; jeżeli to niemożliwe sąd odrzuca pozew; po stronie pozwanego - wezwanie powoda do uzupełnienia braków formalnych pozwu (art. 130 Kpc) tj. wskazania przedstawiciela ustawowego pozwanego pod rygorem zwrotu pozwu;

• brak następczy: analogicznie, jak w przypadku zdolności sądowej - zawieszenie postępowania, a gdy w ciągu 3 lat od zawieszenia brak przedstawicieli następuje umorzenie postępowania.

3. Zdolność postulacyjna -

zdolność do osobistego, samodzielnego podejmowania czynności procesowych; może być ograniczona - ograniczenia są natury:

• faktycznej - gdy strona jest osobą ułomną (np. głuchą czy niewidomą), w związku z czym osobiście może działać w ograniczonym zakresie: wtedy działa przez pełnomocnika;

• prawnej - tzw. przymus adwokacko-radcowski; charakter ograniczenia jest względny, bowiem strona może dokonywać czynności samodzielnie, ale jeśli ustanowi pełnomocnika musi to być radca prawny lub adwokat; charakter ograniczenia może być także bezwzględny - wówczas czynność musi być dokonana przez pełnomocnika będącego radcą prawnym lub adwokatem - w Kpc taki przymus istnieje przy wnoszeniu kasacji oraz zażalenia wnoszonego do sądu II instancji, od przymusu bezwzględnego istnieją wszakże wyjątki: jeżeli stroną (pełnomocnikiem strony) jest sędzia, notariusz, prokurator lub profesor lub doktor nauk prawnych - mogą tych czynności dokonywać samodzielnie; podobnie jeżeli stroną jest radca prawny lub adwokat.

Naruszenie przepisów dotyczących zdolności postulacyjnej ogranicza prawo do obrony i w konsekwencji może prowadzić do nieważności postępowania.

Legitymacja procesowa:

Uprawnienie do występowania w charakterze strony w konkretnym procesie.

Istnieje kilka rodzajów legitymacji procesowej (podział):

1. czynna i bierna:

• czynna - występuje po stronie powoda;

• bierna - występuje po stronie pozwanego.

2. materialna i formalna:

• materialna - posiadanie prawa podmiotowego podlegającego ochronie;

• formalna - uprawnienie do wytoczenia powództwa, zgłoszenia wniosku o ochronę prawa podmiotowego własnego lub cudzego.

3. zwykła i nadzwyczajna:

• zwykła - gdy przysługuje podmiotowi będącemu jednocześnie stroną stosunku materialnoprawnego;

• nadzwyczajna - przysługuje podmiotowi, który nie jest stroną stosunku materialnoprawnego
  → podstawienie procesowe:

• substytucja procesowa - podmiot nie będący stroną stosunku materialnoprawnego wchodzi do procesu obok strony procesowej będącej stroną stosunku materialnoprawnego;

• subrogacja rzeczowa - podmiot nie będący stroną wchodzi do procesu kosztem strony stosunku materialnoprawnego, zamiast tej strony (np. wykonawca testamentu).

4. indywidualna i grupowa:

• indywidualna - przysługuje jednemu podmiotowi;

• grupowa - in. zbiorowa; przysługuje wielu podmiotom:

• łączna, gdy kilka podmiotów musi występować razem w procesie (współuczestnictwo konieczne);

• przysługuje kilku podmiotom, ale mogą występować osobno.

UWAGA! Legitymacja procesowa nie jest przesłanką procesową. Jest to uprawnienie innego rodzaju, przede wszystkim o charakterze materialnym. Brak legitymacji procesowej z reguły powoduje odrzucenie pozwu, ale możliwa jest konwalidacja braku legitymacji, która następuje przez podmiotowe przekształcenie powództwa procesowego (art. 194-198 Kpc). Konwalidacja może następować zarówno po stronie powoda jak i pozwanego.

Współuczestnictwo procesowe:

Istota tej instytucji polega na tym, że po stronie powodowej lub po stronie pozwanej może wystąpić więcej niż jeden podmiot (osoba fizyczna, osoba prawna albo podmiot, który nie jest ani osobą fizyczną ani osobą prawną). Współuczestnictwo po stronie powodowej nazywane jest współuczestnictwem czynnym, po stronie pozwanej współuczestnictwem biernym. Współuczestnictwo procesowe wynika z wielopodmiotowości stron stosunku materialnoprawnego np.: istnieje kilku właścicieli nieruchomości, jest kilku dłużników solidarnych. Przy współuczestnictwie nie zostaje naruszona zasada dwustronności procesu cywilnego (instytucja współuczestnictwa procesowego jest charakterystyczna dla procesu cywilnego; nie występuje w postępowaniu nieprocesowym). Współuczestnictwo może istnieć od początku postępowania (współuczestnictwo pierwotne) albo może powstać w toku postępowania na skutek zmian podmiotowych w procesie (współuczestnictwo następcze), co ma miejsce, gdy:

• w miejsce zmarłej strony wejdzie kilku jej następców prawnych;

• w miejsce strony, która zbyła przedmiot sporu, wejdzie kilku jej nabywców;

• do wzięcia udziału w charakterze pozwanych sąd wezwie na wniosek powoda osoby przewidziane w art. 194 § 1 i 2 oraz 196 § 1 i 2 (współuczestnicy konkurencyjni).

W postępowaniu cywilnym znanych jest kilka rodzajów współuczestnictwa procesowego:

1. materialne i formalne:

- współuczestnictwo procesowe materialne - uregulowane w art. 72 § 1 pkt 1 Kpc, który stanowi:

Kilka osób może w jednej sprawie występować w roli powodów lub pozwanych, jeżeli przedmiot sporu stanowią prawa i obowiązki im wspólne lub oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej (współuczestnictwo materialne).

Jak wynika z powyższego współuczestnictwo procesowe materialne może zaistnieć w 2 sytuacjach: 1. jeśli prawa lub obowiązki współuczestników są im wspólne (np. dwóch dłużników solidarnych), oraz 2. jeśli prawa lub obowiązki współuczestników są oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej.

- współuczestnictwo procesowe formalne - uregulowane w art. 72 § 1 pkt 2 Kpc, gdzie wskazano:

Kilka osób może w jednej sprawie występować w roli powodów lub pozwanych, jeżeli przedmiot sporu stanowią roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, jeżeli ponadto właściwość sądu jest uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jako też dla wszystkich wspólnie (współuczestnictwo formalne).

Współuczestnictwo formalne może wchodzić w rachubę np. gdy spółdzielnia budowlano-mieszkaniowa dochodzi jednym pozwem należności z tytułu opłat za świadczenia od kilkunastu członków.

2. jednolite, zwykłe i konieczne (stanowią kwalifikowane wypadki współuczestnictwa materialnego i nie wchodzą w grę przy współuczestnictwie formalnym):

- współuczestnictwo procesowe jednolite - zachodzi wówczas, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub przepisu ustawy wynika, że wyrok będzie miał niepodzielny skutek w stosunku do wszystkich współuczestników postępowania np. w sprawie powództwa prokuratora albo osoby trzeciej o unieważnienie małżeństwa - wyrok musi być jednakowy w stosunku do obu pozwanych małżonków. O współuczestnictwie jednolitym stanowi art. 73 Kpc:

§ 1. Każdy współuczestnik działa w imieniu własnym.

§ 2. W wypadku jednak, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników (współuczestnictwo jednolite), czynności procesowe współuczestników działających są skuteczne wobec nie działających. Do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa potrzeba zgody wszystkich współuczestników.

- współuczestnictwo procesowe zwykłe - jest przeciwieństwem jednolitego, gdyż nie ma tu elementu niepodzielnych skutków wyroku;

- współuczestnictwo konieczne - zachodzi wówczas, gdy przeciwko kilku osobom sprawa może toczyć się tylko łącznie, chociaż nie dotyczy wyłącznie współuczestnictwa po stronie pozwanych i może być stosowane przy współuczestnictwie po stronie powodowej, choć jest to raczej wyjątkowe. O współuczestnictwie koniecznym stanowi art. 72 § 2 Kpc. Sytuacje, na których tle może powstać współuczestnictwo konieczne, wynikają najczęściej ze stosunków prawa rodzinnego, rzeczowego, zobowiązaniowego, a także na tle stosunków prawa autorskiego i własności przemysłowej np.: jeżeli mąż matki występuje o zaprzeczenie ojcostwa musi pozwać matkę i dziecko (art. 66 Krio).

UWAGA! Współuczestnictwo procesowe konieczne ma zawsze miejsce, gdy prokurator albo osoba trzecia występuje o ustalenie istnienia lub nieistnienia albo o ukształtowanie stosunku prawnego łączącego inne osoby.

UWAGA! Współuczestnictwo konieczne w zasadzie zawsze jest jednocześnie współuczestnictwem jednolitym.

*Inne rodzaje współuczestnictwa:

współuczestnictwo konkurencyjne - może zaistnieć w 2 przypadkach:

1. jeżeli okaże się, że powództwo zostało wniesione nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda, sąd na wniosek powoda zawiadomi o toczącym się procesie osobę przez niego wskazaną. Osoba ta może w ciągu 2 tygodni od doręczenia zawiadomienia wstąpić do sprawy w charakterze powoda. Osoba zawiadomiona, która zgłosiła przystąpienie do sprawy w charakterze powoda, może za zgodą obu stron wstąpić w miejsce strony powodowej, która wówczas będzie od udziału w sprawie zwolniona. Jeżeli jednak strony nie wyrażą zgody na wejście do sprawy osoby zawiadomionej na miejsce powoda, a ona sama zgłosi przystąpienie do sprawy, wówczas osoba ta będzie występować obok dotychczasowego powoda do czasu, gdy sąd rozstrzygnie, której z tych osób przysługuje dochodzone roszczenie lub inne uprawnienie, a która z nich nie posiada legitymacji procesowej czynnej. Podobnie sytuacja się ma w przypadku pozwanego;

2. szczególny rodzaj współuczestnictwa wynika w wypadku interwencji głównej - szczegóły patrz dalej.

Zasada działania współuczestników procesowych:

Główną zasadą jest, że każdy ze współuczestników działa w imieniu własnym. Oznacza to, że czynności procesowe współuczestnika są skuteczne tylko dla tego, który te czynności podejmuje, a więc nie są on skuteczne w stosunku do innych współuczestników procesowych. Zasada ta doznaje jednak następujących ograniczeń:

• w przypadku współuczestników jednolitych, czynności procesowe podejmowane przez jednego współuczestnika wywołują także skutki procesowe w stosunku do pozostałych;

• współuczestnicy jednolici, którzy znajdą się w sytuacji związanej z dyspozycją materialnoprawną takiej, jak ugoda, zrzeczenie się roszczenia czy uznanie powództwa, muszą wszyscy wyrazić zgodę na daną czynność lub stan rzeczy;

• można rozpoznać apelację na rzecz współuczestnika materialnego, który wyroku nie zaskarżył, jeżeli prawa i obowiązki są wszystkim współuczestnikom wspólne.

Następstwo prawne i inne zmiany podmiotowe w procesie:

Następstwo procesowe oznacza sytuacje, w których w miejsce strony lub uczestnika postępowania wchodzi inna osoba, a pierwotna strona lub uczestnik występuje z postępowania. Następstwo procesowe ma szczególne znaczenie w procesie. W postępowaniu nieprocesowym, w którym uczestnikiem może być każda zainteresowana osoba, następstwo procesowe wchodzi w grę tylko w razie śmierci uczestnika postępowania (lub likwidacji osoby prawnej albo innej jednostki organizacyjnej będącej uczestnikiem), gdyż w innych sytuacjach, związanych ze zmianą stosunków prawnych, osoby zainteresowane, których może dotyczyć wynik postępowania, mogą zawsze wejść do postępowania i brać w nim udział jako samodzielni uczestnicy.

Następstwo procesowe można sklasyfikować według kilku kryteriów, przy czym podziałem podstawowym jest podział na:

1. następstwo procesowe wynikające z następstwa prawnego;

2. następstwo procesowe nie wynikające z następstwa prawnego.

Ad. 1

Następstwo procesowe jako rezultat następstwa prawnego może być skutkiem bądź śmierci osoby fizycznej lub likwidacji osoby prawnej albo innej jednostki organizacyjnej będącej stroną lub uczestnikiem postępowania (successio mortis causa), bądź też może być wynikiem czynności prawnej, dotyczącej przedmiotu sporu (successio inter vivos).

Ad. 2

Następstwo procesowe nie związane z następstwem prawnym, a więc mające czysto procesowy charakter może wystąpić przede wszystkim w następujących 2 przypadkach:

1. w myśl art. 83 za zgodą obu stron interwenient uboczny może wejść na miejsce strony, do której przystąpił (o interwencji patrz dalej);

2. w razie zmian podmiotowych w procesie, związanych z pozwaniem osoby nie mającej legitymacji procesowej biernej albo wystąpieniem z powództwem przez osobę, której nie służy legitymacja procesowa czynna (zmiany podmiotowe - patrz wcześniej).

Interwencja uboczna i główna w procesie:

Interwencja uboczna:

Zdarzają się sytuacje, gdy ze względu na stosunki łączące osobę trzecią z jedną ze stron, wynik procesu może w sposób pośredni wpłynąć na sytuację prawną tej osoby, w sposób korzystny bądź niekorzystny, mimo, iż zasadniczo wynik postępowania winien mieć charakter inter partes. Stąd też prawo procesowe umożliwia w uzasadnionych wypadkach osobie trzeciej branie udziału w procesie toczącym się między innymi osobami. Jest to instytucja interwencji ubocznej. Interwencja uboczna oznacza wstąpienie do procesu po jednej lub drugiej stronie i branie w nim udziału obok strony, do której osoba interwenienta ubocznego przystępuje. Interwenient uboczny nie dochodzi jednak w procesie tym żadnych praw własnych, ale współdziała ze stroną, do której przystąpił w obronie jej praw, których dotyczy proces. Zgodnie z art. 76 Kpc warunkiem przystąpienia interwenienta ubocznego do jednej ze stron procesowych jest posiadanie przez niego interesu prawnego w rozstrzygnięciu sprawy na korzyść tej strony. Interwenient uboczny może przy tym w każdym stanie sprawy, aż do zamknięcia rozprawy w II instancji przystąpić do postępowania. Zasięg podmiotowy interwencji ubocznej tj. krąg osób, które mogą ją zgłaszać nie jest ograniczony, chodzi wyłącznie o to aby posiadały one zdolność sądową. Także zasięg przedmiotowy spraw, w których interwencja uboczna jest dopuszczalna nie jest ograniczony. Jeśli chodzi o tryb wstąpienia interwenienta ubocznego do sprawy, to jest wymagana tu forma pisemna. W piśmie zawierającym oświadczenie o wstąpieniu do sprawy interwenient uboczny obowiązany jest podać: 1. jaki ma interes prawny we wstąpieniu, oraz 2. wskazać stronę, do której przystępuje. Pismo to doręcza się obu stronom, które (każda z nich) mogą zgłosić opozycję przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego. Do czasu rozstrzygnięcia przez sąd kwestii opozycji interwenient uboczny bierze udział w sprawie. Sąd rozstrzyga opozycję w ten sposób, że:

• uwzględnia opozycję, co powoduje wyeliminowanie interwenienta od udziału w sprawie;

• oddala opozycję, gdy interwenient uprawdopodobni, że ma interes prawny we wstąpieniu do sprawy.

Interwenient uboczny może podejmować wszelkie czynności procesowe, z tym jednak ograniczeniem, że:

• może dokonywać czynności dopuszczalnych według stanu sprawy, co oznacza, że nie może dokonywać czynności, których strona mogła dokonać jedynie do chwili jego wstąpienia do procesu;

• czynności interwenienta nie mogą stać w sprzeczności z czynnościami i oświadczeniami strony, do której on przystąpił (wg art. 79 Kpc ograniczenie to dotyczy interwenienta ubocznego samoistnego - patrz dalej: rodzaje interwencji ubocznej).

W interwencji ubocznej można wyróżnić:

1. interwencję uboczną zwykłą - j.w.;

2. interwencję samoistną - z istoty spornego stosunku prawnego lub z ustawy wynika, że wyrok w sprawie ma odnieść bezpośredni skutek prawny w stosunku między interwenientem a przeciwnikiem strony, do której przystąpił. Przykład: w sprawie z powództwa jednego współwłaściciela nieruchomości dotyczącej tej nieruchomości o eksmisję lokatora wyrok odniesie skutek bezpośredni względem wszystkich współwłaścicieli tej nieruchomości.

UWAGA! Stosownie do art. 81 Kpc do stanowiska interwenienta samoistnego stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym - stąd wymagana jest zgoda interwenienta ubocznego na zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa i zawarcie ugody.

UWAGA! W myśl art. 83 Kpc za zgodą stron interwenient uboczny może wejść na miejsce strony, do której przystąpił - następstwo procesowe.

Przypozwanie:

Przypozwanie - inicjatywa strony zmierzająca do wejścia osoby trzeciej do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego (litis denuntiatio); przypozwanie polega na zawiadomieniu osoby trzeciej o toczącym się procesie i wezwaniu jej przez stronę do wzięcia udziału w sprawie. Kwestię przpozwania reguluje m.in. art. 84 Kpc, który w § 1 stanowi:

Strona, której w razie niekorzystnego dla niej rozstrzygnięcia przysługiwałoby roszczenie względem osoby trzeciej albo przeciwko której osoba trzecia mogłaby wystąpić z roszczeniem, może zawiadomić taką osobę o toczącym się procesie i wezwać ją do wzięcia w nim udziału.

W tym celu strona wnosi do sądu pismo procesowe wskazujące przyczynę wezwania i stan sprawy, które doręcza się niezwłocznie osobie trzeciej. Przystąpienie tej osoby jako interwenienta ubocznego następuje na jej zgłoszenie się w tym charakterze do postępowania. Należy odróżnić przypozwanie od instytucji dopozwania.

Dopozwanie - podmiotowe przekształcenie powództwa na mocy art. 194 - 198 Kpc; konwalidacja braku legitymacji procesowej. Art. 194 § 1 Kpc stanowi:

Jeżeli okaże się, że powództwo nie zostało wniesione przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną, sąd na wniosek powoda lub pozwanego wezwie tę osobę do wzięcia udziału w sprawie.

Osoba trzecia staje się pozwanym z momentem dopozwania. Jest to skuteczny sposób usuwania braku legitymacji procesowej. Wezwanie sądu zastępuje pozwanie.

Interwencja główna:

Interwencja główna sprowadza się do tego, że ktoś występuje o rzecz lub prawo, o które toczy się proces pomiędzy innymi osobami w ten sposób, że wytacza powództwo przeciwko tym osobom (stronom postępowania cywilnego) zwane tendencją główną. Kwestię interwencji głównej rozstrzyga art. 75 Kpc:

Kto występuje z roszczeniem o rzecz lub prawo, o które sprawa toczy się między innymi osobami, może aż do zamknięcia rozprawy w pierwszej instancji wytoczyć powództwo o tę rzecz lub prawo przeciwko obu stronom przed sąd, w którym toczy się sprawa (interwencja główna).

Pełnomocnictwo procesowe:

Reprezentacja stron i uczestników postępowania w sądowym postępowaniu cywilnym może wynikać bądź z ustawy, bądź z woli osób reprezentowanych. Przedstawicielstwo ustawowe wchodzi w rachubę w wypadkach, gdy strona lub uczestnik (osoba fizyczna) nie ma zdolności procesowej. Natomiast strona i uczestnik postępowania, którzy mają zdolność procesową, nie muszą działać w postępowaniu osobiście i mogą udzielić pełnomocnictwa do zastępowania ich przed sądem lub organem egzekucyjnym. Pełnomocnictwa takiego może udzielić także przedstawiciel ustawowy. Pełnomocnik jest przedstawicielem; cechy wspólne łączące pełnomocnika z przedstawicielem ustawowym sprowadzają się do tego, że przedstawiciel ustanowiony z woli osoby reprezentowanej podejmuje czynności:

• w imieniu

• w interesie } reprezentowanego

• ze skutkiem dla osoby

Pełnomocnictwo procesowe daje umocowanie do wykonywania czynności procesowych.

Zgodnie z art. 88 Kpc pełnomocnictwo procesowe może być:

• ogólne - umocowanie do prowadzenia wszystkich spraw mocodawcy;

• szczególne - umocowanie do prowadzenia spraw konkretnych, ściśle określonych; w niektórych kategoriach spraw ustawodawca wyraźnie wskazuje na wymóg pełnomocnictwa szczególnego procesowego.

Zakres przedmiotowy pełnomocnictwa procesowego:

Obejmuje z mocy samego prawa umocowanie do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych nie wyłączając powództwa wzajemnego, skargi oraz udziału w postępowaniu wszczętym ich wniesieniem, jak też wniesienia interwencji głównej przeciwko mocodawcy; wszelkie czynności dotyczące zabezpieczenia i egzekucji. Umocowanie z mocy samego prawa odnosi się także do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia lub uznania powództwa; jeżeli te czynności nie zostały wyłączone w danym pełnomocnictwie: udzielenie dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu, umocowanie do odbioru kosztów procesu od strony przeciwnej. Pełnomocnictwo szersze lub węższe niż pełnomocnictwo procesowe np. wniesienie zażalenia, sporządzenie kasacji ocenia się według jego treści.

UWAGA! Pełnomocnictwo to czynność dwustronna (istnieją w literaturze poglądy odmienne), co oznacza, że pełnomocnictwo może być wypowiedziane zarówno przez mocodawcę, jak i przez pełnomocnika. Od pełnomocnictwa należy odróżnić stosunek podstawowy z adwokatem/radcą prawnym, którym jest zlecenie im prowadzenia sprawy w postępowaniu cywilnym. Zatem samo zlecenie nie ustanawia jeszcze adwokata/radcy prawnego pełnomocnikiem strony postępowania cywilnego.

Na podstawie art. 87 Kpc oraz przepisów szczególnych pełnomocnictwa można udzielić:

• adwokatowi/radcy prawnemu;

• rzecznikowi patentowemu w sprawach o własność patentu;

• każdemu współuczestnikowi sporu;

• osobom bliskim: rodzicom, małżonkowi, rodzeństwu, wstępnym, zstępnym, przysposobionemu, przysposabiającemu.

Co do osoby prawnej pełnomocnikiem może być pracownik tej jednostki lub organu nadrzędnego, a także adwokat lub radca prawny, dla podmiotów nie posiadających osobowości prawnej także przedsiębiorca. Dla niektórych kategorii spraw, zgodnie z przepisami szczególnymi (sprawy o ochronę konsumentów) pełnomocnikiem może być przedstawiciel organizacji, która na mocy statutu zajmuje się ochroną konsumentów.

Forma pełnomocnictwa - zgodnie z art. 89 Kpc pełnomocnictwo powinno być ustanowione na piśmie, które należy dołączyć przy pierwszej czynności do akt sprawy. Adwokat lub radca prawny mogą samodzielnie uwierzytelnić odpisy udzielonego im pełnomocnictwa. W toku sprawy natomiast (na rozprawie) pełnomocnictwo może być udzielone ustnie, przy czym należy je wciągnąć do protokołu.

Braki pełnomocnictwa i konwalidacja - sąd może dopuścić tymczasowo do podjęcia naglącej czynności osobę, która nie może przedstawić pełnomocnictwa, wyznaczając jednocześnie termin, w którym osoba taka powinna złożyć pełnomocnictwo.

Wygaśnięcie pełnomocnictwa - następuje dwojako:

1. z mocy ustawy:

- śmierć strony;

- utrata przez stronę zdolności procesowej.

2. z mocy oświadczenia woli (wypowiedzenia pełnomocnictwa):

- oświadczenie woli mocodawcy: odnosi skutek prawny w stosunku do sądu z chwilą zawiadomienia sądu i przeciwnika; do innych uczestników z chwilą doręczenia im zawiadomienia przez sąd;

- oświadczenie woli pełnomocnika: 2 przypadki:

• gdy pełnomocnikiem jest adwokat/radca prawny: przez okres 2 tygodni zobowiązany jest nadal działać, chyba że mocodawca zwolni go z tego obowiązku;

• gdy pełnomocnikiem jest inna osoba: zobowiązany jest działać przez okres 2 tygodni, o ile okaże się to niezbędne dla uchronienia mocodawcy od niekorzystnych skutków prawnych.

Udział prokuratora w procesie cywilnym:

Na świecie udział prokuratora w procesie oparty jest na 3 systemach reglamentacji prawnej:

1. system oparty na zasadzie nieograniczonych klauzul generalnych: szerokie kompetencje prokuratora w procesie (Francja, Włochy);

2. system oparty na klauzulach generalnych ograniczonych: prokurator nie może wytoczyć powództwa w niektórych sprawach majątkowych i rodzinnych - na odcinku wszczęcia postępowania (Polska);

3. system taksatywnej numeracji: udział prokuratora tylko w pewnych kategoriach spraw (prawo niemieckie i byłe prawo radzieckie).

W Polsce prokurator ma duże uprawnienia zarówno do wszczęcia, jak i do uczestnictwa w procesie cywilnym; prokurator może się także włączać do toczącego się postępowania. W okresie międzywojennym w Polsce udział prokuratora w procesie cywilnym ukształtowany był bardzo podobnie jak w prawie niemieckim (system taksatywny). Dużo szerszy zakres udziału prokuratora wprowadziła dopiero w 1950 roku ustawa z 20 lipca tegoż roku o zmianie przepisów Kpc i ...W roku 1964 doszło jednak ponownie do ograniczenia udziału prokuratora w procesie cywilnym - pozbawiono go np. uprawnienia do wytoczenia powództwa o rozwód.

Obecnie o udziale prokuratora w postępowaniu cywilnym stanowi art. 7 Kpc:

Prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytaczać powództwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie.

Ocena przesłanek uzasadniających udział prokuratora należy wyłącznie do prokuratora (ochrona praworządności). W niektórych postępowaniach ustawodawca wprowadził obligatoryjny udział prokuratora, stąd wyłączona jest w ich przypadku samodzielna ocena prokuratora. Są to sprawy z zakresu:

• ubezwłasnowolnienia;

• uchylenia lub zmiany ubezwłasnowolnienia;

• postępowania o uznanie zagranicznego orzeczenia (postępowanie delibacyjne).

Artykuł 7 Kpc ma zastosowanie do wszystkich postępowań unormowanych w kodeksie. Jeżeli chodzi o sprawy z zakresu K.R.i.O. to prokurator może wytoczyć powództwo:

• o ustalenie ojcostwa lub macierzyństwa;

• o unieważnienie małżeństwa;

• o pozbawienie władzy rodzicielskiej;

• o unieważnienie uznania dziecka;

• o sądowe ustalenie ojcostwa.

Nie może natomiast wnieść powództwa o rozwiązanie małżeństwa przez rozwód.

W świetle obowiązujących przepisów Kpc sąd nie może odmówić prokuratorowi możliwości udziału w sprawie w przypadku powództwa dotyczącego wyżej wymienionych przesłanek z zakresu Krio. Tutaj ustawodawca wprowadza także udział prokuratora ex lege.

W postępowaniu cywilnym udział prokuratora może przybrać 2 formy:

1. prokurator żąda wszczęcia postępowania cywilnego:

1. na rzecz oznaczonej osoby - osobę na rzecz której wytoczone zostanie powództwo prokurator wskazuje w pozwie; sąd powinien doręczyć powództwo (odpis) stronie wskazanej w pozwie; osoba taka może wstąpić do procesu w każdym czasie jego trwania; jeśli wstąpi do procesu cywilnego to do prokuratora stosujemy przepisy o współuczestnictwie jednolitym (tu: strona będzie musiała uzyskać zgodę prokuratora w pewnych kwestiach dot. procesu np. co do zawarcia ugody).

UWAGA! Pomiędzy stroną przeciwko której wytoczono powództwo a stroną na rzecz której prokurator wytoczył powództwo zachodzi powaga rzeczy osądzonej (dylemat z roku 1964) - art. 58 Kpc:

Wyrok prawomocny zapadły w sprawie wytoczonej przez prokuratora ma powagę rzeczy osądzonej pomiędzy stroną, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo, a stroną przeciwną. Jednakże w sprawach o roszczenia majątkowe prawomocne rozstrzygnięcie sprawy nie pozbawia strony zainteresowanej, która nie brała udziału w sporze, możności dochodzenia swoich roszczeń w całości lub w tej części, w której nie zostały zasądzone.

2. przeciwko wszystkim stronom spornego stosunku materialnoprawnego - np. jeżeli prokurator wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa, to musi pozwać oboje małżonków; wówczas po stronie powodowej występuje tylko prokurator a po stronie pozwanej strony stosunku materialnoprawnego.

2. prokurator przyłącza się do toczącego się już procesu cywilnego - wstąpienie prokuratora do toczącego się postępowania z inicjatywy innego podmiotu nie doznaje żadnych ograniczeń przedmiotowych. Prokurator wstępując do procesu ma samodzielną pozycję - nie jest związany z żadną ze stron, stąd składa wnioski, pytania i dowody w zakresie, w jakim uzna to za stosowne. Art. 59 Kpc przewiduje niezbędny udział prokuratora: gdy sąd tak uzna wzywa prokuratora do wzięcia udziału w postępowaniu cywilnym, co jest dla niego wiążące. Nie jest jednak stroną procesową w sensie materialnym; chroni interesy stron procesowych; jest stroną w znaczeniu formalnym, gdy bierze udział w procesie.

Udział organizacji społecznej w postępowaniu cywilnym:

Do roku 1959 udział organizacji społecznych w procesie był szczątkowy i praktycznie nieznany. Ostatecznie w roku 1964 wprowadzono udział organizacji społecznych w procesie cywilnym. Wkrótce zostało to jednak poddane następującym ograniczeniom:

1. ograniczenia podmiotowe - w postępowaniu cywilnym mogą brać udział tylko takie organizacje, których zadania nie polegają na prowadzeniu działalności gospodarczej oraz takie organizacje, które zostały wskazane w rozporządzeniu MS z 10.11.2000 r. (Dz. U. Nr 109, poz. 1080); do których zadań statutowych należą: ochrona środowiska, ochrona konsumentów, ochrona z tytułu wynalazczości.

2. Ograniczenia przedmiotowe - organizacje społeczne mogą brać udział w postępowaniu cywilnym tylko w określonych kategoriach spraw. Powództwa cywilne na rzecz obywateli organizacje te mogą wytaczać w następujących sprawach cywilnych:

- w sprawach o roszczenia alimentacyjne;

- o ochronę konsumentów;

- na podstawie art. 462 Kpc w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.

W wyżej wymienionych sprawach organizacje społeczne mogą wstąpić za zgodą strony powodowej do toczącego się postępowania w każdym jej stadium. Założeniem jest, aby zgodnie z art. 8 Kpc organizacje społeczne brały udział w postępowaniu cywilnym tylko i wyłącznie w celu ochrony obywateli:

Organizacje społeczne, których zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą w wypadkach przewidzianych w ustawie dla ochrony praw obywateli spowodować wszczęcie postępowania, jak również brać udział w toczącym się postępowaniu.

Istnieją 3 zasadnicze formy udziału organizacji społecznych w procesie cywilnym:

1. wytoczenie powództwa;

2. przystąpienie do toczącego się postępowania;

3. przedstawianie sądowi istotnych dla sprawy poglądów wyrażonych w uchwale bądź oświadczeniu należycie umocowanym - dotyczy to organizacji nie uczestniczących w sprawie.

Art. 62 Kpc:

Do organizacji społecznych wnoszących powództwa na rzecz obywateli, jak również do uczestnictwa takich organizacji w postępowaniu dla ochrony praw obywateli, stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze.

Udział Rzecznika Praw Obywatelskich w procesie cywilnym:

RPO w celu ochrony praw obywateli może:

1. żądać wszczęcia postępowania;

2. przystąpić do toczącego się postępowania z inicjatywy innych podmiotów.

Wynika z powyższego, że podstawowa przesłanka udziału RPO sprowadza się do ochrony praw obywateli. W zakresie nieuregulowanym przez przepisy kodeksu i orzecznictwo stosujemy odpowiednio przepisy Kpc dotyczące udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym.

Udział Inspektora Pracy w procesie cywilnym:

W sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy inspektorzy pracy mogą wytaczać powództwa na rzecz obywateli, a także wstępować za zgodą powoda, do postępowania w wymienionej sprawie w każdym stadium. Do inspektorów pracy stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze.

Udział powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumenta w postępowaniu cywilnym:

Według art. 63³ Kpc w sprawach o ochronę konsumentów powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów może wytaczać powództwa na rzecz obywateli, a także wstępować, za zgodą powoda, do postępowania w tych sprawach w każdym jego stadium. Zgodnie z art. 63⁴ Kpc w powyższych sprawach do rzecznika konsumentów stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze. W przeciwieństwie jednak do prokuratora wstępującego do postępowania, który nie jest związany z żadną ze stron, rzecznik konsumentów powinien popierać stronę, z którą jest związany, tj. powoda, gdyż ochronie jego praw ma służyć.

Ponadto według art. 479³⁸ Kpc powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone może wytoczyć także powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów. W związku z tym można uznać, że rzecznik konsumentów działa w tych sprawach w ochronie interesu grupowego.

10. PRZEDMIOT POSTĘPOWANIA CYWILNEGO:

Powództwo i jego rodzaje:

Pojęcie:

Powództwo to zidnywidualizowane okolicznościami faktycznymi żądanie strony o udzielenie jej ochrony prawnej w drodze procesu cywilnego.

Z powyższej definicji powództwa można wynieść, że składają się nań 2 elementy:

1. żądanie - petitum: zakres poszukiwanej ochrony prawnej;

2. podstawa faktyczna uzasadniająca żądanie - causa petenti.

Powództwo jest instytucją charakterystyczną wyłącznie dla procesu cywilnego; jest ono osią, wokół której obraca się cały proces cywilny. Stanowi ono środek procesowy, służący do udzielania ochrony prawnej i podmiotowej stronie. Tak rozumiane powództwo określa granice poszukiwanej ochrony i granice działania sądu. Zgodnie bowiem z art. 321 § 1 Kpc:

Sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie.

Art. 321 w § 2 wprowadza jednak istotne zastrzeżenie:

Przepisu paragrafu poprzedzającego nie stosuje się w sprawach o roszczenia alimentacyjne i naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. W takich sprawach sąd orzeka o roszczeniach, jakie wynikają z faktów przytoczonych przez powoda także wówczas, gdy roszczenie nie było objęte żądaniem lub gdy było w nim zgłoszone w rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony wynikiem postępowania.

Wyjątek wynika także z przepisów dotyczących postępowania w sprawach prawa pracy - sprawy ze stosunku pracownik - pracodawca. Sąd orzeka zatem w ww. sprawach na podstawie faktów przedstawionych przez powoda. Od stanu faktycznego nie ma nie ma żadnych wyjątków, a zatem sąd jest bezwzględnie związany podstawą faktyczną.

Wytoczenie powództwa następuje z chwilą złożenia pozwu w sądzie lub oddania pozwu w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego, co jest równoznaczne ze złożeniem pozwu w sądzie. Pojęcia powództwa nie należy jednakże utożsamiać z pozwem, który stanowi szczególnego rodzaju pismo procesowe. Pozew, jako pismo procesowe musi odpowiadać szczególnym wymogom, wskazanym w art. 187 Kpc:

§ 1. Pozew powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego, a nadto zawierać:

1. dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna;

2. przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu.

§ 2. Pozew może zawierać wnioski o zabezpieczenie powództwa, nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności i przeprowadzenie rozprawy w nieobecności powoda oraz wnioski służące do przygotowania rozprawy, a w szczególności wnioski o:

1. wezwanie na rozprawę wskazanych przez powoda świadków i biegłych;

2. dokonanie oględzin;

3. polecenie pozwanemu dostarczenia na rozprawę dokumentu będącego w jego posiadaniu, a potrzebnego do przeprowadzenia dowodu, lub przedmiotu oględzin;

4. zażądanie na rozprawę dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich.

Podział:

W zależności od zawartej w żądaniu powództwa treści wniosku o udzielenie ochrony prawnej rozróżnia się 3 zasadnicze rodzaje powództw w procesie cywilnym:

1. powództwo o świadczenie;

2. powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa;

3. powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa.

Ad. 1

Treść powództwa o świadczenie może przybrać następujące formy:

a) o danie (dare);

b) o czynienie (facere);

c) o nieczynienie (non facere);

d) o zaprzestanie (obitere);

e) o znoszenie (pati).

Przykładowo można tu wymienić:

• powództwo o wydanie rzeczy ruchomej lub nieruchomej;

• powództwo o eksmisję;

• powództwo o świadczenia alimentacyjne.

Chodzi zatem o roszczenia materialnoprawne, które należy dochodzić na drodze tego właśnie powództwa. Żądanie w powództwie o świadczenie może być sformułowane w dwojaki sposób: 1. alternatywnie (albo jedno albo drugie żądanie - najczęściej oceni to sąd), albo też w sposób ewentualny (w przypadku niespełnienia jednego świadczenia, podane jest drugie np. na wypadek nie uwzględnienia przez sąd powództwa głównego z powodu jego bezzasadności - wówczas w grę wchodzi żądanie ewentualne).

UWAGA! Od żądania alternatywnego należy odróżnić upoważnienie przemienne tj. gdy sąd zasądza określone świadczenie dłużnik może się zwolnić od obowiązku świadczenia poprzez spełnienie innego świadczenia.

W drodze tego powództwa mogą być dochodzone także roszczenia wymagalne, przy czym nie mogą być to roszczenia prekluzowane tj. takie, które wygasły.

Wyroki wydawane w powództwach o świadczenie mają charakter deklaratoryjny. Z powództwami o świadczenie wiąże się kwestia wymagalności i zaskarżalności roszczenia. W drodze powództwa o świadczenie można dochodzić w zasadzie roszczeń już wymagalnych, przy czym roszczenia te powinny być wymagalne najpóźniej w chwili zamknięcia rozprawy. Wyjątek wprowadza tu
art. 190 Kpc, zgodnie z którym można dochodzić przyszłych powtarzających się świadczeń, jeżeli nie sprzeciwia się temu treść łączącego strony stosunku prawnego. Chodzi tu zatem o te roszczenia, które korzystają z przymiotu wykonalności (można taki wyrok wykonać w drodze egzekucji) - miano wykonalności orzeczenia. Gdy nie korzystają z wykonalności i wywołują inne skutki prawne to stwierdzamy, że mamy do czynienia z mianem skuteczności orzeczenia.

Ad. 2

Jeżeli chodzi o powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa to takimi powództwami są na przykład:

• powództwo o ustalenie istnienia prawa własności;

• powództwo o ustalenie istnienia umowy najmu.

Żądanie w takim powództwie może być sformułowane na 2 sposoby:

1. w sposób negatywny (nieistnienie);

2. w sposób pozytywny (istnienie).

Wystąpienie z tym powództwem możliwe jest jedynie wtedy, gdy posiada się interes prawny w ustaleniu istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa - art. 189 Kpc:

Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

UWAGA! Pojęcie interesu prawnego pełni w tym przypadku funkcję legitymacji procesowej - jeżeli brak legitymacji procesowej sąd oddala powództwo.

Przedmiotem żądania zawartego w tym powództwie może być tylko ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. W drodze tego powództwa nie można domagać się ustalenia faktu. Cechą tego powództwa jest jego prewencyjny charakter - wytaczamy je w sytuacji, kiedy nie doszło do naruszeń prawa podmiotowego (wówczas stosujemy bowiem powództwo o świadczenie). Powództwo o ustalenie stosunku prawnego lub prawa ma zatem na celu zapobieganie naruszaniu prawa podmiotowego. Wyrok zapadły w tym powództwie - wyrok ustalający (deklaratoryjny) - nie nadaje się do egzekucji (mogą być wyjątki).

Ad. 3

Powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa -

Treścią tego powództwa może być żądanie o:

• powstanie stosunku prawnego lub prawa;

• zmianę istniejącego stosunku prawnego lub prawa;

• zniesienie (ustanie) istniejącego stosunku prawnego lub prawa.

Najpopularniejszym przykładem tego powództwa jest powództwo o rozwód, czyli o ustanie stosunku małżeństwa.

W wyniku uwzględnienia powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa sąd wydaje wyrok konstytutywny, nie nadający się do egzekucji. Wyrok może wywierać skutek ex nunc (np. wyrok rozwodowy) albo też ex tunc (np. wyrok unieważniający małżeństwo).

Powództwo o ukształtowanie charakteryzuje się następującymi cechami:

• nie zakłada naruszenia prawa powoda przez pozwanego;

• nie zmierza w zasadzie do zasądzenia świadczenia, w związku z czym wyrok z takiego powództwa nie stanowi w zasadzie tytułu egzekucyjnego; mogą być jednak wyjątki;

• nie wymaga wykazania interesu prawnego ze strony powoda - wystarczy tu legitymacja powoda wynikająca z przepisów prawa.

Przedmiot procesu cywilnego:

Przedmiot procesu cywilnego określa art. 1 Kpc, który stanowi:

Kodeks postępowania cywilnego normuje postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego Kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych (sprawy cywilne).

Pierwotnie przedmiotem procesu określano roszczenie materialnoprawne, które może być dochodzone w powództwie o świadczenie. Następnie przedmiotem określano roszczenie o udzielenie ochrony prawnej w trybie modelowego sądowego postępowania (w stosunku do państwa) - roszczenie procesowe (formalne). W nauce prawa cywilnego zaczęto przyjmować, że zakres pojęcia roszczenia formalnego jest znacznie szerszy niż roszczenia materialnoprawnego. Niektórzy autorzy identyfikują pojęcie roszczenia procesowego z powództwem. Ostatecznie wykrystalizował się pogląd, że przedmiotem procesu cywilnego jest określona sytuacja prawna, przy czym zdaniem
prof. Lubińskiego przedmiot ów jest zróżnicowany i w jego zakresie wyróżnić można następujące 3 płaszczyzny:

1. przedmiot badania i ustalania sądu;

2. przedmiot rozstrzygnięcia;

3. przedmiot ochrony prawnej.

Ad. a

Przedmiotem są fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy - te fakty, które wchodzą do podstawy faktycznej rozstrzygnięcia (orzeczenia sądowego); o ich skutkach prawnych sąd orzeka w orzeczeniu.

Ad. b

Przedmiot rozstrzygnięcia:

• żądanie zasądzenia określonego świadczenia;

• ustalenie stosunku prawnego lub procesowego;

• ukształtowanie stosunku prawnego lub procesowego .

Ad. c

Przedmiotem ochrony jest:

• roszczenie materialnoprawne, gdy sąd uwzględni powództwo o świadczenie;

• stosunek prawny lub prawo, gdy sąd uwzględni powództwo o ustalenie stosunku prawnego lub prawa;

• dla powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa - zmiana stanu faktycznego: przedmiotem ochrony jest stan faktyczny, który w pewnym momencie nie odpowiada sytuacji faktycznej przez dostosowanie do zmienionej sytuacji faktycznej - sytuacji prawnej.

Kumulacja roszczeń w procesie cywilnym:

Kumulacja roszczeń może być:

1. przedmiotowa - polega na tym, że strona powodowa może dochodzić w jednym pozwie więcej niż jednego roszczenia od strony pozwanej. Stanowi o tym treść art. 191 Kpc:

Powód może dochodzić jednym pozwem kilku roszczeń przeciwko temu samemu pozwanemu, jeżeli nadają się one do tego samego trybu postępowania oraz jeżeli sąd jest właściwy ze względu na ogólną wartość roszczeń, a ponadto - gdy roszczenia są różnego rodzaju - o tyle tylko, o ile dla któregokolwiek z tych roszczeń nie jest przewidziane postępowanie odrębne ani też nie zachodzi niewłaściwość sądu według przepisów o właściwości bez względu na wartość przedmiotu sporu.

2. podmiotowa - zachodzi, kiedy określonego roszczenia w procesie cywilnym dochodzimy od więcej niż jednej osoby jako osoby pozwanej. Z powyższego wynika, że podmiotowa kumulacja roszczeń prowadzi do powstania po stronie pozwanej współuczestnictwa procesowego.

Ustawodawca formułuje warunki dopuszczalności kumulacji, aby nie dopuścić do nadmiernego przeciążenia procesu. Istnieją 2 przesłanki dopuszczalności kumulacji roszczeń w procesie:

1. tożsamość trybów dochodzonego roszczenia - w ramach samego procesu mamy postępowanie zwykłe (dla większości spraw) i 9 postępowań odrębnych;

2. właściwość sądu ze względu na wartość sumy roszczeń - jeżeli chcemy skumulować roszczenia różnego rodzaju w jednym pozwie, to sąd musi być właściwy dla każdego z nich, jak i dla wszystkich łącznie. Natomiast jeśli roszczenia są tego samego rodzaju i przedstawiają jakąś wartość materialną to sąd musi być właściwy ze względu na ogólną sumę dochodzonych roszczeń.

UWAGA! Jeżeli doszło do kumulacji roszczeń, a sąd nie jest właściwy do rozpoznania sprawy, musi sprawę przekazać do rozpoznania sądowi właściwemu.

Rozdrabnianie roszczeń w procesie cywilnym lub dochodzenie części świadczenia:

Dla wyjaśnienia kwestii rozdrobnienia roszczeń istotne jest posłużenie się przykładem:

Mamy do odebrania dług w kwocie 300, 00 zł. Powstaje pytanie, czy można rozdrobnić roszczenia i dochodzić kwoty 100, 00 zł, czy należy dochodzić całości?

Odpowiedź na ww. pytanie nie wynika z przepisów Kpc, w związku z czym dopuszczalność przedstawionej sytuacji należy badać odwołując się do zasad naczelnych postępowania. Zgodnie z zasadą dyspozycyjności to strona jest dysponentem swojego roszczenia, a zatem ww. sytuacja jest dopuszczalna. Istnieją jednak wyjątki, bowiem pewnych kategorii spraw cywilnych nie można rozdrabniać - tam, gdzie sąd nie jest związany roszczeniem (tam, gdzie sąd orzeka z urzędu - 3 kategorie spraw: o alimenty, o roszczenia wynikające z czynów niedozwolonych, o roszczenia w relacji pracodawca - pracownik). Oznacza to, że rozdrobnienie jest tam wprawdzie dopuszczalne, ale nie wywoła żadnych skutków prawnych, gdyż sąd nie jest związany roszczeniem pozwu.

Zmiana powództwa:

W swojej istocie zmiana powództwa polega na wytoczeniu w ramach toczącego się procesu powództwa:

• zamiast, albo

• obok,

powództwa pierwotnego.

Zmiana powództwa może dotykać dwóch jego elementów:

1. żądania;

2. podstawy faktycznej.

Ad. 1

Jeżeli chodzi o zmianę żądania, to może być ona:

• ilościowa - np. zmiana wartości żądania tzn. opierając się na tej samej podstawie faktycznej powód żąda więcej niż pierwotnie;

• jakościowa - np. powód zamiast żądać, jak pierwotnie, wydania rzeczy, żąda zasądzenia jej równowartości w pieniądzach albo żąda zasądzenia identycznego świadczenia, ale na innej podstawie faktycznej.

Ad. 2

Zmiana podstawy faktycznej ma miejsce wtedy, gdy zmieniają się fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Są to fakty uzasadniające żądanie, czyli te fakty, które wchodzą do podstawy faktycznej orzekania. Do podstawy orzeczenia wchodzą natomiast te fakty, o których sąd orzeka w wyroku.

Ogólnie rzecz biorąc taka zmiana jest dopuszczalna, o ile nie wpływa ona na właściwość sądu. Jeżeli wpłynęła by ona na właściwość sądu - dany sąd rozpatruje sprawę w granicach swojej właściwości bądź przekazuje sprawę do rozpoznania sądowi właściwemu.

UWAGA! Zmiana powództwa jest niedopuszczalna w postępowaniu apelacyjnym.

Cofnięcie pozwu:

Cofnięcie pozwu, jako aktu jednostronnego dyspozytywnego strony powodowej jest dopuszczalne.

Do momentu rozpoczęcia rozprawy powód może cofnąć pozew bez zezwolenia pozwanego. Po rozpoczęciu rozprawy, aż do wydania wyroku (a właściwie do jego uprawomocnienia się) można cofnąć pozew za zezwoleniem pozwanego albo bez jego zezwolenia, jeżeli następuje jednocześnie zrzeczenie się roszczenia. Szczególna sytuacja zachodzi już po wydaniu wyroku, ale jeszcze przede jego uprawomocnieniem się - nadal można cofnąć pozew, chociaż zasadą jest, że czynności procesowe sądu nie podlegają jako takiej zmianie, a sąd jest związany wyrokiem od chwili jego ogłoszenia. Artykuł 332 § 2 Kpc wprowadza wyłom od tej zasady stanowiąc, że:

(...) w razie cofnięcia pozwu przed uprawomocnieniem się wyroku i przed jego zaskarżeniem z jednoczesnym zrzeczeniem się dochodzonego roszczenia, a za zgodą pozwanego również bez takiego zrzeczenia się, sąd pierwszej instancji uchyli swój wyrok i postępowanie w sprawie umorzy, jeżeli uzna cofnięcie takie za dopuszczalne. Postanowienie sądu w tym przedmiocie może być wydane na posiedzeniu niejawnym.

UWAGA! Po uprawomocnieniu się wyroku cofnięcie pozwu jest niedopuszczalne.

Cofnięcie pozwu w postępowaniu cywilnym podlega kontroli sądu w trybie art. 203 § 4 Kpc:

Sąd może uznać za niedopuszczalne cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia tylko wtedy, gdy okoliczności sprawy wskazują, że wymienione czynności są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa.

Kontrola ta przewidziana jest także w art. 479¹³ § 1 Kpc (postępowanie w sprawach gospodarczych): Sąd może uznać za niedopuszczalne cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia tylko wtedy, gdy okoliczności sprawy wskazują, że wymienione czynności są wynikiem niedozwolonych praktyk monopolistycznych lub ograniczających samodzielność przedsiębiorców, albo gdy wymaga tego ochrona produkcji należytej jakości.

Instytucja cofnięcia pozwu, jak wynika z powyższego, często łączona jest z instytucją zrzeczenia się roszczenia. Zrzeczenie się roszczenia jest oświadczeniem powoda o rezygnacji z roszczenia procesowego, stanowiącego przedmiot danego procesu. Zrzeczenie się roszczenia, w przeciwieństwie do cofnięcia pozwu, nie jest czynnością procesową ale jurysdykcyjną, gdyż nie wywiera żadnych skutków procesowych, wpływa natomiast na zasadność powództwa. Do aktu materialnoprawnego jakim jest zrzeczenie się roszczenia zastosowanie ma ww. kontrola sądowa.

Postanowienie o umorzeniu postępowania wskutek skutecznego cofnięcia pozwu (art. 355 Kpc), gdy sąd uzna, że cofnięcie pozwu jest dopuszczalne, nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej, gdyż cofnięty pozew nie wywołuje żadnych skutków prawnych (ex tunc). Oznacza to, że strona może ponownie wnieść powództwo, które wcześniej zostało przez nią wycofane.

Ugoda sądowa (postępowanie pojednawcze):

Prawo procesowe cywilne w art. 10 Kpc daje wyraz tendencji do ugodowego załatwiania spraw:

W sprawach, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne, sąd powinien w każdym stanie postępowania dążyć do ich ugodowego załatwienia.

Pojęcie:

Ugoda sądowa to akt dyspozycji materialnoprawnej; czynność dwustronna zawierana przed sądem w toku postępowania cywilnego (postępowanie pojednawcze).

Ugoda sądowa jest surogatem wyroku. Jeżeli dojdzie do zawarcia ugody to stanowi ona tytuł egzekucyjny, gdy postanowienie o zawarciu ugody uprawomocni się i ugoda na ogólnych zasadach zdobędzie tytuł wykonalności.

Pojęcie ugody, którym posłużył się ustawodawca w Kpc ma swój rodowód w Kc - art. 917 Kc:

Przez ugodę strony czynią sobie wzajemnie ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór istniejący lub mogący powstać.

Charakter ugody jako czynności procesowej występuje szczególnie wyraźnie w razie zawarcia ugody w toczącym się procesie, a nie w postępowaniu pojednawczym, gdyż wówczas zawarcie ugody ma na celu uzyskanie skutku procesowego w postaci umorzenia postępowania.

Rozróżnia się postępowanie pojednawcze fakultatywne dotyczące fazy przedprocesowej w postępowaniu zwykłym oraz dwa rodzaje postępowania pojednawczego występującego w związku z postępowaniami odrębnymi - obligatoryjne w sprawach o rozwód oraz fakultatywne w sprawach ze stosunku pracy. Ponadto w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych strony mają obowiązek przeprowadzenia przed procesem rokowań, które spełniają taką samą funkcję jak postępowanie pojednawcze.

Ugoda podlega kontroli sądowej, która prowadzona jest analogicznie do sytuacji dotyczących cofnięcia pozwu:

art. 223 Kpc:

§ 1. Przewodniczący powinien we właściwej chwili skłaniać strony do pojednania, zwłaszcza na pierwszym posiedzeniu, po wstępnym wyjaśnieniu stanowiska stron. Osnowa ugody zawartej przed sądem powinna być wciągnięta do protokołu rozprawy i stwierdzona podpisami stron. Niemożność podpisania sąd stwierdzi w protokole.

§ 2. Przepis art. 203 § 4 stosuje się odpowiednio. (patrz wcześniej)

Art. 479¹³ § 2 Kpc (postępowanie w sprawach gospodarczych):

Sąd uzna ugodę zawartą przez strony za niedopuszczalną tylko wtedy, gdy jej treść jest niezgodna z prawem lub sprzeczna z zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa, a także wtedy, gdy wymaga tego ochrona środowiska lub ochrona produkcji należytej jakości.

W przypadku zawarcia ugody sąd, na podstawie art. 355 Kpc wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania. Jest to postanowienie kończące postępowanie w sprawie (zamykające drogę do wydania wyroku) i jest ono zaskarżalne w drodze zażalenia. Jeśli mimo zawarcia ugody i wydania postanowienia przez sąd jedna ze stron wytoczy ponownie powództwo o roszczenie objęte ugodą, to nie następuje odrzucenie pozwu, zaś strona przeciwna powinna podnieść materialnoprawny zarzut rzeczy ugodzonej (nie ma roszczenia bo zostało ono skonsumowane przez ugodę), na który sąd powództwo oddala.

Zawarcie ugody może nastąpić:

1. przed wytoczeniem powództwa;

2. w toku procesu - art. 10 Kpc (z zastrzeżeniem, że zawarcie ugody jest niedopuszczalne w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych).

Pojęcie i rodzaje czynności procesowych:

Proces składa się z podejmowanych przez podmioty postępowania czynności procesowych.

Pojęcie:

Czynnością procesową jest każda czynność podmiotu postępowania procesowego, która w świetle obowiązujących przepisów ustawy procesowej wywiera lub może wywrzeć skutki procesowe w postępowaniu cywilnym, w związku z którym została podjęta.

Podział:

Wyróżnia się 3 zasadnicze rodzaje czynności procesowych przy zastosowaniu kryterium podmiotowego:

1) czynności procesowe sądu - obligatoryjne; nieodwołalne; zaskarżalne w drodze środków odwoławczych. 3 grupy czynności podejmowanych przez sąd:

• przygotowawcze;

• kontrolne - w zakresie aktów dyspozycyjnych stron np. czy ugoda nie ma na celu obejście prawa;

• decyzyjne - orzekanie o skutkach prawnych stanu faktycznego w wyroku sądowym (orzeczenia merytoryczne).

2) czynności procesowe podejmowane przez strony i uczestników postępowania - fakultatywne; nie ma obowiązku czy przymusu w podejmowaniu tych czynności; strona jest dysponentem czynności procesowych; są to czynności odwołalne np. cofnięcie pozwu; nie są zaskarżalne. Występuje tu podział na:

• oświadczenia woli;

• oświadczenia wiedzy.

3) czynności procesowe podejmowane przez prokuratora, RPO, organizację społeczną w zakresie w jakim dopuszczona jest do działania na podstawie obowiązujących przepisów postępowania cywilnego, czy Inspektora Pracy w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy - charakteryzują się szeregiem odrębności.

UWAGA! Czynnościami procesowymi nie są czynności osób trzecich np. świadka czy biegłego (są to czynności dowodowe).

Czynności procesowe powinny być dokonywane w określonej formie, czasie i miejscu.

Pisma procesowe:

Zgodnie z art. 125 § 1 Kpc:

Pisma procesowe obejmują wnioski i oświadczenia stron składane poza rozprawą.

Pisma procesowe muszą odpowiadać przewidzianym przez prawo wymogom:

- ogólnym - przewidzianym dla każdego pisma procesowego w art. 126 Kpc:

§ 1. Każde pismo procesowe powinno zawierać:

1) oznaczenie sądu, do którego jest skierowane, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników;

2) oznaczenie rodzaju pisma;

3. osnowę wniosku lub oświadczenia oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności;

4. podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika;

5. wymienienie załączników.

§ 2. Gdy pismo procesowe jest pierwszym pismem w sprawie, powinno ponadto zawierać oznaczenie zawodu i miejsca zamieszkania lub siedziby stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników oraz przedmiotu sporu, pisma zaś dalsze - sygnaturę akt.

§ 3. Do pisma należy dołączyć pełnomocnictwo, jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który przedtem nie złożył pełnomocnictwa.

§ 4. Za stronę, która nie może się podpisać, podpisuje pismo osoba przez nią upoważniona, z

wymienieniem przyczyny, dla której strona sama się nie podpisała.

- szczególnym:

1. dla pozwu - pozew winien odpowiadać przede wszystkim wymogom formalnym przewidzianym dla tego pisma w art. 187 Kpc:

§ 1. Pozew powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego, a nadto zawierać:

1. dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna;

2. przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu.

§ 2. Pozew może zawierać wnioski o zabezpieczenie powództwa, nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności i przeprowadzenie rozprawy w nieobecności powoda oraz wnioski służące do przygotowania rozprawy, a w szczególności wnioski o:

1. wezwanie na rozprawę wskazanych przez powoda świadków i biegłych;

2. dokonanie oględzin;

3. polecenie pozwanemu dostarczenia na rozprawę dokumentu będącego w jego posiadaniu, a potrzebnego do przeprowadzenia dowodu, lub przedmiotu oględzin;

4. zażądanie na rozprawę dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich.

1. dla apelacji (kasacji) - patrz treść art. 368 Kpc:

§ 1. Apelacja powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego, a ponadto zawierać:

1. oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w całości czy w części;

2. zwięzłe przedstawienie zarzutów;

3. uzasadnienie zarzutów;

4. powołanie, w razie potrzeby, nowych faktów i dowodów oraz wykazanie, że ich powołanie w postępowaniu przed sądem I instancji nie było możliwe albo że potrzeba powołania się na nie wynikła później;

5. wniosek o zmianę lub o uchylenie wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia.

§ 2. W sprawach o prawa majątkowe należy oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia. Wartość ta może być oznaczona na kwotę wyższą od wartości przedmiotu sporu wskazanej w pozwie jedynie wtedy, gdy powód rozszerzył powództwo lub sąd orzekł ponad żądanie.

Podział:

Pisma procesowe dzielą się na:

1. zwykłe - noszące oznaczenie „pismo procesowe” np. pismo procesowe powoda podające jego stanowisko wobec zarzutów pozwanego;

2. kwalifikowane - mają szczególne oznaczenia, a treść zawartych w nich wniosków i oświadczeń jest w sposób szczególny określona przez ustawę np. pismo przygotowawcze tj., pismo mające na celu przygotowanie rozprawy, w którym: 1. podaje się zwięźle stan prawny, 2. wypowiada się co do twierdzeń strony przeciwnej i dowodów przez nią powołanych, 3. wskazuje się dowody, które mają być przedstawione na rozprawie lub załącza się je. Do pism tych należy także pozew, sprzeciw do wyroku zaocznego, apelacja, kasacja, zażalenie, skarga o wznowienie postępowania.

Pismo procesowe podlega kontroli przewodniczącego. Mylne oznaczenie pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym. Jeżeli jednak przewodniczący stwierdza istnienie braków formalnych, uniemożliwiających nadanie pismu biegu, wówczas na podstawie art. 130 Kpc wzywa stronę do uzupełnienia lub poprawienia takiego pisma pod rygorem zwrotu pisma. Wyjątkowo:

• sąd nie zwraca apelacji, ale na podstawie art. 370 odrzuca;

• w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych przewodniczący wzywa do usunięcia braków formalnych pisma procesowego wszczynającego postępowanie tj. pozwu, względnie odwołania tylko wówczas, gdy braki te nie dadzą się usunąć w toku czynności wyjaśniających (art. 467 § 3 oraz art. 468 § 2 pkt 1 Kpc).

Posiedzenia sądowe:

Podział:

• jawne: a) jawność zewnętrzna; b) jawność wewnętrzna;

• niejawne.

UWAGA! Wyrok ogłaszany jest zawsze publicznie - nawet wówczas, gdy było wyłączenie jawności.

Zasadą jest, że z posiedzenia jawnego sporządza się protokół, natomiast z posiedzenia niejawnego sporządza się tylko notatkę, jeżeli sąd nie wydał orzeczenia.

Sprostowanie lub uzupełnienie protokołu może nastąpić nie później niż na następnym posiedzeniu, a w wypadku protokołu z rozprawy, po której zamknięciu następuje wydanie wyroku - dopóki akta znajdują się jeszcze w sądzie. Od decyzji przewodniczącego w postaci zarządzenia strony uprawnione mogą odwołać się do sądu w ciągu 7 dni, licząc od daty doręczenia zarządzenia.

Jeżeli strona jest obecna w toku posiedzenia sądowego i stwierdzi uchybienie procesowe sądu to jej obowiązkiem jest zgłoszenie zastrzeżeń z wnioskiem o ich zaprotokołowanie. Strona, która nie zgłosiła zastrzeżenia nie ma prawa powoływać się w toku dalszego postępowania na uchybienia procesowe, przy czym:

• nie dotyczy to uchybień przepisom procesowym, które sąd bierze pod uwagę z urzędu;

• wyłącza to uprawdopodobnienie strony, że nie zgłosiła uchybienia do protokołu nie z własnej winy.

Terminy:

W postępowaniu cywilnym terminy można podzielić na:

1. terminy dla stron i uczestników postępowania;

2. terminy dla sądu i innych właściwych organów.

Ad. 1

Terminy dla stron i uczestników postępowania mogą być:

1. ustawowe - np. 14 dni na wniesienie apelacji; nigdy nie podlegają wydłużeniu ani skróceniu; jeżeli strona uchybiła terminowi nie z własnej winy, może żądać przywrócenia terminu na podstawie ustawy;

2. sądowe - wyznaczone stronom i uczestnikom postępowania przez sąd np. termin do usunięcia braków co do zdolności sądowej lub procesowej; nie podlegają przywróceniu, ale można je przedłużyć albo skrócić - art. 166 Kpc:

Przewodniczący może z ważnej przyczyny przedłużyć lub skrócić termin sądowy na wniosek zgłoszony przed upływem terminu, nawet bez wysłuchania strony przeciwnej.

3. umowne - np. zawieszenie postępowania na zgodny wniosek stron - art. 178 Kpc:

Sąd może również zawiesić postępowanie na zgodny wniosek stron.

Termin takiego zawieszenia nie może być krótszy niż 3 miesiące i dłuższy niż 3 lata - po upływie 3 lat od daty zawieszenia postępowania, sąd je umorzy.

Terminy ustawowe i sądowe są terminami prekluzyjnymi.

Ad. 2

Terminy dla sądu - są to terminy instrukcyjne np. dla sądu I instancji termin 7 dni na sporządzenie uzasadnienia wyroku, począwszy od dnia otrzymania wniosku o uzasadnienie wyroku. Uchybienie takiemu terminowi nie powoduje bezskuteczności czynności (nie są to terminy prekluzyjne). Gdy sąd uchybia takiemu terminowi, stronie przysługuje możliwość wniesienia skargi do prezesa sądu - wówczas wszczyna się postępowanie dyscyplinarne.

Termin w postępowaniu cywilnym oznacza w najogólniejszym ujęciu okres czasu lub datę. Jest to okres oznaczany w jednostkach miary czasu (dzień, tydzień, miesiąc, rok). Nie jest natomiast terminem w rozumieniu ustawy okres oznaczony przez wskazanie kończącego go zdarzenia np. okres „do rozpoczęcia rozprawy”, w którym powód może cofnąć pozew bez zezwolenia pozwanego.

Termin ustawowy, w przeciwieństwie do terminu sądowego, jest terminem zawitym, co oznacza, że bieg terminu ustawowego rozpoczyna się z chwilą wskazaną w ustawie, podczas gdy bieg terminu sądowego rozpoczyna się z chwilą ogłoszenia lub wydania zarządzenia ogłaszającego termin.

W przypadku zawieszenia postępowania bieg terminów ulega przerwaniu, co oznacza, że po podjęciu postępowania terminy biegną od początku, przy czym terminy sądowe należy wyznaczyć na nowo. Nie dotyczy to jednak zawieszenia postępowania na zgodny wniosek stron.

Przywrócenie terminu:

Przywróceniu podlegają tylko terminy ustawowe, a więc dotyczące stron i uczestników postępowania.

Przesłanki przywrócenia są następujące:

1. gdy strona nie z własnej winy uchybiła terminowi;

2. uchybienie pociąga za sobą dla strony ujemne skutki prawne (nie ma przywrócenia terminu gdy brak ujemnych skutków prawnych dla strony);

3. należy zgłosić wniosek o przywrócenie terminu (terminu nie przywraca się z urzędu; należy uprawdopodobnić okoliczności, które uzasadniają przywrócenie terminu);

4. wraz z wnioskiem o przywrócenie terminu należy dokonać czynności dla której termin ma być przywrócony.

Przywrócenie terminu jest determinowane warunkiem zachowania terminu dla wniesienia wniosku o przywrócenie:

• termin początkowy - 7 dni licząc od momentu ustania przyczyny uchybienia terminu;

• termin końcowy - 1 rok od daty uchybienia terminowi.

UWAGA! Art. 169 § 4 Kpc wprowadza tu wyjątek:

Po upływie roku od uchybionego terminu, jego przywrócenie jest dopuszczalne tylko w wypadkach wyjątkowych.

Zgłoszenie wniosku o przywrócenie terminu nie wstrzymuje postępowania w sprawie ani wykonania orzeczenia. Sąd może jednak stosownie do okoliczności wstrzymać postępowanie lub wykonanie orzeczenia (postanowienie takie zapada na posiedzeniu niejawnym). Rozpoznanie wniosku następuje na rozprawie. W razie uwzględnienia wniosku sąd może natychmiast przystąpić do rozpoznania sprawy.

11. POSTĘPOWANIE W I INSTANCJI

Wszczęcie postępowania - skutki prawne wniesienia i doręczenia pozwu:

Skutki wniesienia pozwu:

Wniesienie pozwu, czyli wytoczenie powództwa jest pierwszą czynnością procesową powoda a zarazem aktem dyspozycji materialnej ze strony powoda, stanowiąc wyraz jego woli poszukiwania na drodze sądowej ochrony swoich praw (lub praw innego podmiotu uprawnionego). Wniesienie pozwu wywołuje w związku z tym 2 rodzaje skutków:

1. Materialnoprawne;

2. Procesowe.

Ad. 1

Skutki materialnoprawne wniesienia pozwu są następujące - podstawowe:

• przerwa biegu przedawnienia, zasiedzenia oraz innych terminów zawitych przewidzianych dla dochodzenia roszczeń;

• ustanie zakazu anatocyzmu - naliczanie odsetek od zaległych odsetek oraz możliwość naliczania odsetek za opóźnienie od darowanej sumy pieniężnej;

• w przypadkach określonych w ustawie następuje przejście roszczeń ściśle osobistych na następców prawnych np. unieważnienie małżeństwa.

Ad. 2

Skutki procesowe wniesienia pozwu:

• utrwalenie się właściwości sądu - art. 15 Kpc:

§ 1. Sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, choćby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy.

§ 2. Sąd nie może uznać, że jest niewłaściwy, jeżeli w toku postępowania stał się właściwy.

• utrwalenie się jurysdykcji sądów polskich - art. 1097 Kpc:

Jurysdykcja krajowa istniejąca w chwili wszczęcia postępowania trwa nadal, choćby jej podstawy odpadły w toku sprawy.

Wyjątek od ww. zasady wprowadzają przepisy art. 1103 pkt 1 Kpc oraz 1113 Kpc, zgodnie z którymi:

Art. 1103. Sprawy nie wymienione w tytule poprzedzającym, a rozpoznawane w procesie, należą do jurysdykcji krajowej:

1. jeżeli strona pozwana przebywa, zamieszkuje lub ma siedzibę w Polsce w chwili doręczenia pozwu;

2. jeżeli w Polsce strona pozwana ma majątek lub przysługują jej prawa majątkowe;

3. jeżeli sprawa dotyczy przedmiotu sporu znajdującego się w Polsce, spadku otwartego w Polsce lub zobowiązania, które powstało albo ma być wykonane w Polsce.

Art. 1113. Jeżeli osoba, przeciwko której wszczęto sprawę, przestanie podlegać sądom polskim w toku sprawy, postępowanie ulega umorzeniu z urzędu.

• badanie pozwu przez przewodniczącego z punktu widzenia braków formalnych - jeżeli przewodniczący stwierdza braki formalne uniemożliwiające nadanie pismu biegu, wzywa stronę do uzupełnienia lub poprawienia pisma. Przewodniczący bada również, czy w danej sprawie występują wszystkie dodatnie bezwzględne przesłanki procesowe i czy nie ma przeszkód procesowych w postaci ujemnych bezwzględnych przesłanek procesowych. Jeżeli po wstępnej kontroli stwierdzi braki w tym zakresie to przekazuje sprawę na posiedzenie niejawne sądu, na którym sąd: a) podejmuje próbę skonwalidowania poprzez wyznaczenie terminu do usunięcia braków; b) gdy jest przeszkoda procesowa podejmuje postanowienie o odrzuceniu pozwu. Gdy natomiast brak przesłanek negatywnych przewodniczący dokonuje dekretacji pozwu - zarządza doręczenie pozwu pozwanemu i wyznacza termin rozprawy.

Skutki doręczenia pozwu:

Doręczenie jest czynnością procesową, powodującą 2 rodzaje skutków:

1. materialnoprawne - należy je łączyć ze skutkami prawnymi oświadczenia woli złożonego pozwanemu przez powoda z chwilą jego doręczenia, w szczególności:

- wezwanie do spełnienia świadczenia z zobowiązania bezterminowego - od chwili doręczenia pozwu datuje się na ogół wymagalność świadczenia; jeśli pozwany nie spełni świadczenia niezwłocznie po doręczeniu pozwu, popadnie w opóźnienie co sprawi, że w przypadku świadczenia pieniężnego powód dopiero od tej chwili będzie mógł żądać od niego odsetek za opóźnienie.

- pozwany dowiaduje się o wytoczeniu procesu cywilnego - powstanie u pozwanego ciężaru zawiadomienia innej osoby o dochodzeniu roszczenia; skutki dowiedzenia się przez kupującego o istnieniu wady prawnej rzeczy sprzedanej.

2. Procesowe:

- powoduje stan sprawy w toku (litis pendentio, zawiśnięcie sprawy, zawisłość sprawy). Najogólniej istota zawisłości sprawy polega na takim skutku negatywnym, że od chwili doręczenia pozwu aż do uprawomocnienia się wyroku żadna ze stron nie może wytoczyć powództwa o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami. Czyli od chwili doręczenia pozwu do momentu uprawomocnienia się orzeczenia stan sprawy w toku spełnia taką funkcję, jaką spełnia powaga rzeczy osądzonej od chwili uprawomocnienia się orzeczenia. Zawisłość sprawy służy realizacji zasady ne bis in idem (nie można dwa razy procesować się o to samo). Jest to bezwzględna przesłanka procesowa, którą sąd uwzględnia z urzędu w każdym stadium sprawy - art. 199 § 1 pkt 2:

Sąd odrzuci pozew jeśli o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami sprawa jest w toku albo została już prawomocnie osądzona.

Aby sąd uwzględnił stan sprawy w toku musi zachodzić tożsamość sprawy, wyrażająca się 2 spełnionymi jednocześnie przesłankami:

• Musi chodzić o to samo roszczenie;

• Musi chodzić o te same strony procesowe.

Z tożsamością roszczenia mamy do czynienia, gdy żądanie jest identyczne i są te same fakty uzasadniające żądanie. Może zdarzyć się jednak tak, że żądania nie są identycznie sformułowane np. jedna strona wytacza powództwo o świadczenie, a następnie jedna ze stron wytacza powództwo o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego, z którego wypływa obowiązek świadczenia. Ponieważ sąd, aby zasądzić świadczenie musi ustalić istnienie stosunku prawnego lub prawa uzasadniającego to świadczenie, drugi pozew odrzuci, bo w pewnym zakresie obie sprawy się nakładają, a zatem zachodzi zawisłość sprawy. Może się także zdarzyć, że te same żądania będą różnie sformułowane, ale będą zmierzać do tego samego celu. W tym wypadku sąd także odrzuci drugi pozew z uwagi na stan sprawy w toku. Należy zwrócić uwagę na fakt, że na tożsamość roszczenia składa się obok identyczności żądań również identyczność podstawy faktycznej żądania. Co do tożsamości stron procesowych, zachodzi ona, chociażby strony występowały w odwrotnych rolach, a także wówczas, gdy do procesu cywilnego wejdą następcy prawni stron (pod tytułem ogólnym lub szczególnym) oraz gdy powództwo na rzecz oznaczonej osoby wytoczy Prokurator, RPO, Inspektor Pracy, organizacja społeczna, itd.

Funkcja jaką spełnia stan sprawy w toku sprowadza się do tego, aby ta sama sprawa nie została różnie rozstrzygnięta oraz wiąże się ze względami ekonomii procesowej.

Sąd uwzględniając stan sprawy w toku wyda postanowienie o odrzuceniu pozwu - postanowienie zamykające drogę do wydania wyroku, zaskarżalne w trybie zażalenia.

UWAGA! Stan sprawy w toku w związku ze sprawą przed sądem zagranicznym -
art. 1098 Kpc (zbieg jurysdykcji):

Sądom polskim przysługuje jurysdykcja przewidziana w tym kodeksie, chociażby w tej samej sprawie pomiędzy tymi samymi stronami toczyło się postępowanie przed sądem państwa obcego.

- dopuszczalność wytoczenia przez pozwanego powództwa wzajemnego, które ma dwojaki charakter prawny:

• forma dochodzenia roszczeń pozwanego w stosunku do powoda;

• środek ochrony pozwanego w procesie cywilnym.

Pozwany może wytoczyć powództwo wzajemne gdy:

• Doręczono mu pozew (powstał stan sprawy w toku);

• Jest zachowana identyczność stron procesowych (pozwany przeciwko powodowi, ale dalej tzn. następnie powód przeciwko pozwanemu, droga ta już nie przysługuje);

• Został zachowany termin do wniesienia powództwa wzajemnego tzn. w odpowiedzi na pozew albo samodzielnie, jednak nie później niż na pierwszej rozprawie, bez względu na to, co było przedmiotem pierwszej rozprawy oraz w sprzeciwie od wyroku zaocznego;

• Roszczenie pozwanego musi pozostawać w związku z roszczeniem powoda lub nadawać się do potrącenia - związek taki istnieje, gdy dotyczy tego samego przedmiotu co roszczenie główne. O tym, kiedy roszczenie nadaje się do potrącenia decydują przepisy Kc - patrz art. 498 Kc:

§ 1. Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym

§ 2.Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.

Niedopuszczalność powództwa wzajemnego:

• Sprawy o rozwód;

• Sprawy o ochronę naruszonego posiadania.

- od chwili doręczenia pozwu zbycie przedmiotu sporu nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy, z tym, że nabywca może wejść do procesu cywilnego w miejsce zbywcy, za zezwoleniem strony przeciwnej.

Zawieszenie i umorzenie postępowania:

Zawieszenie postępowania następuje gdy pojawia się przemijająca przeszkoda w prowadzeniu postępowania bądź wskazuje się, że ze względów celowościowych należy zawiesić postępowanie, gdyż okazuje się, że toczy się inne postępowanie cywilne, którego wynik ma charakter prejudycjalny.

Zawieszenie postępowania ma 2 źródła:

1. z mocy prawa - sąd nie wydaje tu żadnego orzeczenia, bo zawieszenie następuje ex lege - chodzi tu o sytuacje, gdy w wyniku siły wyższej sąd zaprzestaje wykonywania swoich czynności;

2. z mocy orzeczenia sądowego - następuje:

1. z urzędu:

• obligatoryjnie, gdy zaistnieje jedna z okoliczności przewidzianych
  art. 174 § 1 Kpc:

Sąd zawiesza postępowanie z urzędu:

1) w razie śmierci strony lub jej przedstawiciela ustawowego, utraty przez nich zdolności procesowej, utraty przez stronę zdolności sądowej lub utraty przez przedstawiciela ustawowego charakteru takiego przedstawiciela;

2) jeżeli w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej stroną zachodzą braki uniemożliwiające jej działanie;

3) jeżeli strona lub jej przedstawiciel ustawowy znajduje się w miejscowości pozbawionej wskutek nadzwyczajnych wydarzeń komunikacji z siedzibą sądu;

4) jeżeli ogłoszono upadłość strony, a spór dotyczy przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości.

• fakultatywnie, gdy zaistnieje co najmniej jedna z okoliczności wskazanych w art. 177 § 1 Kpc:

Sąd może zawiesić postępowanie z urzędu:

1) jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego toczącego się postępowania cywilnego;

2) jeżeli osoba trzecia wystąpiła przeciwko obu stronom z interwencją główną;

3) jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od uprzedniej decyzji organu administracji państwowej;

4) jeżeli ujawni się czyn, którego ustalenie w drodze karnej lub dyscyplinarnej mogłoby wywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej;

5) w razie niestawiennictwa obu stron na rozprawie, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, oraz w razie niestawiennictwa powoda, gdy powód nie żądał rozpoznania sprawy w jego nieobecności , a pozwany nie zgłosił wniosku o rozpoznanie sprawy;

6) jeżeli na skutek braku lub wskazania złego adresu powoda albo niewskazania przez powoda w wyznaczonym terminie adresu pozwanego lub niewykonania przez powoda innych zarządzeń nie można nadać sprawie dalszego biegu.

Podjęcie postępowania zawieszonego z urzędu następuje także z urzędu.

2. na wniosek:

• obligatoryjnie, w okolicznościach przewidzianych art. 176 Kpc:

Sąd zawiesi postępowanie na wniosek spadkobiercy, jeżeli powód dochodzi przeciwko niemu wykonania obowiązku, należącego do długów spadkowych, a spadkobierca nie złożył jeszcze oświadczenia o przyjęciu spadku i termin do złożenia takiego oświadczenia jeszcze nie upłynął..

• fakultatywnie - na zgodny wniosek stron (termin umowy).

Po ustaniu przyczyny zawieszenia sąd wydaje postanowienie o podjęciu zawieszonego postępowania. Gdy zawieszenie nastąpiło na wniosek (zgodny wniosek stron) lub z powodu bezczynności stron, z chwilą upływu terminu 3 lat od zawieszenia następuje umorzenie postępowania - (art. 182 § 1 Kpc).

⇒ Zawieszenie postępowania sensu stricto a spoczywanie sporu: spoczywanie sporu przewidują art. 177 pkt 5 i 6 oraz 178 Kpc - bezczynność stron postępowania cywilnego oraz zgodny wniosek stron. Przy spoczywaniu sporu nie biegną tylko terminy sądowe, natomiast we wszystkich innych przypadkach zawieszenia postępowania nie biegną żadne inne terminy procesowe.

Umorzenie postępowania następuje gdy pojawiły się trwałe przeszkody oraz gdy wydanie wyroku stało się zbędne lub niedopuszczalne (np. ugoda sądowa). Ogólną podstawę umorzenia postępowania wskazuje art. 355 § 1 Kpc, który stanowi:

Sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, jeżeli powód cofnął ze skutkiem prawnym pozew lub jeżeli wydanie wyroku stało się z innych przyczyn zbędne lub niedopuszczalne.

Inne przyczyny to np. zawarcie ugody sądowej. Co do niedopuszczalności wydania wyroku to chodzi tu np. o niedopuszczalność drogi sądowej, powagę rzeczy osądzonej, stan sprawy w toku i inne. Nadto dodatkową przesłankę umorzenia postępowania wskazuje art. 182 § 1 Kpc - zawieszenie postępowania ponad 3 lata.

Jeżeli postępowanie zostanie umorzone w I instancji z powodu cofnięcia pozwu, to takie umorzenie nie jest przeszkodą do ponownego wytoczenia powództwa, chyba że cofnięcie pozwu było połączone ze zrzeczeniem się roszczenia (wówczas sąd oddali takie powództwo).

Jeżeli doszło do umorzenia postępowania, które było zawieszone, to strona powodowa ma prawo powództwo takie wytoczyć ponownie.

Jeżeli mamy do czynienia z umorzeniem postępowania zawieszonego przed sądem II instancji, to umorzenie to powoduje uprawomocnienie się wyroku sądu I instancji. Nie dotyczy to wszakże sytuacji, w których mamy do czynienia ze sprawami o:

• unieważnienie małżeństwa;

• rozwiązanie małżeństwa przez rozwód;

• ustalenie nieistnienia małżeństwa.

W tych sprawach bowiem umorzenie postępowania zawieszonego w II instancji powoduje, że następuje w całości umorzenie postępowania cywilnego.

Umorzenie postępowania może nastąpić:

• z mocy prawa;

• z mocy postanowienia sądu.

Obrona pozwanego:

Proces cywilny oparty jest na zasadzie dwustronności. Winna w nim być zatem realizowana zasada równości stron i uczestników postępowania - jednakie środki obrony swych praw. Dotyczy to także odpowiednich środków obrony dla ochrony podmiotowych praw pozwanego.

Środki obrony pozwanego, przewidziane w Kpc są następujące:

1. zaprzeczenie - może ono polegać na:

1. zakwestionowaniu podstawy faktycznej - fakty stają się sporne i muszą być udowodnione; fakty te stają się przedmiotem dowodu (onus probandi);

2. zakwestionowaniu podstawy prawnej - sąd musi z urzędu ustalić podstawę prawną orzeczenia, bez względu na to, czy strona zaprzecza tej podstawie, czy też nie.

2. zarzuty - jest to sposób obrony pozwanego, który nie jest prostym zaprzeczeniem:

1. zarzuty merytoryczne - skierowane przeciwko roszczeniu dochodzonemu przez powoda; najczęściej wynikają z prawa materialnego, niekiedy z procesowego np. zarzut przedawnienia, zarzut braku interesu prawnego w ustaleniu istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego;

2. zarzuty formalne (procesowe) - skierowane przeciwko samemu biegowi postępowania (wynikają z przepisów postępowania cywilnego), np. zarzut niedopuszczalności procesu, stan sprawy w toku, zarzut powagi rzeczy osądzonej.

Zarzuty mogą być:

- peremptoryjne - niweczą prawo powoda;

- dylatoryjne - zawieszają prawo powoda np. zarzut przedwczesności powództwa.

3. powództwo wzajemne - patrz wcześniej.

4. Inne czynności procesowe przewidziane prawem - np. uznanie powództwa; zasadą jest, że sąd jest związany uznaniem powództwa chyba, że uzna, iż jest ono sprzeczne z prawem, zasadami współżycia społecznego lub ma na celu obejście prawa. Pozwany może też zgłaszać wnioski mające na celu podmiotowe przekształcenie powództwa po stronie pozwanej, przypozwać osobę trzecią gdyby w razie niekorzystnego dla niego rozstrzygnięcia przysługiwało mu roszczenie względem osoby trzeciej lub tej osobie względem pozwanego, podejmować czynności związane z zaskarżaniem orzeczeń.

Postępowanie pojednawcze:

Patrz wcześniej - ugoda sądowa.

Rozprawa:

Rozprawa stanowi centralny punkt procesu cywilnego, przy czym jej kulminacyjnym momentem jest wydanie orzeczenia rozstrzygającego meritum sprawy lub w inny sposób kończącego postępowanie. Przepisy kodeksu o rozprawie pozostają w ścisłym związku z przepisami o posiedzeniach sądowych, rozprawa stanowi bowiem posiedzenie jawne, wyznaczone dla rozpoznania sprawy. Zasadą jest, że sąd orzekający w procesie rozpoznaje sprawę na rozprawie. Na posiedzeniu niejawnym sąd może rozpoznać sprawę, gdy przepis szczególny wyraźnie to dopuszcza. Należy jednak zauważyć, że sąd I instancji orzekający w procesie nie może nigdy rozpoznać sprawy co do jej istoty na posiedzeniu niejawnym (są tu wyjątki).

Posiedzenie sądowe wyznacza przewodniczący z urzędu, ilekroć wymaga tego stan sprawy. Kierownictwo formalne przewodniczącego reguluje art. 155 Kpc, stosownie do którego przewodniczący otwiera, prowadzi i zamyka posiedzenie, udziela głosu, zadaje pytania, upoważnia do zadawania pytań i ogłasza orzeczenie.

Zanim dojdzie do rozprawy przewodniczący podejmuje czynności mające na celu przygotowanie rozprawy:

• wzywa strony do stawienia się na rozprawę osobiście lub przez pełnomocnika;

• wzywa na rozprawę wskazanych przez stronę świadków;

• zarządza przedstawienie dokumentów, przedmiotów oględzin, ksiąg, planów, itp.;

• w razie konieczności zarządza oględziny jeszcze przed rozprawą.

Przewodniczący może w razie potrzeby wydać także inne zarządzenia np. wniesienie odpowiedzi na pozew. Przygotowanie rozprawy powinno w szczególności obejmować wstępną kontrolę pism procesowych pod względem formalnym i merytorycznym, przygotowanie rozprawy pod względem dowodowym i należyte rozplanowanie czynności, które mają być dokonane na wyznaczonej rozprawie. Przygotowanie rozprawy dotyczy również strony podmiotowej - wezwanie osoby, która powinna być pozwanym, wezwanie prokuratora, organizacji społecznych.

Zgodnie z art. 210-226 i art. 361, w przebiegu rozprawy można wyróżnić następujące stadia:

1. wywołanie sprawy - powiadomienie stron o rozpoczęciu rozpatrywania ich sprawy oraz sprawdzenie obecności stron;

2. przedstawienie i wyjaśnienie stanowisk stron - najpierw powód, a następnie pozwany zgłaszają ustnie swe żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie; sąd może już w tej fazie rozprawy uznać postępowanie dowodowe za zbędne i wydać na podstawie stanu faktycznego wyrok (końcowy, częściowy, wstępny, z uznania, zaoczny) albo też odrzucić pozew lub umorzyć postępowanie; przewodniczący winien także nakłaniać strony do podjęcia ugody sądowej;

3. postępowanie dowodowe;

4. roztrząsanie jego wyników;

5. zamknięcie rozprawy - przewodniczący zamyka rozprawę, gdy sąd uzna sprawę za dostatecznie wyjaśnioną; przed zamknięciem rozprawy przewodniczący udziela głosu stronom. UWAGA! Wyjątkowo można zamknąć rozprawę mimo nie zakończenia postępowania dowodowego, gdy ma być przeprowadzony dowód przez sędziego wyznaczonego lub przez sąd wezwany albo gdy ma być przeprowadzony dowód z akt lub wyjaśnień organów państwowych, a rozprawę co do tych dowodów sąd uzna za zbyteczną;

6. wydanie orzeczenia.

UWAGA! Pewne odrębności przebiegu rozprawy przewidziane są w postępowaniach odrębnych, co w szczególności odnosi się do postępowania w sprawach o rozwód lub separację z uwagi na instytucję posiedzeń pojednawczych i do postępowania w sprawach o roszczenia pracownicze, z uwagi na instytucję czynności wyjaśniających.

Dowody i postępowanie dowodowe:

Pojęcie dowodu jest wieloznaczne. Może ono służyć do określenia źródła informacji dowodowej, środka, przy pomocy którego wykazujemy prawdziwość lub nieprawdziwość twierdzeń o faktach, określenia wyników postępowania dowodowego.

Dowód w ścisłym tego słowa znaczeniu jest to środek dowodowy tj. to, przy pomocy czego wykazujemy prawdziwość lub nieprawdziwość twierdzeń o faktach.

Proces myślowy, w ramach którego prowadzimy wykazywanie prawdziwości lub nieprawdziwości twierdzeń o faktach określa się mianem dowodzenia.

Zgodnie z art. 227 Kpc:

Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.

Istotność faktów, o której mówi treść art. 227 należy rozpatrywać w dwojakim znaczeniu:

• fakty te mają dotyczyć przedmiotu procesu;

• fakty powinny mieć znaczenie prawne (tu: fakty prawotwórcze; fakty tamujące powstanie prawa; fakty niweczące prawo).

Nie wszystkie fakty wymagają w procesie cywilnym dowodu:

• fakty powszechnie znane (notoryjne);

• fakty znane sądowi urzędowo;

• fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeśli przyznanie nie budzi wątpliwości co do swej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy;

• fakty, co do których strona przeciwna nie wypowie się, lecz sąd uzna za przyznane.

Kwestią związaną z dowodami jest ciężar udowodnienia (onus probandi), który według art. 6 Kc spoczywa na twierdzącym:

Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

Niekiedy jednak ustawa przerzuca ciężar udowodnienia na przeczącego, a to w związku z domniemaniami prawnymi. Domniemana w procesie mogą być faktyczne oraz prawne. Te drugie dzielą się na domniemania wzruszalne (praesemptio iuris tantum) oraz domniemania niewzruszalne (praesemptio iuris ac de iure). Domniemana wzruszalne mogą być obalone przez udowodnienie stanu przeciwnego niż przyjęty w domniemaniu, przy czym ciężar tego udowodnienia spoczywa właśnie na przeczącym domniemaniu. Domniemania prawne wiążą sąd tak długo, jak długo nie zostaną obalone.

Podział:

W świetle Kpc można wyróżnić 2 rodzaje dowodów (środków dowodowych):

1. dowody nazwane:

1. dowód z dokumentu;

2. dowód z zeznań świadków;

3. dowód z opinii biegłego;

4. dowód z oględzin;

5. dowód z grupowego badania krwi;

6. dowód z filmu, telewizji, fotografii, planu, rysunku oraz płyt i taśm dźwiękowych oraz innych przyrządów utrwalających obraz i dźwięki;

7. dowód z przesłuchania stron - dowód pomocniczy, posiłkowy, który wchodzi w grę, gdy przy wykorzystaniu wszystkich środków dowodowych nie zostały wyjaśnione istotne okoliczności sprawy.

2. dowody nienazwane - zalicza się tu dowody określone art. 309 Kpc:

Sposób przeprowadzenia dowodu innymi środkami dowodowymi niż wymienione w artykułach poprzedzających określi sąd zgodnie z ich charakterem, stosując odpowiednio przepisy o dowodach.

Chodzi tu np. o dowody z kodu DNA, wydruki komputerowe, inne.

Dowody można także podzielić na:

1. bezpośrednie - umożliwiają sądowi poczynienie na ich podstawie bezpośrednich ustaleń o prawdziwości lub nieprawdziwości twierdzeń stron i uczestników postępowania o faktach np. dowód z oględzin, dowód z dokumentu;

2. pośrednie - będzie to każdy inny dowód niż dowód bezpośredni;

oraz:

3. rzeczowe - sędzia dokonuje oględzin określonych „rzeczy”;

4. osobowe - sąd bada fakty za pomocą zeznań świadków;

a także:

5. dowody ustne - np. zeznania świadków;

6. dowody pisemne - np. dowody z dokumentów.

Postępowanie dowodowe prowadzone jest przed sądem orzekającym (realizowana jest zasada bezpośredniości). Wyjątkowo sąd orzekający może zlecić przeprowadzenie określonego dowodu przez sąd wezwany lub sędziego wyznaczonego. O dopuszczalności poszczególnych dowodów decyduje sąd, który wydaje w tym celu postanowienie o przeprowadzeniu dowodu. Sąd nie jest jednak związany tym postanowieniem i może je zmienić w związku ze zmianą oceny sądu. Sąd może także przeprowadzić dowód niezawnioskowany przez stronę.

Postępowanie dowodowe obejmuje:

• dopuszczenie danego środka dowodowego, w formie postanowienia i,

• zaprezentowanie (przeprowadzenie) środka dowodowego.

W postanowieniu dowodowym sąd oznacza:

1. fakty podlegające stwierdzeniu;

2. środek dowodowy;

3. stosownie do okoliczności sędziego lub sąd, który ma dowód przeprowadzić a ponadto,

4. jeżeli to możliwe, termin i miejsce przeprowadzenia tego dowodu.

Sąd nie jest związany swym postanowieniem dowodowym i może je stosownie do okoliczności uchylić lub zmienić na posiedzeniu niejawnym.

Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sąd dokonuje oceny (swobodna ocena dowodów) jego wyników wyrażających się w treści przeprowadzonych środków dowodowych.

W postępowaniu nieprocesowym stosuje się w zakresie postępowania dowodowego w sposób odpowiedni przepisy dotyczące procesu, występuje jednakże tu kilka odrębności np. przesłuchanie świadków i biegłych bez przyrzeczenia.

Zabezpieczenie dowodów, które ma na celu ochronę przed niebezpieczeństwem utraty możności przeprowadzenia w późniejszym okresie pewnych środków dowodowych, można zastosować przed procesem i w toku postępowania; może występować w dwóch przypadkach:

• gdy zachodzi obawa, że jego przeprowadzenie stanie się niewykonalne lub zbyt utrudnione albo,

• gdy z innych przyczyn zachodzi potrzeba stwierdzenia istniejącego stanu rzeczy.

Środki dowodowe - omówienie:

1. Dowód z dokumentu

Dokumentem w rozumieniu kodeksu jest każdy przedmiot zapisany pismem, który przekazuje jakieś informacje (na papierze, na drewnie, na metalu, itp.). Inne dokumenty, jak np. rysunki, plany zalicza kodeks do innych środków dowodowych i zaleca stosować do nich odpowiednio przepisy o dowodzie z oględzin oraz o dowodzie z dokumentu. Dowód z dokumentu korzysta z pierwszeństwa względem innych dowodów.

Kodeks rozróżnia:

1. dokumenty urzędowe - sporządzone w przepisanej prawem formie, przez powołane do tego organy państwowe, w zakresie działania tych organów. To samo odnosi się do dokumentów sporządzonych przez organizacje zawodowe, samorządowe, spółdzielcze lub inne organizacje społeczne w zakresie zleconych im przez ustawę spraw z dziedziny administracji publicznej. Dokumentom urzędowym przysługuje domniemanie autentyczności tj. pochodzenia do wskazanego organu oraz domniemanie zgodności treści dokumentu ze stanem rzeczywistym;

2. dokumenty prywatne - każdy dokument, który nie jest dokumentem urzędowym, jest dokumentem prywatnym. Dokument prywatny stanowi oświadczenie woli osoby, która dokument ten podpisała. Dokumentom prywatnym przysługuje domniemanie autentyczności.

UWAGA! Domniemania dla dokumentów (oba rodzaje) są wzruszalne - ciężar dowodu spoczywa na tym, kto domniemanie obala (patrz art. 253 zd. 2 Kpc).

Ustawodawca zapobiega jednak nadużywaniu zarzutów co do obalania ww. domniemań - art. 255 Kpc:

Strona, która w złej wierze lub lekkomyślnie zgłosiła zarzuty przewidziane w art. 252 i 253, podlega karze grzywny.

Wysokość grzywny należy oceniać według treści art. 163 § 1 zd. 1 Kpc:

Jeżeli kodeks przewiduje grzywnę bez określenia jej wysokości, grzywnę wymierza się w kwocie jednego tysiąca złotych.

Każdy obowiązany jest przedstawić na zarządzenie sądu dokument znajdujący się w jego posiadaniu i stanowiący dowód faktu istotnego dla sprawy, chyba że dokument zawiera tajemnicę państwową.

Przeprowadzenie dowodu z dokumentu polega na zapoznaniu się sądu i stron z treścią dokumentu. Odbywa się to w ten sposób, że sąd przegląda i odczytuje dokument na rozprawie, po czym czyni o tym wzmiankę w protokole.

2. Dowód z zeznań świadków

Podlega dwojakiego rodzaju ograniczeniom:

a) przedmiotowym - art. 246 i 247 Kpc:

Art. 246. Jeżeli ustawa lub umowa stron wymaga dla czynności prawnej zachowania formy pisemnej, dowód ze świadków lub z przesłuchania stron w sprawie między uczestnikami tej czynności na fakt jej dokonania jest dopuszczalny w wypadku, gdy dokument obejmujący czynność został zagubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią, a jeżeli forma pisemna była zastrzeżona tylko dla celów dowodowych, także w wypadkach określonych w kodeksie cywilnym.

Art. 247. Dowód ze świadków lub z przesłuchania stron przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu obejmującego czynność prawną może być dopuszczony między uczestnikami tej czynności tylko w wypadkach, gdy nie prowadzi to do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności i gdy ze względu na szczególne okoliczności sprawy sąd uzna to za konieczne.

b) podmiotowym - ze względu na osobę świadka:

• wyłączenie pewnych osób z mocy ustawy od składania zeznań w charakterze świadków:

• osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń;

• wojskowi i urzędnicy nie zwolnieni od zachowania tajemnicy służbowej;

• przedstawiciele ustawowi stron oraz osoby, które mogą być przesłuchane w charakterze strony jako organy osoby prawnej lub innej organizacji mającej zdolność sądową;

• współuczestnicy jednolici;

• prawo odmowy zeznań - nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia. Odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu cywilnego, z wyłączeniem spraw o rozwód;

• prawo odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania - świadek może odmówić odpowiedzi na zadane pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi.

Kolejność przesłuchania świadków oznacza przewodniczący. Świadkowie, którzy nie złożyli jeszcze zeznań, nie mogą być obecni przy przesłuchaniu innych świadków. Przed przesłuchaniem świadka uprzedza się go o prawie odmowy zeznań i odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Jeżeli świadek ma składać zeznanie, przewodniczący odbiera od niego przyrzeczenie (promisoryjne - przed złożeniem zeznań), po pouczeniu go o znaczeniu tego aktu. Są osoby wyłączone od składania przyrzeczenia.

3. Dowód z opinii biegłych

W wypadkach wymagających wiadomości specjalnych sąd po wysłuchaniu wniosków stron może wezwać jednego lub kilku biegłych w celu zasięgnięcia ich opinii.

Biegłym jest osoba, która dysponuje „specjalnymi wiadomościami” potrzebnymi do ustalenia lub oceny określonych faktów, do czego w danym przypadku nie wystarcza wiedza i doświadczenie sędziego. Biegli mogą być: stali, powoływani dla całych okręgów sądowych oraz biegli powoływani do poszczególnego wypadku. Opinia biegłego może być w formie pisemnej bądź ustnej. Oprócz dowodu z biegłych jako osób fizycznych art. 290 Kpc przewiduje dowód z opinii odpowiedniego instytut naukowo-badawczego.

4. Dowód z oględzin

Dowód z oględzin (oględziny, wizja lokalna) jest dowodem rzeczowym i z reguły dowodem bezpośrednim. Oględziny polegają na bezpośrednim zbadaniu jakiegoś przedmiotu albo jakiejś osoby przez organ sądowy, celem poczynienia ustaleń w zakresie określonych ich właściwości poprzez bezpośrednie spostrzeżenia i doznania. Jeżeli rodzaj przedmiotu na to pozwala, i nie jest to połączone ze znacznymi trudnościami i kosztami, należy przedmiot oględzin dostarczyć do sądu. Oględziny osoby mogą odbyć się tylko za jej zgodą, choć sąd odmowę poddania się oględzinom może uznać także za nieuzasadnioną.

Oględziny mogą być zarządzone przez sąd na wniosek lub z urzędu.

5. Dowód z przesłuchania stron

Jeżeli po wyczerpaniu środków dowodowych lub w razie ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, sąd dla wyjaśnienia tych faktów zarządzi dowód z przesłuchania stron. Dowód z przesłuchania stron jest więc dowodem posiłkowym. W pewnych jednak sytuacjach kodeks wysuwa dowód z przesłuchania stron na pierwszy plan, np. postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich.

Formalne przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron dzieli się na 2 etapy, przy czym drugi etap występuje fakultatywnie:

1. przesłuchanie stron bez przyrzeczenia;

2. przesłuchanie jednej ze stron ponownie, po odebraniu przyrzeczenia - pouczenie o odpowiedzialności karnej za fałszywe składanie zeznań; przesłuchanie jednej strony co do pewnego fakty z odebraniem przyrzeczenia nie wyłącza takiego przesłuchania drugiej strony co do innego faktu.

Jeśli w procesie jako strona występuje osoba prawna, wówczas za osobę prawną sąd przesłuchuje osoby wchodzące w skład organu uprawnionego do jej reprezentowania, przy czym sąd decyduje, czy przesłuchać wszystkie osoby, czy tylko niektóre z nich. Za Skarb Państwa sąd może przesłuchać w charakterze strony osoby powołane do reprezentowania państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub osoby przez nie wskazane.

Jeżeli powództwo jest wytoczone przez prokuratora i inne podmioty, na rzecz określonej osoby, przesłuchuje się w charakterze strony powodowej tę osobę, choćby nie przystąpiła ona do sprawy (tzw. potencjalny powód).

W sprawach osób znajdujących się pod władzą rodzicielską, opieką lub kuratelą od uznania sądu zależy, czy przesłucha on stronę czy tylko jej przedstawiciela, czy też obojga.

W charakterze strony można przesłuchać współuczestnika jednolitego i interwenienta samoistnego.

Zgodnie z zasadą równości, z reguły powinny być przesłuchane 2 strony: powód i pozwany, ale jeżeli nie będzie to możliwe, sąd poprzestanie na odebraniu zeznań tylko od jednej strony.

Z przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron powinien być sporządzony protokół zgodnie z ustalonymi zasadami.

6. Inne środki dowodowe

Pośród innych środków dowodowych na uwagę zasługują:

• dowód z grupowego badania krwi (sprawy o ustalenie bądź zaprzeczenie ojcostwa oraz macierzyństwa, inne sprawy);

• dowód z filmu, telewizji, fotokopii, fotografii, planu, rysunku oraz płyt lub taśm dźwiękowych i innych przyrządów utrwalających albo przenoszących obrazy lub dźwięki.

Orzeczenia sądowe:

Wśród czynności procesowych podejmowanych przez sąd mamy czynności decyzyjne, które dzielą się na:

1. zarządzenia (np. art. 206 - zarządzenie doręczenia pozwu);

2. orzeczenia (wyroki, nakazy zapłaty, postanowienia). - mogą być:

• deklaratoryjne - stwierdzają istnienie określonego stosunku prawnego;

• konstytutywne - tworzą lub znoszą określony stosunek prawny lub prawo.

W procesie cywilnym:

Orzeczenia sądowe, zależnie od merytorycznego czy też niemerytorycznego charakteru dzielą się na:

1. wyroki (względnie nakazy zapłaty w postępowaniu nakazowym i upominawczym);

2. postanowienia - niemerytoryczne.

W postępowaniu nieprocesowym:

UWAGA! Orzeczenia zapadają tylko w formie postanowień:

1. merytoryczne - sąd orzeka co do przedmiotu postępowania np. postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku; te postanowienia nieprawomocne zaskarżamy w trybie apelacji.

2. Inne postanowienia - niemerytoryczne:

- kończące postępowanie w sprawie;

- nie kończące postępowania w sprawie.

W postępowaniu zabezpieczającym:

Zarządzenia tymczasowe (w istocie są to postanowienia).

W postępowaniu egzekucyjnym:

1. postanowienia;

2. zarządzenia.

Zasady orzekania (zwłaszcza co do wyroku zwykłego):

1. zasady dotyczące przedmiotu orzekania;

2. zasady dotyczące czasu orzekania;

3. zasady dotyczące ustalenia podstawy faktycznej i prawnej orzeczenia;

4. sposób orzekania.

Ad. 1 - przedmiot orzekania:

• art. 321 § Kpc:

Sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie.

Sąd związany jest żądaniem pozwu i podstawą faktyczną powództwa. Możliwe są odstępstwa od tej zasady np. zasądzenie wyższych alimentów, jeżeli sąd stwierdzi, że możliwości zarobkowe pozwanego są wyższe niż żądanie pozwu.

• Art. 319 Kpc:

Jeżeli pozwany ponosi odpowiedzialność z określonych przedmiotów majątkowych albo do wysokości ich wartości, sąd może nie wymieniając tych przedmiotów ani ich wartości, uwzględnić powództwo zastrzegając pozwanemu prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności.

• Art. 320 Kpc:

W szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może w wyroku rozłożyć na raty zasądzone świadczenie, a w sprawach o wydanie nieruchomości lub o opróżnienie pomieszczenia - wyznaczyć odpowiedni termin do spełnienia tego świadczenia.

Ad. 2 - czas orzekania:

• Art. 316 Kpc:

§ 1. Po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy; w szczególności zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że stało się ono wymagalne w toku sprawy.

§ 2. Rozprawa powinna być otwarta na nowo, jeżeli istotne okoliczności ujawniły się dopiero po jej zamknięciu.

Ad. 3 - ustalenia podstawy faktycznej i prawnej orzeczenia:

Sąd musi ustalić fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Podstawę faktyczną wyroku stanowi zatem ustalony przez sąd na podstawie materiału procesowego stan faktyczny sprawy, który powinien odtwarzać rzeczywisty stan rzeczy, a to zgodnie z zasadą prawdy materialnej. Na podstawę prawną wyroku składają się natomiast przepisy prawa i zasady ich wykładni. Treść poszczególnych norm prawnych uzupełniają w razie potrzeby zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.). Istotne znaczenie dla wykładni prawa ma judykatura SN.

Ad. 4 - sposób orzekania:

Sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy; w szczególności zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że stało się ono wymagalne dopiero w toku rozprawy. Rozprawa powinna być jednakże otwarta na nowo, jeżeli istotne okoliczności ujawniły się dopiero po jej zamknięciu.

Wyroki i ich rodzaje:

Wyrok jest ustosunkowaniem się sądu do prawa do powództwa w znaczeniu materialnym, ustosunkowując się do żądania pozwu i rozstrzygając o stosunku prawnym stanowiącym przedmiot procesu.

Wyroki wykazują następujące cechy charakterystyczne odróżniające je od wydawanych w procesie postanowień:

• tylko wyrok ma formę solenną, wyrażającą się tym, że sąd wydaje go „w imieniu RP”;

• wyrok może zapaść w zasadzie jedynie po przeprowadzeniu rozprawy;

• tylko wyrokiem sąd rozstrzyga merytorycznie sprawę;

• tylko od wyroków sądu I instancji przysługuje apelacja;

• tylko od wyroków II instancji przysługuje kasacja;

• jedynie prawomocne wyroki korzystają z powagi rzeczy osądzonej;

• jedynie od prawomocnych wyroków dopuszczalna jest skarga o wznowienie postępowania.

Wyroki można dzielić na różne grupy, w zależności od przyjętego kryterium podziału. Przede wszystkim wyroki dzieli się na:

1. uwzględniające powództwo;

2. oddalające powództwo.

Ze względu na sposób poszukiwanej przez powoda ochrony prawnej dzieli się wyroki na :

1. zasądzające świadczenie;

2. ustalające istnienie lub nieistnienie prawa lub stosunku prawnego;

3. kształtujące prawo lub stosunek prawny.

Ze względu na skutki prawne, jakie wywołują, dzieli się wyroki na:

1. deklaratywne (stwierdzające);

2. konstytutywne (prawotwórcze).

Ze względu na sposób wydania dzieli się wyroki na:

1. kontradyktoryjne;

2. zaoczne.

Ze względu na zakres rozstrzygnięcia dzieli się wyroki na:

1. zwykłe (całościowe);

2. częściowe;

3. wstępne;

4. końcowe;

5. łączne;

6. uzupełniające.

Ad. a - wyrok zwykły -

Rozstrzyga o całości powództwa tj. odnośnie wszystkich zgłoszonych w powództwie roszczeń. Sąd wydaje wyrok, gdy po zamknięciu rozprawy uzna, że nie ma przeszkód formalnych do wydania wyroku, a sprawa jest dostatecznie wyjaśniona. Wyrok może być wydany jedynie przez sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio wydanie wyroku. Sąd wydaje wyrok po niejawnej naradzie sędziów, która obejmuje dyskusję, głosowanie nad mającym zapaść orzeczeniem i zasadniczymi powodami rozstrzygnięcia oraz spisanie sentencji wyroku (głosowanie większością głosów; votum separatum). Ogłoszenia wyroku dokonuje się przez odczytanie sentencji. Uzasadnienie wyroku sporządza się na żądanie strony zgłoszone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku. Sąd jest związany wydanym wyrokiem od chwili jego ogłoszenia.

Ad. b - wyrok częściowy -

Sąd wyda wyrok częściowy, gdy w chwili orzekania do rozstrzygnięcia wyjaśniona została tylko część roszczenia albo też niektóre z żądań pozwu lub tylko powództwo główne albo tylko powództwo wzajemne. Wyrok częściowy jest wyrokiem samoistnym, podlegającym zaskarżeniu na zasadach ogólnych; w wyroku tym sąd nie zamieszcza orzeczenia o kosztach procesu. Po wydaniu wyroku częściowego sąd może prowadzić dalej postępowanie w pozostałym zakresie lub to postępowanie zawiesić. O pozostałej części żądania sąd orzeka wyrokiem końcowym.

Ad. c - wyrok wstępny -

Uwzględnia powództwo co do zasady. Sąd może wydać wyrok wstępny tylko wówczas, gdy uznaje roszczenie za usprawiedliwione co do spornej zasady, co do spornej zaś wysokości żądania może zarządzić bądź dalszą rozprawę, bądź jej odroczenie. W razie zarządzenia dalszej rozprawy wyrok co do wysokości żądania, jak również rozstrzygnięcie co do kosztów, może zapaść dopiero po uprawomocnieniu się wyroku wstępnego. Wyroki wstępne mają zastosowanie w powództwach o zasądzenie świadczenia pieniężnego lub innych rzeczy zamiennych; dotyczy to spraw, w których jest sporna już sama zasada żądania (np. czy w ogóle strony łączyła umowa spółki) i sporna jest też, a przy tym skomplikowana i trudna do ustalenia wysokość dochodzonej należności (np. z rozliczenia z tytułu spółki). Jeżeli sąd uzna, że żądanie pozwu jest co do zasady nieusprawiedliwione - wydaje wyrok końcowy oddalający powództwo. Wyrok wstępny stanowi wyrok samoistny i podlega zaskarżeniu w drodze apelacji. Wydanie wyroku wstępnego może nastąpić zarówno z urzędu, jak i na wniosek.

Ad. d - wyrok końcowy -

Wydaje się go, gdy sąd wcześniej orzekał wyrokiem wstępnym lub częściowym, albo gdy orzeka od razu o zasadzie i wysokości dochodzonego roszczenia.

Ad. e - wyrok łączny -

Wydawany w razie połączenia przez sąd kilku spraw do łącznego rozpoznawania i rozstrzygnięcia. Sprawy te muszą być ze sobą w związku lub mogą być objęte jednym pozwem, przy czym każda z tych spraw nie traci swojej samodzielności. Wyrok łączny podlega zaskarżeniu na zasadach ogólnych.

Ad. e - wyrok uzupełniający -

Wiąże się z instytucją rektyfikacji orzeczeń i obejmuje:

• uzupełnienie;

• sprostowanie;

• wykładnię wyroku.

Wyrok uzupełniający (rektyfikacyjny) sąd wydaje na wniosek strony, wówczas gdy nie orzekł:

• o całości żądania;

• w sprawie, w której zakres orzekania nie zależy od treści żądania pozwu, sąd wbrew wynikom postępowania nie orzekł o roszczeniu nie zgłoszonym w żądaniu lub przyznał je w rozmiarze mniejszym niż należało (w pewnych kategoriach spraw sąd nie jest bowiem związany żądaniem pozwu).

O uzupełnianiu wyroków stanowi art. 351 Kpc, który stanowi:

§ 1. Strona może wciągu dwóch tygodni od ogłoszenia wyroku, a gdy doręczenie wyroku następuje z urzędu - od jego doręczenia, zgłosić wniosek o uzupełnienie wyroku, jeżeli sąd nie orzekł o całości żądania, o natychmiastowej wykonalności albo nie zamieścił w wyroku dodatkowego orzeczenia, które według przepisów ustawy powinien był zamieścić z urzędu. Dotyczy to także wypadku, gdy w sprawie, której zakres nie zależy od treści żądania pozwu, sąd - wbrew wynikom postępowania - nie orzekł o roszczeniu nie zgłoszonym w żądaniu lub przyznał je w rozmiarze mniejszym niż należało.

§ 2. Wniosek o uzupełnienie wyroku co do zwrotu kosztów lub natychmiastowej wykonalności sąd może rozpoznać na posiedzeniu niejawnym.

§ 3. Orzeczenie uzupełniające wyrok zapada w postaci wyroku, chyba że uzupełnienie dotyczy wyłącznie kosztów lub natychmiastowej wykonalności.

Wówczas sąd będzie orzekał w formie postanowienia.

Wyrok uzupełniający podlega zaskarżeniu w toku instancji.

Sprostowanie sąd może przeprowadzić z urzędu. Właściwy do wykonania sprostowania jest sąd, który wydał orzeczenie. Jeżeli sprawa toczy się przed sądem II instancji, sąd ten może z urzędu sprostować wyrok I instancji. Sąd prostuje w orzeczeniu niedokładności, błędy pisarskie albo rachunkowe lub inne oczywiste omyłki. Nie można w drodze sprostowania zmierzać do odmiennego w swej treści rozstrzygnięcia. O sprostowaniu umieszcza się wzmiankę na oryginale wyroku, a na żądanie stron także na udzielonych im wypisach.

Kodeks ujmuje bardzo szeroko dopuszczalność wykładni wyroków i stanowi, że sąd który wydał wyrok, rozstrzyga wątpliwości co do jego treści. Kodeks nie ogranicza przy tym wykładni wyroku do jego sentencji. Wykładnia wyroku nie może prowadzić do nowego rozstrzygnięcia ani do uzupełniania poprzedniego rozstrzygnięcia. Nie może być więc oparta ani na nowych dowodach ani też na nowych okolicznościach faktycznych sprawy. Kodeks nie przewiduje określonego terminu do zgłoszenia wniosku o wykładnię. Sąd dokonuje wykładni w drodze postanowienia, które podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia. Przedmiotem wykładni mogą być także postanowienia.

* Wyrok zaoczny -

wydaje się go, gdy pozwany, mimo prawidłowego doręczenia mu pozwu, nie podejmie obrony w procesie cywilnym - art. 339 Kpc:

§ 1. Jeżeli pozwany nie stawił się na posiedzenie wyznaczone na rozprawę albo mimo stawienia się nie bierze udziału w rozprawie, sąd wyda wyrok zaoczny.

§ 2. W tym wypadku przyjmuje się za prawdziwe twierdzenia powoda o okolicznościach faktycznych przytoczonych w pozwie lub pismach procesowych doręczonych pozwanemu przed rozprawą , jeżeli nie budzą one uzasadnionych wątpliwości co do zgodności z prawdziwym stanem rzeczy.

Wydanie wyroku zaocznego jest zatem dopuszczalne, gdy zachodzą łącznie następujące przesłanki:

1. pozwany nie stawił się na rozprawę albo mimo stawienia się nie bierze w niej udziału;

2. pozwany nie złożył w sprawie żadnych wyjaśnień;

3. pozwany nie zgłosił wniosku o przeprowadzenie rozprawy w jego nieobecności.

Wyrok zaoczny zastrzeżony - w wypadkach, w których na dzień rozprawy nie doszedł dowód doręczenia pozwanemu wezwania na rozprawę, sąd może w ciągu najbliższych 14 dni wydać wyrok zaoczny na posiedzeniu niejawnym, jeżeli w tym czasie otrzyma potwierdzenie odbioru.

Wyrok zaoczny zostaje zaopatrzony przez sąd rygorem natychmiastowej wykonalności z urzędu. Wyrok zaoczny doręcza się obu stronom wraz z pouczeniem o przysługujących im środkach zaskarżenia. Przeciwko wyroki zaocznemu przysługuje:

• powodowi - apelacja;

• pozwanemu - szczególny środek zaskarżenia w postaci sprzeciwu (termin wniesienia: 1 tydzień od doręczenia wyroku); w sprzeciwie pozwany obowiązany jest do przytoczenia zarzutów przeciwko żądaniu pozwu i obowiązany jest przedstawić fakty i dowody na ich uzasadnienie.

UWAGA! Jeżeli pozwany wniósł odpowiedź na pozew nie jest możliwe wydanie wyroku zaocznego.

Nakazy zapłaty:

Jeżeli przepis szczególny tak stanowi, sąd rozstrzyga sprawę nakazem zapłaty. Do orzeczeń tych stosuje się odpowiednio przepisy o wyrokach.

Nakaz zapłaty jest wydawany w postępowaniu nakazowym oraz w postępowaniu upominawczym.

W postępowaniu nakazowym - nakaz zapłaty, z chwilą uprawomocnienia się ma skutki prawomocnego wyroku. Postępowanie nakazowe prowadzone jest najczęściej przeciwko zobowiązanym z weksla, rewersu, czeku. Wierzyciel może wystąpić w postępowaniu nakazowym jako powód. Art. 485 § 3 Kpc stanowi, że: sąd może wydać nakaz zapłaty, jeżeli bank dochodzi roszczenia na podstawie wyciągu z ksiąg bankowych podpisanego przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku i opatrzonego pieczęcią banku oraz dowodu doręczenia dłużnikowi pisemnego wezwania do zapłaty.

W postępowaniu nakazowym, gdy sąd uwzględnia powództwo, pozwany ma 2 tygodnie na zapłatę od czasu doręczenia nakazu. Nakaz zapłaty, z chwilą wydania, stanowi tytuł zabezpieczenia roszczenia, bez konieczności nadawania mu klauzuli wykonalności. Jeżeli nakaz zapłaty został wydany na podstawie weksla, warantu, rewersu bądź czeku, to po upływie 2 tygodni (czas na wniesienie zarzutów) staje się on natychmiast wymagalny.

W postępowaniu upominawczym - orzeczenia sądu zapadają tu w formie nakazu zapłaty, który z chwilą uprawomocnienia się ma skutki prawomocnego wyroku.

Wszczęcie: art. 498 § 1: Sąd wydaje nakaz zapłaty, jeżeli powód dochodzi roszczenia pieniężnego, a w innych sprawach, jeżeli przepis szczególny tak stanowi. Brak tu jest zatem odstępstwa od zasady, że o zastosowaniu tego trybu decyduje sąd (patrz: post. nakazowe).

Art. 499: Nakaz zapłaty nie może być wydany, jeżeli według treści pozwu:

1) roszczenie jest oczywiście bezzasadne;

2) przytoczone okoliczności budzą wątpliwość co do zgodności z prawdziwym stanem rzeczy;

3) zaspokojenie roszczenia zależy od świadczenia wzajemnego;

4) miejsce pobytu pozwanego nie jest znane albo gdy doręczenie mu nakazu nie mogło nastąpić w kraju.

W ciągu 14 dni od daty doręczenia nakazu zapłaty pozwany winien zaspokoić roszczenie lub wnieść sprzeciw.

Postanowienia:

Jeżeli kodeks nie przewiduje wydania wyroku lub nakazu zapłaty, są wydaje orzeczenie w postaci postanowienia. Ponieważ sąd wyrokiem rozstrzyga sprawę co do istoty (meritum), zatem wydaje postanowienie, jeżeli rozstrzyga o kwestii nie dotyczącej istoty sprawy, a więc o kwestii o charakterze proceduralnym. Postanowienie jest to zatem orzeczenie rozstrzygające kwestie proceduralne - co odnosi się jednak tylko do procesu cywilnego, gdyż w postępowaniu nieprocesowym wydaje się również w formie postanowień orzeczenia merytoryczne.

Postanowienia wydane w procesie można na podstawie ich skutków dla postępowania podzielić na 2 rodzaje:

1. postanowienia kończące postępowanie w sprawie - wydawane wówczas, gdy sąd orzeka o całości postępowania, a nie zachodzą warunki do wydania wyroku, czyli merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy; zalicza się tu: (1) postanowienia zamykające drogę do wydania wyroku: postanowienie o odrzuceniu pozwu oraz postanowienie o umorzeniu postępowania w sprawie; (2) postanowienia dotyczące całości sprawy, a będące ostatnimi orzeczeniami wydanymi w postępowaniu: postanowienie o odrzuceniu apelacji, o oddaleniu albo odrzuceniu wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji.

2. postanowienia nie kończące postępowania w sprawie - wszystkie pozostałe postanowienia są postanowieniami nie kończącymi postępowania w sprawie, do których należą postanowienia wymienione w art. 394 § 1 pkt 1 - 11, a ponadto takie postanowienia jak np. postanowienia dowodowe, postanowienie o odroczeniu rozprawy i inne.

Art. 394. § 1. Zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie, a ponadto na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządzenia przewodniczącego, których przedmiotem jest:

1) zwrot pozwu, z wyjątkiem zwrotu pozwu dokonanego na podstawie art. 1301, odmowa odrzucenia pozwu, przekazanie sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu albo podjęcie postępowania w innym trybie;

2) odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie;

3) oddalenie opozycji przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego oraz niedopuszczenie interwenienta do udziału w sprawie wskutek uwzględnienia opozycji;

4) rygor natychmiastowej wykonalności;

4¹) wstrzymanie wykonania prawomocnego orzeczenia do czasu rozstrzygnięcia skargi o wznowienie postępowania;

5) skazanie świadka, biegłego, strony i osoby trzeciej na grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia;

6) zawieszenie postępowania i odmowa podjęcia zawieszonego postępowania;

7) odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia;

8) sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa;

9) zwrot kosztów, jeżeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy, koszty przyznane w nakazie zapłaty oraz wynagrodzenie biegłego;

10) oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego;

11) odrzucenie zażalenia.

Postanowienia różnią się ponadto między sobą odnośnie zaskarżalności i pod tym względem dzieli się postanowienia na:

1. zaskarżalne zażaleniem - wszystkie postanowienia sądu I instancji kończące postępowanie w sprawie oraz postanowienia nie kończące postępowania w sprawie wymienione w sposób szczególny w art. 394 § 1 pkt 1-11.

2. niezaskarżalne zażaleniem - pozostałe jw.

Postanowienia różnią się także co do sposobu wydania i doręczenia:

1. na posiedzeniu jawnym - postanowienia nie kończące postępowania w sprawie i niezaskarżalne ogłasza się ustnie i wpisuje do protokołu bez spisywania odrębnej sentencji, zaś wszystkie inne przez ogłoszenie ustne i spisanie odrębnej sentencji; sąd uzasadnia i doręcza postanowienia, gdy podlegają zaskarżeniu, tylko na wniosek i tylko tej stronie, która w terminie tygodniowym od ogłoszenia postanowienia zażądała jego doręczenia; wiążą sąd od chwili ogłoszenia;

2. na posiedzeniu niejawnym - wszystkie postanowienia wydaje się przez spisanie ich sentencji; doręcza się je z urzędu obu stronom, przy czym jeżeli postanowienie ma charakter zaskarżalny, należy je doręczyć z uzasadnieniem i pouczeniem strony występującej w sprawie bez adwokata o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia zażalenia; wiążą sąd od chwili podpisania sentencji.

W postępowaniu nieprocesowym dzieli się postanowienia na:

1. orzekające co do istoty sprawy - jako orzeczenia merytoryczne zrównane są w zasadzie pod względem skutków z wyrokami; mogą mieć charakter deklaratywny lub konstytutywny;

2. inne postanowienia - postanowienia wydane w postępowaniu nieprocesowym, niemerytoryczne, mają taki sam charakter jak postanowienia wydane w procesie cywilnym.

UWAGA! W postępowaniu zabezpieczającym (część postępowania pomocniczego) spotykamy się z postanowieniami o charakterze konstytutywnym (np. przy zabezpieczeniu nowacyjnym).

UWAGA! W postępowaniu egzekucyjnym występują postanowienia deklaratywne (np. nadające klauzulę wykonalności) lub konstytutywne (np. przysądzenie własności art. 999 §1).

Stosownie do art. 362 przepisy kodeksu regulujące postanowienia sądu stosuje się odpowiednio do zarządzeń przewodniczącego; podobnie art. 398 stanowi, że przepisy kodeksu regulujące instytucję zażalenia stosuje się odpowiednio do zażaleń na zarządzenia przewodniczącego.

Prawomocność, wykonalność i skuteczność orzeczeń:

Cechą charakterystyczną orzeczeń jest:

1. prawomocność: formalna (niemożność uchylenia albo zmiany orzeczenia, wynikająca z niezaskarżalności orzeczenia w drodze zwyczajnych i szczególnych środków zaskarżenia) oraz materialna (skutki prawne związane z treścią orzeczenia, wiążą nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy i inne organy państwowe, a w przypadkach wskazanych w ustawie także inne osoby)

2. wykonalność (będąca wynikiem uprawomocnienia się orzeczenia zasądzającego jakieś świadczenie - np. w post. egzekucyjnym - nadanie rygoru natychmiastowej wykonalności);

3. skuteczność - dotyczy orzeczeń, które dla swojej realizacji nie wymagają egzekucji i które do postępowania egzekucyjnego ze swej istoty się nie nadają np. wyrok orzekający rozwód.

12. ŚRODKI ZASKARŻENIA

Informacje podstawowe:

Środki zaskarżenia dzieli się na:

1. środki odwoławcze posiadające charakter dewolutywny, tzn. rozpoznawane przez sądy wyższej instancji;

2. inne środki odwoławcze.

Ad. 1

Dewolutywne środki odwoławcze to:

1. apelacja - od wyroku sądu I instancji przysługuje apelacja do sądu II instancji, przy czym jest ona rozpatrywana: 1. przez sąd okręgowy - gdy I instancja to sąd rejonowy; 2. przez sąd apelacyjny - gdy I instancja to sąd okręgowy. Apelacja może być wnoszona od wyroków kontradyktoryjnych i zaocznych, a także częściowych, wstępnych i uzupełniających. UWAGA! W postępowaniu nieprocesowym apelacja przysługuje wyłącznie od postanowień orzekających w I instancji o istocie sprawy - na inne postanowienia sądu I instancji przysługuje zażalenie.

Apelację może wnieść strona, prokurator i inne podmioty, do których stosowane są przepisy o udziale prokuratora, interwenient samoistny (bez zgody) oraz interwenient uboczny niesamoistny (za zgodą strony, do której przystąpił). Wymagania, którym powinna czynić zadość apelacja, określa art. 368 Kpc:

§ 1. Apelacja powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego, a ponadto zawierać:

1. oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w całości czy w części;

2. zwięzłe przedstawienie zarzutów;

3. uzasadnienie zarzutów;

4. powołanie, w razie potrzeby, nowych faktów i dowodów oraz wykazanie, że ich powołanie w postępowaniu przed sądem I instancji nie było możliwe albo że potrzeba powołania się na nie wynikła później;

5. wniosek o zmianę lub o uchylenie wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia.

§ 2. W sprawach o prawa majątkowe należy oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia. Wartość ta może być oznaczona na kwotę wyższą od wartości przedmiotu sporu wskazanej w pozwie jedynie wtedy, gdy powód rozszerzył powództwo lub sąd orzekł ponad żądanie.

Apelacja może być cofnięta, jak każda czynność procesowa, przez osobę, która ją wniosła: przez stronę, jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika, współuczestnika jednolitego (ale za zgodą pozostałych współuczestników), interwenienta ubocznego (ale tylko co do jego własnej apelacji - strona może natomiast cofnąć apelację złożoną przez interwenienta bocznego niesamoistnego, który do niej przystąpił), prokurator oraz podmioty z nim zrównane. Cofnięcie apelacji jest dopuszczalne aż do zamknięcia rozprawy przed sądem II instancji - jeżeli cofnięcie jest skuteczne postępowanie w II instancji umarza się, co z kolei powoduje uprawomocnienie się wyroku I instancji.

Apelację wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok, w terminie dwutygodniowym od dnia doręczenia stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem, aby ten zbadał dopuszczalność apelacji i gdy ona zaistnieje przekazał apelację sądowi II instancji. Rozprawa przed sądem II instancji odbywa się bez względu na stawiennictwo jednej lub obu stron, ale wydany wyrok nigdy nie jest zaoczny. Sąd II instancji w toku postępowania apelacyjnego może wydać następujące orzeczenia:

- uchyla wyrok w całości lub w części i przekazuje sprawę sądowi I instancji do ponownego rozpoznania;

- uchyla wyrok oraz odrzuca pozew lub umarza postępowanie.

UWAGA! W postępowaniu uproszczonym postępowanie apelacyjne ma przebieg uproszczony. Ponadto apelacja uproszczona może być oparta wyłącznie na następujących zarzutach:

1. nieważności postępowania;

2. rażącego naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie;

3. rażącego naruszenia istotnych przepisów postępowania, jeżeli uchybienia te mogły mieć wpływ na wynik sprawy.

2. Kasacja - zadaniem III instancji (kasacji) jest sprawowanie kontroli nad orzeczeniami instancji merytorycznych na żądanie stron. Postępowanie kasacyjne jest procesowym postępowaniem sądowym, do którego mają zastosowanie ogólne zasady procesu cywilnego. Sąd Najwyższy w razie uwzględnienia kasacji, jeżeli stwierdza naruszenie jedynie prawa materialnego, może orzec co do istoty sprawy. W innych przypadkach uchyli zaskarżone orzeczenie i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania sądowi merytorycznemu. Sąd, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpoznania, jest związany wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, to kasacja przysługuje od wydanego przez sąd II instancji wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie. Kasacja przysługuje od wyroku kończącego postępowanie w sprawie w całości albo w części, a więc również od wyroku częściowego, wstępnego i końcowego, są to bowiem wyroki samoistne i podlegają zaskarżeniu na zasadach ogólnych. Legitymację do wniesienia kasacji ma strona lub interwenient uboczny, który do tej strony już poprzednio przystąpił przed zamknięciem rozprawy w II instancji. Legitymację do wniesienia kasacji ma także prokurator oraz inne podmioty działające na tych samych zasadach co prokurator. UWAGA! Kasacja nie przysługuje w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 10 000 zł, a w sprawach gospodarczych - niższa niż 20 000 zł. Jednakże w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych kasacja przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia. Kasacja wyłączona jest także w sprawach:

- o alimenty, o czynsz najmu lub dzierżawy oraz o naruszenie posiadania;

- dotyczących kar porządkowych, świadectwa pracy i roszczeń z tym związanych oraz o deputaty lub ich ekwiwalent;

- rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym.

SN nie może jednak odmówić przyjęcia kasacji do rozpoznania, jeżeli zaskarżone orzeczenie oczywiście narusza prawo albo gdy zachodzi nieważność postępowania.

Kasację można oprzeć na następujących podstawach:

- naruszeniu prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie;

- naruszeniu przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik postępowania.

Wymagania kasacji określa art. 393³ Kpc:

§ 1. Kasacja powinna zawierać:

1. oznaczenie orzeczenia, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest ono zaskarżone w całości czy w części;

2. przytoczenie podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienie;

3. przedstawienie okoliczności uzasadniających jej rozpoznanie;

4. wniosek o uchylenie lub zmianę orzeczenia z oznaczeniem zakresu żądanego uchylenia lub zmiany.

§ 2. Ponadto kasacja powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego, a w sprawach o prawa majątkowe powinna zawierać oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia.

W postępowaniu kasacyjnym obowiązuje przymus radcowsko-adwokacki, przy czym dla pewnych kategorii stron przymus ten jest wyłączony. Kasację wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok lub postanowienie w terminie miesiąca od dnia doręczenia orzeczenia stronie skarżącej (termin ten nie obowiązuje RPO - on ma 6 miesięcy). Strona przeciwna może wnieść do sądu II instancji odpowiedź na kasację w terminie 2 tygodni od doręczenia jej kasacji. Po upływie tego terminu sąd II instancji przesyła kasację wraz z odpowiedzią i aktami sprawy do SN. SN rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia kasacją oraz w granicach jej podstaw, jednakże nieważność postępowania bierze z urzędu pod rozwagę. W postępowaniu kasacyjnym nie jest dopuszczalne powoływanie nowych faktów i dowodów, a SN jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Nie ma natomiast przeszkód, aby skarżący przytoczył nowe uzasadnienie podstaw kasacyjnych.

W postępowaniu nieprocesowym - kasacja do SN w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego przysługuje od wydanego przez sąd w II instancji postanowienia co do istoty sprawy oraz od postanowienia w przedmiocie odrzucenia wniosku i umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie. Niektóre sprawy jw. podlegają jednak wyłączeniu spod kasacji:

- sprawy dotyczące przepadku rzeczy;

- sprawy dotyczące zarządu związanego ze współwłasnością lub użytkowaniem;

- sprawy o zabezpieczenie spadku i spis inwentarza, wyjawienie przedmiotów spadkowych, zarząd spadku nieobjętego oraz zwolnienie wykonawcy testamentu;

- sprawy o zniesienie współwłasności i dział spadku, jeżeli wartość zaskarżenia jest niższa niż 50 000 zł.

W sprawach z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli kasacja przysługuje tylko w przypadku przysposobienia oraz podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, chyba że wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż
50 000 zł.

3. Zażalenie - służy do zaskarżania czynności decyzyjnych sądu dotyczących kwestii procesowych. Zażalenie przysługuje nie tylko stronom i uczestnikom postępowania, lecz również innym osobom, jak świadkom, biegłym, itd. W procesie cywilnym zażalenie przysługuje na:

- postanowienia sądu I instancji kończące postępowanie w sprawie, jak postanowienia odrzucające pozew lub umarzające postępowanie;

- postanowienia sądu I instancji i zarządzenia przewodniczącego wymienione w sposób szczegółowy w ustawie - art. 394 § 1:

Zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie, a ponadto na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządzenia przewodniczącego, których przedmiotem jest:

1. zwrot pozwu, z wyjątkiem zwrotu pozwu dokonanego na podstawie art. 130¹, odmowa odrzucenia pozwu, przekazanie sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu albo podjęcie postępowania w innym trybie;

2. odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie;

3. oddalenie opozycji przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego oraz niedopuszczenie interwenienta do udziału w sprawie wskutek uwzględnienia opozycji;

4. rygor natychmiastowej wykonalności;

5. skazanie świadka, biegłego, strony i osoby trzeciej na grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia;

6. zawieszenie postępowania i odmowa podjęcia zawieszonego postępowania;

7. odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia;

8. sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa;

9. zwrot kosztów, jeżeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy, koszty przyznane w nakazie zapłaty oraz wynagrodzenie biegłego;

10. oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego;

11. odrzucenie zażalenia.

Zażalenie powinno być wniesione w terminie tygodniowym w formie pisma procesowego. Ustawa nie przewiduje przy tym szczególnych podstaw zażalenia. Do postępowania zażaleniowego stosuje się odpowiednio przepisy o apelacji.

Wszystkie ww. środki odwoławcze wstrzymują uprawomocnienie się orzeczeń (są więc suspensywne); są to środki odwoławcze zwyczajne w przeciwieństwie do środków nadzwyczajnych: skarga o wznowienie postępowania, skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego).

Ad. 2

Inne środki odwoławcze to:

1. sprzeciw od wyroku zaocznego;

2. sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym;

3. zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym;

4. skarga na czynności komornika;

5. specjalne zarzuty w postępowaniu egzekucyjnym;

6. skarga na orzeczenie referendarza sądowego.

Nadzwyczajne środki odwoławcze:

* Wznowienie postępowania:

Skarga o wznowienie postępowania jest nadzwyczajnym środkiem odwoławczym. W procesie cywilnym można żądać wznowienia postępowania tylko wówczas, gdy zostało zakończone prawomocnym wyrokiem. Poza tym skarga przysługuje od każdego wyroku (częściowego, wstępnego, uzupełniającego i zaocznego). Istnieją jednakże 2 wyjątki:

1. niedopuszczalna jest skarga o wznowienie od wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa lub rozwód albo ustalającego nieistnienie małżeństwa, jeżeli choć jedna ze stron zawarła po jego uprawomocnieniu się nowy związek małżeński;

2. niedopuszczalne jest dalsze wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem wydanym na skutek skargi o wznowienie.

Osobą uprawnioną do wniesienia skargi jest strona, interwenient uboczny samoistny, prokurator i inne podmioty działające na prawach prokuratora.

Podstawy wznowienia dzielą się na 2 kategorie:

1. powody nieważności postępowania - art. 401 Kpc:

Można żądać wznowienia postępowania z powodu nieważności:

1. jeżeli w składzie sądu uczestniczyła osoba nieuprawniona lub jeżeli orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy, a strona przed uprawomocnieniem się wyroku nie mogła domagać się wyłączenia;

2. jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej albo nie była należycie reprezentowana bądź jeżeli wskutek naruszenia przepisów prawa była pozbawiona możności działania; nie można jednak żądać wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem się wyroku niemożność działania ustała lub brak reprezentacji był podniesiony w drodze zarzutu albo strona potwierdziła dokonane czynności procesowe.

2. tzw. właściwe przyczyny restytucyjne - art. 403 Kpc:

§ 1. Można żądać wznowienia na tej podstawie, że:

1. wyrok został oparty na dokumencie podrobionym lub przerobionym albo na skazującym wyroku karnym, następnie uchylonym;

2. wyrok został uzyskany za pomocą przestępstwa.

§ 2. Można żądać wznowienia w razie późniejszego wykrycia takich okoliczności faktycznych lub środków dowodowych, które mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy, a z których strona nie mogła skorzystać w poprzednim postępowaniu.

§ 3. Można żądać wznowienia w razie późniejszego wykrycia prawomocnego wyroku dotyczącego tego samego stosunku prawnego; w tym wypadku przedmiotem rozpoznania przez sąd jest nie tylko zaskarżony wyrok, lecz są również z urzędu inne prawomocne wyroki dotyczące tego samego stosunku prawnego.

Inne przyczyny:

Z powodu przestępstwa można żądać wznowienia jedynie wówczas, gdy czyn został ustalony prawomocnym wyrokiem skazującym, chyba że postępowanie karne nie może być wszczęte lub zostało umorzone z innych przyczyn niż brak dowodów (art. 404).

Można żądać wznowienia postępowania również w wypadku, gdy TK orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego został wydany wyrok.

Do wznowienia postępowania z przyczyn nieważności właściwy jest sąd, który wydał zaskarżony wyrok, a jeżeli zaskarżono wyroki różnych instancji, właściwy jest sąd instancji wyższej. Do wznowienia postępowania na innej podstawie (tu: przyczyny restytucyjne) właściwy jest sąd, który ostatnio orzekał co do istoty sprawy. Jeżeli do rozstrzygnięcia o wznowieniu postępowania właściwy jest SN, sąd ten orzeka tylko o dopuszczalności wznowienia, a rozpoznanie sprawy przekazuje sądowi II instancji.

Termin wniesienia: zasadniczo 3 miesiące od dnia dowiedzenia się przez stronę o podstawie wznowienia (gdy brak możności działania lub należytej reprezentacji - od dnia dowiedzenia się przez stronę o istnieniu prawomocnego orzeczenia); termin końcowy: 5 lat.

UWAGA! Wniesienie skargi o wznowienie nie tamuje wykonania zaskarżonego wyroku, choć sąd może wstrzymać wykonalność, gdy stronie grozi niepowetowana szkoda.

Sąd rozpoznaje sprawę na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia. Po ponownym rozpoznaniu sprawy sąd stosownie do okoliczności:

- oddala skargę o wznowienie;

- uwzględniając ją: zmienia zaskarżony wyrok albo go uchyla i pozew odrzuca lub postępowanie umarza.

UWAGA! W postępowaniu nieprocesowym dopuszczalna jest skarga o wznowienie od prawomocnych postanowień orzekających co do istoty sprawy, wykazuje ona jednak pewne odrębności - patrz art. 524:

§ 1. Uczestnik postępowania może żądać wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy, jednakże wznowienie postępowania nie jest dopuszczalne, jeżeli postanowienie kończące postępowanie może być zmienione lub uchylone.

§ 2. Zainteresowany, który nie był uczestnikiem postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy, może żądać wznowienia postępowania, jeżeli postanowienie to narusza jego prawa. W takim wypadku stosuje się przepisy o wznowieniu postępowania z powodu pozbawienia możności działania.

Po ich upływie czynność jest bezskuteczna.

72

---