Czynności prawne
Czynności prawne - zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań, tworzenie, zmiana lub rozwiązywanie stosunków prawnych (jednostronne, dwustronne, na wypadek śmierci, między żyjącymi, rozporządzające, zobowiązujące, odpłatne i nieodpłatne)
- Forma i treść - typowe i nietypowe, formalne (mancypacia) i nieformalne (kontrakty konsensularne), dorozumiane (np. pro herede gestio)
Postanowienia szczególne:
- Warunek (conditio) - zdarzenie przyszłe i niepewne; zawieszające i rozwiązujące; warunek o charakterze losowym (conditio causalis), zależny od woli o osoby (conditio potestativa) lub pośredni (conditio mixta), niemożliwy do spełnienia (conditio impossibilis). Niemożliwe zawieszające paraliżowały czynność, a rozwiązujące i niemoralne były nie ważne. Zakaz warunku przy emancypacji, przyjęciu spadku.
- Termin (dies) - przyszłe zdarzenie pewne, oznaczone w czasie ściśle lub nieściśle, zawieszający i rozwiązujący. Zakaz terminu przy emancypacji, przyjęciu spadku.
- Polecenie (modus) - dodawane do nieodpłatnych czynności jak wyzwolenie lub darowizna. Ochrona prawna dopiero od Justyniana pod groźbą zwrotu przysporzenia.
Wady czynności prawnych:
- oświadczenie złożone nie na serio - np. na scenie czy dla żartu
- pozorność, symulacja - liczyła się wola, a nie oświadczenie
- błąd (error) - najczęściej nieporozumienie stron, wymóg co do identyczności przedmiotu lub osoby i istotnych właściwości rzeczy, nieważność czynności, nieistotna jakość rzeczy
- podstęp (dolus) - umyślne wprowadzenie kogoś błąd, w procesie exceptio doli, actio doli i restitutio in integrum propter dolum
- metus - bojaźń spowodowana groźbą (vis) i przymusem psychicznym, groźba poważna i bezprawna, w procesie exceptio metus, actio quod metus causa, restitutio in integrum ob metum
Skutki czynności
- czynności ważne - dokonane przez osoby do nich zdolne przy zachowaniu treści, formy, zgodne z prawem i dobrymi obyczajami
- czynności nieważne - niezgodne z wymaganiami, zasadniczo nieuzdrawialne z pewnymi wyjątkami: konwalescencja/konwalidacja - darowizna między małżonkami ważna po śmierci jednego z nich; konwersja - czynność jest ważna, jeśli spełnia wymogi czynności innego typu, np. testament jako kodycyl, czynności ważne po zatwierdzeniu, np. czynność nieletniego po dojściu do dojrzałości, czynność zatwierdzona przez opiekuna
- czynności wzruszalne/zaczepialne - zawarte przy dolus, metus, niegodziwe testamenty, działania na szkodę wierzycieli
Zastępstwo
- zastępcy naturalni - osoby alieni iuris i niewolnicy
- zastępcy pośredni - osoba działa w sowim imieniu i później przenosi skutki na inną osobę, np. mandatariusz, opiekun, kurator, prokurator, negotium gestor
- zastępcy bezpośredni - działa w cudzym i mieniu i skutki działań spadają na reprezentowanego, np. prokurator nabywający wprost posiadanie i własność oraz zastępujący w procesie, od Justyniana wszyscy alieni iuris.
Prawo rzeczowe
Rzecz - samoistne przedmioty zmysłowe dostępne dla człowieka, mogące być wykorzystane gospodarczo i mające wartość majątkową.
Podział rzeczy
- Rzeczy materialne i niematerialne (res corporales i res incorporales) - incorporales stworzone na potrzeby obrotu zobowiązaniami i spadkami.
- Rzeczy w obrocie i poza nim (res in patrimonio i res extra patrimonium) - extra patrimonium wyjęte z obrotu według prawa boskiego (rzeczy kultu religijnego jak świątynie, poświęcone kultowi zmarłych jak cmentarze, oddane pod opiekę bogów jak mury, bramy i znaki graniczne), i według prawa ludzkiego (rzeczy powszechnego użytku jak powietrze i woda oraz rzeczy należące do państwa jak ulice, dogi, place)
- Res mancipi i res nec mancipi - res mancipi to rzeczy szczególnie wartościowe jak grunty i budynki w Italii, niewolnicy, służebności gruntów wiejskich, przeniesienie własności tylko przez mancypację, później przez in iure cessio
- Nieruchomości i rzeczy ruchome (res immobiles i res mobiles) - immobiles to grunty i rzeczy na stałe z nimi złączone, dłuższe terminy zasiedzenia.
- rzeczy oznaczone indywidualnie i gatunkowo (species i genus) - rzeczy gatunkowo to rzeczy zamienne, które się waży, liczy lub mierzy.
- rzeczy zamienne i niezamienne
- rzeczy zużywalne i niezużywalne - tylko zużywalne można było pożyczyć, a niezużywalne użyczyć
- rzeczy pojedyncze, złożone i zbiorowe - rzeczy pojedyncze stanowiły jednorodną i naturalną całość, np. cegła, belka; rzeczy złożone składały się ze złączonych ze sobą rzeczy pojedynczych i stanowiły całość, np. dom, okręt; rzeczy zbiorowe składały się z niepołączonych rzeczy pojedynczych stanowiących osobny przedmiot prawa, ale w całości były oznaczone jedną nazwą
- rzeczy podzielne i niepodzielne - rzeczy podzielne można podzielić na części bez uszczerbku dla istoty i wartości rzeczy, uprawnienia do rzeczy niepodzielnych dzielone według części idealnych/ułamkowych.
- rzeczy główne i podrzędne - rzeczy podrzędne to samoistne przedmioty zmysłowe związane gospodarczo z inną rzeczą odgrywającą rolę nadrzędna, np. zamek i klucz do niego. Zespół rzeczy podrzędnych do jednej rzeczy głównej to instrumentum.
- pożytki - rzeczy oddzielane od innej rzeczy w drodze normalnej gospodarczej eksploatacji. Do momentu oddzielenia stanowią fructus pendentes, a później fructus separati.
Władztwo faktyczne
- elementy posiadania - fizyczne władanie rzeczą (corpus) i wola wykonywania władztwa dla siebie (animus). Posiadanie uprawniało do ochrony posesoryjnej i dawało możliwość nabycia własności
- rodzaje posiadania - posiadanie cywilne (possessio civilis, sprawowanie corpore z wolą animus possidendi zatrzymania rzeczy dla siebie, umożliwia zasiedzenie i traditio), posiadanie naturalne (possessio naturalis/detentio, dzierżenie, sprawowanie corpore bez woli zatrzymania rzeczy dla siebie, brak animus possidendi, np. przechowawcy, użytkownicy, koloni, osoby zarządzające peculium), posiadanie interdyktalne (possessio ad interdicta, posiadanie uznane i chronione interdyktami, wszyscy posiadacze w swoim imieniu - suo nomine - z wolą zatrzymania rzeczy dla siebie, np. właściciel posiadający, posiadacz w dobrej wierze, posiadacz w złej wierze; niektórzy dzierżyciele: zastawnik, prekarzysta, depozytariusz sekwestrowy, emfiteuta i superficjariusz), quasi possessio (dopuszczono wyjątki posiadania res incorporales, np. bonorum possessio, czyli posiadanie spadku oraz posiadanie służebności)
Nabycie posiadania
- nabycie normalne - corpore et animo, corpus (wyraźnie pochwycenie rzeczy przy nabyciu pierwotnym, wejście na zajmowany grunt i ogrodzenie go), animus (brak wymagań przy nabyciu pierwotnym, przy przeniesieniu posiadania decydował charakter zawartej umowy)
- nabycie wyjątkowe - solo animo, brak zmiany corpore, traditio brevi manu (przeniesienie posiadania na dzierżyciela na mocy umowy), constitutum possessiorum (przeniesienie posiadania na nabywcę i pozostawienie sobie dzierżenia)
- nabycie przez inne osoby - nabywanie posiadanie corpore et animo poprzez osoby podległe władzy (dzieci i niewolnicy), które przyłączały majątek do peculium; nabycie poprzez opiekuna i prokuratora, od Justyniana zastępstwo bezpośrednie dowolnej osoby obcej.
Utrata posiadania
- porzucenie rzeczy corpore et animo z zamiarem wyzbycia się jej
- utrata corpus - zniszczenie, zagubienie rzeczy, ucieczka zwierzęcia
- utrata solo animo - traditio brevi manu, constitutum possessiorum
- utrata poprzez śmierć posiadacza lub popadnięcie w niewolę
- wyjątki zachowania posiadania - pastwiska zimowe i letnie pomimo utraty corpus, zbiegły niewolnik
Ochrona posiadania
- ochrona posesoryjna udzielana przez pretorów, zakaz pretora pociągał za sobą postępowanie sądowe ex interdicto i badanie wyłącznie stanu faktycznego.
- possessio vitiosa - posiadanie wadliwe, tj. nabyte siłą, potajemnie lub prekaryjnie było pozbawione ochrony procesowej wobec poszkodowanego, który miał prawo do samopomocy
- interdicta retiendae possessionis - utrzymanie istniejącego posiadania, nakaz wstrzymania się od użycia siły dla stron, uti possidentis (nieruchomości, przy posiadaniu utrzymywał się posiadacz niewadliwy w chwili wydania interdyktu), utrubi (ruchomości, posiadanie dla osoby, która w ciągu roku dłużej posiadała rzecz w sposób niewadliwy + czas posiadanie przez zbywcę, czyli accessio temporis)
- interdicta recuperandae possessionis - odzyskanie utraconego posiadania, nakaz oddania rzeczy powodowi, unde vi (możliwe w ciągu roku od utraty niewadliwego posiadania na skutek użycia siły, oddanie rzeczy lub zasądzenie na simplum), de vi armata (gdy pozbawiono posiadania przy użyciu zbrojnej siły nie obowiązywał okres roku jak przy unde vi, ani wymóg posiadania niewadliwego), de precario (nakaz zwrotu rzeczy wydanej jako precarium wobec prekarzysty, odszkodowanie pieniężne w wypadku niemożności zwrócenia rzeczy - dolo malo), de clandestina possessione (nakaz wydania rzeczy zabranej potajemnie).
- interdykty poklasyczne i justyniańskie - utrubi liczone w momencie wydania interdyktu jak uti possidentis, połączenie unde vi oraz de vi armata (utrata posiadania siłą bez względu na wadliwość posiadania), likwidacja de precario, interdykty wydawane przez sądy kognicyjne jako actiones extraordinarie.
Władztwo prawne
- własność kwirytalna - własność chroniona według prawa cywilnego, tylko dla obywateli rzymskich, nieruchomości wyłącznie w Italii, dzieliła się na res mancipi i res nec mancipi, upoważniała do czynienia legatów windykacyjnych i wyzwalania niewolników jako obywateli rzymskich, ochrona procesowa według prawa cywilnego
- własność bonitarna - własność chroniona według prawa pretorskiego, brak podziału na res mancipi i res nec mancipi, stawała się własnością kwirytalną przez zasiedzenie
- quasi własność gruntów prowincjonalnych - posiadanie i użytkowanie z wymogiem płacenia daniny na rzecz państwa, ochrona petytoryjna według prawa cywilnego, dziedziczność i możliwość zbywania przez traditio.
- własność peregrynów - strzeżona przez prawo lokalne, ochrona procesowa z ius gentium jak gdyby peregryn był obywatelem rzymskim.
- za Justyniana zniesienie podziału własności i powszechne obywatelstwo. Własność jednolita
- własność indywidualna dla osób posiadających pełną zdolność prawnych, współwłasność w postaci ułamka, możliwe rozdzielenie własności przez powództwo działowe.
- zakres własności - prawo do posiadania (ius possidendi), prawo do używania rzeczy własnej (ius utendi, możliwość posługiwania się rzeczą osobiście, za pośrednictwem innych osób, możliwość zużycia rzeczy, zniszczenia, porzucenia), prawo pobierania pożytków (ius fruendi), prawo do rozporządzania rzeczą własną (ius disponendi, możliwość sprzedaży, zamiany, podarowania, najmu, zastawu, emifiteuzy, testowania.
- ograniczenie prawa własności - majątek posagowy żony, ograniczenia obyczajowe (zakaz zaniedbywania, rozrzutności), ograniczenia w sferze prawa publicznego (wywłaszczenie, ograniczenia sanitarne, komunikacyjne, budowlane), ograniczenia w sferze prawa prywatnego (zbieranie co drugi dzień owoców spadających z własnego drzewa na grunt sąsiada, powstrzymywanie wody deszczowej), ograniczenia ustalone przez właścicieli (prawa na rzeczach cudzych ustanowione przez właściciela i poprzedników, stosunki obligacyjne, np. najem)
Nabycie i utrata własności
- utrata prawa własności - porzucenie rzeczy z zamiarem wyzbycia się jej, zniszczenie rzeczy, zużycie jej lub wyłączenie z obrotu, utrata władzy nad dzikim zwierzęciem, które uciekło
- pierwotne nabycie własności - zawłaszczenie (occupatio, objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej, dzikie zwierzęta, rzeczy wyrzucone przez morze, mienie nieprzyjaciela znajdujące się w czasie wojny na terenie państwa rzymskiego, rzeczy świadomie porzucone przez właściciela, skarb lub jego połowa, gdy był na cudzym gruncie), nabycie pożytków (posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta w chwili odłączenia rzeczy, użytkownik lub dzierżawca na mocy umowy z właścicielem w chwili objęcia odłączonych rzeczy w posiadanie) połączenie rzeczy (przyrost przymuliska, oderwisko, rzeczy znajdujące się na powierzchni gruntu, rzeczy zespawane, zmieszane pieniądze dla posiadacza, współwłasność przy połączonych rzeczach niemożliwych do rozdzielenia), przetworzenie rzeczy (rzecz przetworzona możliwa do odtworzenia przypada właścicielowi surowca, który zwraca przetwórcy w dobrej wierze za pracę; rzecz niemożliwa do odtworzenia przypada przetwórcy w dobrej wierze, który zwraca za materiał).
- zasiedzenie - nabycie w skutek nieprzerwanego posiadania przez określony czas w warunkach wymaganych przez prawo, tylko dla obywateli, wyłączone od zasiedzenia rzeczy wyłączone z obrotu i należące do państwa, niemożność zasiedzenia rzeczy skradzionych, niewolników; usucapio (instytucja ius civile, nabycie własności kwirytalnej, jeden rok dla ruchomości, dwa lata dla nieruchomości, wymóg słusznego tytułu i dobrej wiary), longi tempori praescriptio (początkowo zarzut procesowy przeciwko właścicielowi, dziesięć lat w tej samej prowincji co właściciel, dwadzieścia lat w innej prowincji, z czasem rozszerzone na ruchomości, później także prowadziło do nabycia własności)
- zasiedzenie za Justyniana - usucaptio dla ruchomości, a longi temporis praescriptio dla nieruchomości, zbiór wymagań: res habilis (rzecz podatna na zasiedzenie, wykluczenie rzeczy wyjętych z obrotu, skradzionych, nabytych siłą, posagowe, należące do skarbu państwa lub kościoła), titulus (słuszny tytuł, np. kupno, dziedzicznie, dozwolona darowizna, objęcie rzeczy porzuconej, zapis w testamencie, ustanowienie posagu), bona fides (dobra wiara, przekonanie, że nie narusza się niczyich praw przy nabywaniu), possessio (posiadanie sprawowane we własnym imieniu na zasadach possessio civilis, po przerwie posiadania zasiedzenie liczone od nowa), tempus (3 lata dla ruchomości, 10 dla nieruchomości w tej samej prowincji, 20 lata dla ruchomości z innej prowincji, możliwość doliczenia czasu posiadania przez poprzednika, czyli accessio temporis).
- zasiedzenie nadzwyczajne - longissimi temporis praescriptio, termin 30 lat, 40 lat dla gruntów kościelnych, likwidacja słusznego tytułu, pozostawienie wymogu dobrej wiary i wyłączenie rzeczy wyjętych z obrotu.
- przeniesienie prawa własności - wymóg wydania rzeczy oprócz samej umowy, podział na czynność zobowiązującą i czynność rozporządzającą, mancipatio (formalne przeniesienie własności, solenna formułka, pięciu świadków i libripens, transakcje kupna-sprzedaży, coemptio, oddawanie ludzi wolnych w mancipium, stosowane przy res mancipi, zakaz warunku i terminu), in iure cessio (odstąpienie przed pretorem, pozorny proces, legis actio sacramento in rem, confessio in iure zbywcy, możliwe dla res mancipi, a także rzeczy niematerialnych), traditio (wydanie rzeczy, kupno-sprzedaż, najem, oddawanie w dzierżawę, przechowanie, nabycie własności lub tylko posiadania, zbywca musiał być właścicielem, mieć zdolność do dysponowania majątkiem, zgodna wola stron do przeniesienia własności, podstawą czynność prawna usprawiedliwiająca zmianę właściciela, np. kupno-sprzedaż, przyrzeczenie darowizny, za Justyniana wystarczało wręczenie pisemnego oświadczenie zbywcy z późniejszym wydaniem rzeczy)
Ochrona prawa własności
- specjalne środki ochrony - actio finium regundorum (uregulowanie zatartych granic), actio aquae pluviae arcendae (usunięcie urządzeń kierujących spływem wody), operis novi nuntiatio (przeciwko bezprawnej budowie na gruncie sąsiedzkim), cautio damni infecti (żądanie zabezpieczenia przed szkodą grożącą z gruntu sąsiedzkiego)
- środki ochrony prawa cywilnego - rei vindicatio (tylko dla właścicieli kwirytalnych w celu wydobycia własnej rzeczy materialnej i indywidualnie oznaczonej, której nie posiadali, pozwany w procesie legisakcyjnym musiał przedstawić takie same pretensje, od prawa klasycznego wystarczyło kwestionowanie żądań i legitymowanie się posiadaniem, pozwanie skuteczne także przeciwko fikcyjnym posiadaczom bezpodstawnie wdającym się w spór i osób, które podstępnie wyzbyły się rzeczy; ciężar dowodu na powodzie z możliwością udowodnienia zasiedzenia własnego i poprzedników, posiadacz w dobrej wierze wydawał rzeczy, pożytki od litis contestatio i pożytki jeszcze nie zużyte, posiadacz w złej wierze zwracał także za pożytki zużyte i niezużyte oraz odszkodowanie za niezebrane; koszt nakładów koniecznych zwracany nawet posiadaczowi w złej wierze, a użytecznych tylko w dobrej wierze, nakłady zbytkowne możliwe do zabrania bez uszkodzenia rzeczy dla nakładcy. Do zwrotu nakładów stosowano zawsze exeptio doli), actio negatoria (dostępne dla właściciela kwirytalnego przeciwko osobom zakłócającym zasady współżycia sąsiedzkiego, treścią zaprzeczenie prawa pozwanego do naruszania własności, na powodzie ciężar dowodu dokonania zakłócenia i dowód własności w wypadku zakwestionowania, na powodzie ciężar dowodu prawa zakłócania prawa własności, wyrok stwierdzał wolność rzeczy od prawa do zakłóceń, zabezpieczenie na przyszłość i wynagrodzenie szkód)
- środki ochrony prawa pretorskiego - ekscepcje przeciwko właścicielowi kwirytalnemu (exeptio doli lub zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej, czyli exeptio rei venditae et traditae), actio publiciana (dostępne dla właściciela bonitarnego przeciwko każdemu, posiadacza w dobrej wierze przeciwko gorzej uprawnionemu i właściciela kwirytalnego wobec każdego; właściciel bonitarny przeciwko kwirytalnemu miał exeptio replicatio doli)
Prawa na rzeczy cudzej
- ogólne cechy służebności - zasada nie działania lub znoszenia służebności, zakaz służebności na służebności, zakaz służebności na własnej rzeczy)
- powstanie służebności - czynność prawna in iure cessio i mancipatio, sprzedaż rzeczy z zastrzeżeniem prawa do służebności, czyli deductio; umowa obligacyjna, zasądzenie przez sędziego, przez zasiedzenie do lex Scribonia, a od pryncypatu jako longi temporis praescriptio)
- ustanie służebności - zniszczenie obciążonej rzeczy, captis deminutio lub śmierć uprawnionego, zbieg z prawem własności, zrzeczenie się, niewykonywanie, czyli non usus
- służebności gruntowe - servitutes praediorum, ustanawiane w interesie gruntu zwiększając jego użyteczność przy trwałej potrzebie i możliwości jej zaspokajania
- służebności gruntowe wiejskie - servitutes praeditorum rusticorum, iter (prawo przechodu przez cudzy grunt), actus (prawo przechodu i przepędzania bydła), via (prawo przechodu, przepędzania i przejazdu), aquae ductus (prawo prowadzenia dopływu wody), aquae haustus (prawo czerpania wody)
- służebności gruntowe miejskie - servitutes praeditorum urbanorum; prawo oparcia o ścianę sąsiada, prawo wpuszczenia belki, prawo okapu, zakaz budowania ponad pewną wysokość)
- służebności osobiste - servitutes personarum, uprawnienie najwyżej dożywotnie i niezbywalne, ususfructus (użytkowanie, używanie i pobieranie pożytków z rzeczy z zachowaniem substancji rzeczy, możliwość zrzeczenia się, sprzedaż najwyżej odstąpienia od wykonywania służebności, koniec ze śmiercią lub captis deminutio uprawnionego, obciążony zabezpieczał się przez stypulację zabezpieczającą cautio ususfructaria), quasi-ususfructus (ususfructus dla rzeczy zużywalnych, obowiązek zwrotu takiej samej ilości rzeczy zużywalnych), usus (prawo używania i pobierania pożytków tylko na własny użytek, zabezpieczenie obciążonego przez cautio usuaria), habitatio (prawo mieszkania), operae servorum et animalium (prawo korzystania z cudzych niewolników i zwierząt)
- ochrona służebności - uprawniony posiadał vindicatio servitutis oraz vindicatio ususfructus, a w okresie poklasycznym actio confessoria przeciwko właścicielowi rzeczy i osobom kwestionującym prawo do służebności.
- emfiteuza - dziedziczna i zbywalna dzierżawa cudzych gruntów, ustanawiana przez właściciela za życia lub w testamencie, przy sprzedaży emfiteuzy właściciel miał prawo pierwokupu lub 2% zysku ze sprzedaży; zakaz pogarszania rzeczy, ochrona posesoryjna i petytoryjna, obowiązek płacenia czynszu, ponoszenie ciężarów publicznych, koniec emfiteuzy przy zniszczeniu rzeczy, zrzeczeniu się, pierwokupu, niepłacenia czynszu przez 3 kolejne raty
- superficies - prawo powierzchni, odpłatne korzystanie z budynku na cudzej powierzchni, zbywalne i dziedziczne, ochrona posesoryjna
- zastaw - ograniczone prawo rzeczowe na rzeczy dłużnika w celu zaspokojenia się z niej w wypadku nie otrzymania zwrotu długu; fiducia (przeniesienie prawa własności na wierzyciele wraz z umową powierniczą zobowiązującą do zwrotu, czyli pactum fiduciae, do odzyskania rzeczy służyło infamujące actio fiduciae, ale skuteczne tylko wobec wierzyciela), pignus (zastaw ręczny, przeniesienie jedynie posiadania na wierzyciela, zakaz korzystania z rzeczy), hipoteka (zastaw umowny, zastawca nadal jest właścicielem i posiadaczem)
- powstanie zastawu - prywatna i nieformalna umowa między zastawcą i zastawnikiem, zastaw ustanowiony milcząco (rzeczy najemcy wniesione do lokalu wynajmującego, budynek zbudowany na kredyt, cały majątek męża jako zastaw za posag), zastaw sądowy
- zgaśnięcie zastawu - umorzenie zobowiązania, zniszczenie rzeczy, zrzeczenie się zastawu, kupno rzeczy otrzymanej jako zastaw
- przedmiot zastawu - wszystkie rzeczy materialne, cały majątek, wierzytelności, emfiteuza, superficies, podzastaw)
- realizacja zastawu - ochrona posesoryjna przy pignus, przy zastawie umownym interdictum Salvianum, a później actio Serviana przeciwko każdemu posiadającemu zastawioną rzecz, w prawie klasycznym vindicatio pignoris o wydanie rzeczy skuteczne erga omnes
- uprawnienia niezaspokojonego wierzyciela - uregulowanie w umowie z dłużnikiem przy zawarciu zastawu; lex commissoria (klauzula przepadku, dozwolona do Konstantyna), pactum de vendendo (umowa w sprawie sprzedaży, zaspokojenie się osiągniętej ceny i zwrot reszty dłużnikowi, zatrzymanie rzeczy w wypadku braku kupców), zastaw antychretyczny (możliwość pobierania pożytków z rzeczy na poczet zaspokojenia długu)
- wielość zastawów - pierwszy w czasie lepszy w prawie (pro tempore, potior iure), pierwszy zastawnik sprzedawał rzecz i zaspokajał się pierwszy, możliwość wykupu pierwszego miejsca (ius offerendi et succedendi), zastaw uprzywilejowany (hipoteka na rzecz państwa, zabezpieczenie posagu żony), zastawy były niejawne, od 472 r. ne. Zastawy potwierdzone dokumentem miały pierwszeństwo.
Zobowiązania
Zobowiązanie - obligatio, węzeł prawny, który zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy według praw naszego państwa, wierzyciel creditor i dłużnik debitor, istotą jest zmuszenie kogoś do uczynienia lub dania nam czegoś; dare, facere, praestare; węzeł obligacyjny jedynie między wierzyciele i dłużnikiem, actio in personam
Podział zobowiązań
- zobowiązania ex contractu, quasi ex contractu, ex delicto, quasi ex delicto
- zobowiązania jednostronne (jeden wierzyciel i dłużnik, jedno powództwo dla wierzyciela), zobowiązania dwustronne (zupełne - dwa powództwa, niezupełne - powództwo i jego zaprzeczenie)
- zobowiązania stricti iuris (chronione przeważnie przez condictiones), bonae fidei (chronione przez aciones, sędzia mógł uwzględniać uboczne należności, dodane klauzule i odszkodowania)
- zobowiązania cywilne, zobowiązania naturalne (brak ochrony procesowej, spłata długu jako spełnienie zobowiązania, możliwość zastawu i poręczenia, zwierzchnik peculium jako pierwszy zaspokajał swoją wierzytelność, dopuszczalność nowacji i kompensacji)
Podmioty zobowiązań
- zobowiązania jednostkowe i osobiste, możliwość wielu podmiotów zobowiązania, indywidualizacja zobowiązania z mocy prawa przy zobowiązaniach podzielnych
- zobowiązania kumulatywne - współsprawcy odpowiadali w wysokości pełnej kary odszkodowawczej każdy indywidualnie.
- zobowiązania solidarne, najczęściej wynik stypulacji lub testamentu, jedno świadczenie pomimo wielości podmiotów, obowiązki współuczestników dotyczą świadczenia w całości, solidarność czynna wierzycieli, solidarność bierna dłużników; litis contestatio przy dochodzeniu długu od wierzyciela solidarnego zwalniało wszystkich. Od Justyniana zwalniało dopiero rzeczywiste zaspokojenie długu
- prawo regresu zobowiązań solidarnych - uznanie prawa regresu z mocy samego zobowiązania od Justyniana, wcześniej jedynie na podstawie kontraktu spółki, zlecenia lub współdziedziczenia
Przedmiot zobowiązania
dare - dać - przeniesienie na wierzyciela prawa własności lub ograniczonego prawa rzeczowego
facere - czynić - wydanie wierzycielowi rzeczy w posiadanie lub dzierżenie, wykonanie innej czynności faktycznej lub prawnej, non facere - powstrzymywanie się od takie czynności
praestare - pozostałe możliwe treści zobowiązania, np. gwarancje odszkodowawcze, poręczenie
- wymogi zobowiązań - świadczenie możliwe do wykonania, zgodne z prawem i dobrymi obyczajami, wystarczające określone, musi przedstawiać wartość majątkową
- świadczenie oznaczone indywidualnie (ryzyko na wierzycielu) i gatunkowo (zawsze możliwe do spełnienia, ryzyko na dłużniku, możliwe raty)
- odsetki - fenus, usurae, wynagrodzenie za korzystanie z kapitału (sors, caput), od przepisu decemwirów 100% rocznie, od lex Denucia 12% rocznie z wyjątkiem pożyczki morskiej, od Justyniana 4% dla najwyższych stanów, 6% podstawowa, kupcy i bankierzy 8%, pożyczka morska 12%, zakaz anatocyzmu, czyli odsetek od odsetek.
- zobowiązania przemienne - kilka świadczeń do wyboru, z czego spełnienie jednego kończy zobowiązanie, wyboru dokonuje strona ekonomicznie silniejsza, favor debitoris przy braku ustaleń, wybrać może też osoba postronna
- upoważnienie przemienne - facultas alternativa, tylko jedno świadczenie, możliwość spełnienia innego świadczenie przez dłużnika i rozwiązanie zobowiązania, niemożność wykonania zobowiązania głównego zwalnia dłużnika
Modyfikacja świadczenia i odpowiedzialność za szkodę
- szkoda - damnum, umniejszenie majątku, powodowała modyfikację zobowiązania, umorzenie lub odszkodowanie
- siła wyższa - vis maior, casus maior, szkodę ponosił właściciel, dłużnik nie odpowiadał za rzeczy indywidualnie oznaczone
- wina - szkoda wyrządzona przez ludzkie działanie lub zaniechanie, przesłankami związek przyczynowo-skutkowy i subiektywna wina
- stopnie winy - dolus (świadome działanie, aby wyrządzić szkodę), culpa lata (grube niedbalstwo, nierozumienie tego, co wszyscy powinni rozumieć), culpa levis (lżejsze niedbalstwo, zapobiegliwy ojciec rodziny jako wzorzec abstrakcyjny, dłużnik dbający o sprawy wierzyciela jak o swojej wzorcem konkretnym), culpa levis in concreto (zaniedbanie przez wspólnika, opiekuna, męża w sprawach posagu)
- odpowiedzialność zawiniona - dolus (wszyscy zobowiązani, niemożność zwolnienia z odpowiedzialności), zobowiązania bonae fidei (strona nie mająca korzyści ze zobowiązania odpowiada tylko za dolus, później także culpa lata; strona czerpiąca korzyść odpowiada za wszystkie stopnie winy, omnis culpa)
- obowiązek strzeżenia - custodia, odpowiedzialność obiektywna za wszystko z wyjątkiem vis maior, obowiązek szczególnego strzeżenia rzeczy, komodatariusz, właściciel magazynu (horrearius), statku zarobkowego (nauta), gospody (caupo), stajni zajezdnej (stabularius); culpa in custodiendo
- naprawienie szkody - porozumienie stron co do odszkodowania pieniężnego lub przywrócenia do stanu poprzedniego, w procesie do kognicyjnego tylko odszkodowanie pieniężne, przy stricti iuris obiegowa wartość rzeczy, w bonae fidei sędzia ustalał wartości szkodę, od Justyniana maksymalna kwota to czterokrotna wartość rzeczy
- kara umowna - warunkowe przyrzeczenie spełnienia w przyszłości świadczenia, warunek zawieszający i negatywny, stypulacja lub pactum przy umowach bonae fidei
- zwłoka - mora, zwłoka dłużnika (mora debitoris, od momentu upłynięcia terminu lub wezwania i braku usprawiedliwienia opóźnienia, uwiecznienie zobowiązania, przy deliktach zwłoka występuje zawsze, przy stricti iuris odpowiedzialność za pożytki od litis conestatio, przy bonae fidei odpowiedzialność za pożytki, odsetki za zwłokę, wynagrodzenie szkody; usunięcie zwłoki przez zaoferowanie opóźnionego świadczenia, które nie mogło być nieprzyjęte bez usprawiedliwienia), zwłoka wierzyciela (nieprzyjęcie świadczenie bez usprawiedliwienia, polepszenie sytuacji dłużnika, zwolnienie z culpa levis, możliwość dochodzenia zwrotu kosztów, archaicznie możliwość wyrzucenia rzeczy, później prawo sprzedaży rzeczy i złożenia długu w depozyt.
Zobowiązania z kontraktu
Kontrakt - umowa zawiązująca zobowiązanie uznanie zaskarżalne według ius civile.
- kontrakty: realne (powstawały przez wydanie rzeczy), werbalne (wymagały wypowiedzenia słów przez strony), literalne (wymagany wpis do księgi rachunkowej), konsensualne (wymagały jedynie porozumienia stron)
- kontrakty stricti iuris (werbalne, literalne, pożyczka) i bonae fidei (konsensualne, realne bez pożyczki)
Kontrakty realne
Pożyczka:
- nexum (pożyczka archaiczna i oprocentowania, niewypłacalność powodowała natychmiastową egzekucję per manus iniectionem)
- mutuum - rzeczy zamienne, które się liczy, waży lub mierzy, zwrot tej samej ilości i jakości, zobowiązanie powstawało przez wręczenie rzeczy, zobowiązanie miało charakter jednostronny bez możliwości dochodzenia odszkodowania od pożyczkodawcy, możliwość pożyczenia rzeczy indywidualnej na sprzedaż i zwrotu pieniężnego - contractus mohatrae, stricti iuris - dodatkowe ustalenia tylko poprzez stypulację; ustalony termin lub wezwanie do zwrotu
- ochrona procesowa - conditio lub actio certae creditae pecuniae - dla pożyczek pieniężnych, conditio triticaria, conditio certae rei lub actio certae rei - dla pozostałych rzeczy zamiennych,
Od Senatus consultum Macedonianum brak ochrony procesowej wobec pożyczek pieniężnych dla synów alieni iuris, denegatio actionis i exeptio S.C. Macedoniani, ustawa nie dotyczyła synów z peculium castrense
- pożyczka morska - pecunia traiecticia, fenus nauticium, ryzyko na pożyczkodawcy przy braku winy żeglarza, udział w stratach, wysokie odsetki, możliwość wyznaczania tras i terminów
Użyczenie, commodatum:
- fiducia cum amico contarcta - oddanie w bezpłatne używanie, przekazanie własności poprzez mancypację lub in iure cessio, zwrot po upływie terminu lub na wezwanie, ochrona procesowa tylko wobec osoby
- commodatum - bezpłatne korzystanie z cudzej rzeczy bez prawa do pobierania pożytków, rzeczy niezużywalne, a zużywalne tylko na pokaz ad pompam vel ostentationem, komodant przekazywał komodatariuszowi jedynie dzierżenie i odpowiadał wyłącznie za dolus i culpa lata, gdyż nie miał korzyści, komodatariusz odpowiadał za omnis culpa i ciążyła nad nim custodia, nie mógł czerpać pożytków i używać rzeczy niezgodnie z umową - furtum usus, ponosił koszty utrzymania rzeczy, ale mógł dochodzić zwrotu kosztów nadzwyczajnych, zwrot rzeczy następował po upływie terminu
- ochrona procesowa - komodant: actio commodati directa; komodatariusz: contrarium commodati iudicium, mógł zatrzymać rzecz do czasu zwrotu swoich należności - retentio
- preacrium - bezpłatne używanie rzeczy i czerpania z niej pożytków do odwołania przez właściciela, ochrona posesoryjna prekarzysty, brak ochrony procesowej przeciwko właścicielowi
Przechowanie, depositium:
- depositium - bezpłatne przechowywanie cudzej rzeczy ruchomej, deponent przenosił tylko dzierżenie, odpowiadał za omnis culpa, mógł żądać zwrotu rzeczy w dowolnej chwili, depozytariusz nie miał korzyści, odpowiedzialność za dolus i culpa lata, zakaz używania i pobierania pożytków, furtum rei, furtum usus
- ochrona procesowa: deponent - actio depositi, zasądzenie na simplum i infamia, depozytariusz: caontrarium depositi iudicium wobec strat z tytułu depozytu
- depozyt konieczny - depositum miserabile, depositum necessarium, oddanie rzeczy w depozyt z konieczności jak pożar, awaria statku, zawalenie budynku; nieuczciwość depozytariusza pociągała duplum
- depozyt nieprawidłowy - depositum irregulare, oddanie na przechowanie rzeczy zamiennych z możliwością używania, przypominało pożyczkę, korzyść obustronna, możliwe odsetki, ryzyko po stronie depozytariusza, infamia
- depozyt sekwestrowy - depositum sequestre, rzecz sporna w procesie oddana na przechowanie, res litigiosa, depozytariusz jako posiadacz ad interdicta, wydobycie rzeczy poprzez actio depositi sequestraria
Zastaw ręczny:
- pignus - zastawca wydawał zastawnikowi rzecz w posiadanie, którą ten miał zwrócić po spłacie długu lub zwrócić nadwyżkę ponad dług ze sprzedaży rzeczy, zastawnik nie mógł korzystać z rzeczy, ani pobierać z niej pożytków, możliwość dochodzenia zwrotu nakładów na rzecz
- ochrona procesowa: zastawca - actio pigneraticia skuteczne ad personam; zastawnik - iudicium contrarium, retentio
Kontrakty werbalne
Stypulacja - ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia w formie pytania i odpowiedzi między wierzycielem i dłużnikiem, nikt nie mógł przyjmować zobowiązania za kogoś
- adstipulator - wierzyciel uboczny, mógł przyjąć świadczenie, dochodzić go w procesie lub zwolnić dłużnika
- solutionis causa adiectus - mógł jedynie przyjąć należność, nie mógł jej dochodzić, a ni zwolnić dłużnika
- adpromissor - po stronie dłużnika jako poręczyciel za dług
- stypulacja ustna - pytanie stipulatora i dopowiedź prommisora z tym samym czasownikiem
- stypulacja poświadczona na piśmie - początkowo dla celów dowodowych
- ochrona procesowa: ochrona tylko dla wierzyciela, conditio certae creditae pecuniae - kwota pieniężna, condictio certae rei - pozostałe rzeczy, actio ex stipulatu - rzeczy nieokreślone, clausula doli - zapewniała powstrzymanie się od działań w złym zamiarze
- stypulacja kauzualna - podana przyczyna ustalenia stypulacji, np. posag
- stypulacja abstrakcyjna - brak przyczyny, świadczenie zawsze możliwe do dochodzenia, exeptio non numeratae pecunia (zarzut z powodu niewypłaconych pieniędzy, ciężar dowodu przechodził na powoda-wierzyciela), querela non numeratae pecuniae (skarga z powodu niewypłaconych pieniędzy, ciężar dowodu na pozwanym-wierzycielu)
Dotis dictio - przyrzeczenie posagu
Iusiurandum liberti - zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia dalszych posług, operae, niewolnik składał przysięgę i po wyzwoleniu ponawiał ją według prawa świeckiego, właściciel posiadał ochronę iudicum operarum
Kontrakty literalne
- wpisy do ksiąg rachunkowych - transcriptio a re in personam, z przedmiotu na osobę, wierzyciel wpisywał fikcyjną wypłatę dłużnikowi, czyli expensilatio; transcriptio a persona in personam, z osoby na osobę, wpis i podstawienie jednego dłużnika w miejsce innego
- skrypty dłużne - chirographum (stwierdzenie długu przez dłużnika) i syngrapha (potwierdzone podpisami obu stron), dwuletni termin do zakwestionowania nieistniejącego zobowiązania
Kontrakty konsensualne
- zamiana - permutatio, bezpośrednia wymiana rzeczy
- sprzedaż gotówkowa - przy traditio wydanie pieniędzy
- sprzedaż kredytowa - odroczenie wykonania świadczenia przez jedną ze stron
Emptio venditio
- osiągnięcie porozumienia co do ceny i przedmiotu rzeczy
- przedmiot - wszystkie rzeczy dopuszczone do obrotu materialne i niematerialne, rzeczy spodziewane (np. płody rolne lub płód niewolnicy) jako sprzedaż warunkowa, bezwarunkowe kupno „nadziei” (np. wyniki połowu ryb), gdzie należność zawsze obowiązywała
- cena - cena oznaczona, wyrażona w pieniądzu liczonym, rzeczywista; od Justyniana sprzedaż nieruchomości poniżej połowy jej wartości upoważniała do żądania dopłaty do pełnej wartości lub zwrotu wzajemnych świadczeń, laesio enormis
- porozumienie - zadatek (cenny przedmiot lub pieniądze jako dowód zawarcia umowy wręczany przez kupującego, zwracany lub zaliczany na poczet kupna. W razie zerwania przez sprzedawcę oddawał zadatek i jego równowartość), forma pisemna (od Justyniana umowy quae scriptura conficiuntur wymagały formy pisemnej do ważności)
- obowiązki sprzedawcy (venditor) - przeniesienie na kupującego spokojnego i niezakłóconego posiadania, facere, odpowiedzialność za omnis culpa i dolus, przy traditio przekazywanie własności wraz z posiadaniem z racji słusznego tytułu
- obowiązki kupującego (emptor) - zapłacenie ceny, dare, odpowiedzialność za omnis culpa i dolus
- niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy - periculum, ryzyko po stronie kupującego wobec utraty towaru przez sprzedawcę, przy rzeczach oznaczonych gatunkowo przedmiot podlegał indywidualizacji dopiero po odliczeniu, zmierzeniu lub odważeniu, przy warunkach zawieszających ryzyko po stronie sprzedawcy
- ochrona procesowa: sprzedawca: actio venditi, zapłata ceny, zwrot nakładów na rzecz od momentu zawarcia umowy, kupujący: actio empti, wydanie kupionej rzeczy, odszkodowanie za zawinioną utratę rzeczy przez sprzedawcę
- rękojmia za wady prawne - odpowiedzialność sprzedawcy za wady prawne rzeczy, np. ograniczone prawo rzeczowe lub rzecz cudza
- ewikcja - evictio, osoba trzecia zrealizowała swoje prawo wobec rzeczy i odebrała ją kupującemu, przy mancypacji kupujący wzywał sprzedawcę do udziału w procesie, przy przegranej domagał się od niego duplum, przy kupnie konsensualnym osobna stypulacja gwarancyjna, w późniejszym czasie odpowiedzialność za rękojmię z mocy prawa, duplum albo kwota indywidualna ustalona w procesie, możliwość wystąpienia o usunięcie zagrożenia przed ewikcją
- rękojmia za wady fizyczne - wady ukryte niemożliwe do dostrzeżenia przez nabywcę, ius civile (podwójna zapłata brakującej powierzchni sprzedanej ziemi, actio empti przy zawinionych wadach innych rzeczy), ius honorarium (obowiązek ujawnienia wad rzeczy kupującemu, np. skłonność niewolnika do włóczęgi lub ucieczki, actio redhibitoria - zwrot pieniędzy a zwrot rzeczy w 6 miesięcy; actio quani minoris - obniżenie ceny do rzeczywistej wartości w ciągu roku; Justynian (rozciągnięcie odpowiedzialności z edyktów na wszystkich, dodatkowo dożywotnie actio empti)
- umowy dodatkowe - pacta adiecta, dodatkowe umowy dodawane przy zawarciu kontraktu, in diem addictio (zastrzeżenie lepszej oferty, możliwość sprzedania po lepszej cenie osobie trzeciej, jeżeli kupujący nie wyrównał ceny), lex commisoria (zapłata części ceny sprzedawcy, która przepadała w wypadku nie wpłacenia reszty kwoty w czasie), pactum displicentiae (sprzedaż na próbę, możliwość zwrotu towaru), klauzule umowne dotyczące wyzwolenia/niewyzwolenie niewolnika, nieużywania niewolnicy do nierządu
Najem, locatio conductio
- płatne korzystanie z cudzych rzeczy i usług, locator i conductor,
- najem rzeczy - locatio conductio rei, locator wydawał najemcy rzecz w czasowe używanie lub używanie i pobieranie pożytków, conductor płacił umówiony czynsz, przedmiotem najmu rzeczy niezużywalne lub zużywalne na pokaz, o możliwości pobierania pożytków decydował charakter rzeczy, czynsz płatny za cały okres dzierżawienia, później możliwość obniżenia czynszu i oddania w latach urodzaju - remissio mercedis, czynsz dzierżawny w naturze w proporcji do wielkości zbiorów - colonia partiaria, termin wynajmu ustalony lub możliwy do rozwiązania w dowolnym momencie, dziedziczność najmu, utrata rzeczy po 2 latach niepłacenia czynszu, automatyczne przedłużanie umowy, locator miał prawo zastawu na rzeczach conductora, interdykt migracyjny chronił opuszczającego ziemię conductora przed nadużyciami, conductor posiadał tylko actio conducti wobec nieuczciwego locatora o odszkodowanie, nabywanie pożytków przez conductora poprzez percepcję
- najem pracy - locatio conductio operarum, locator zobowiązywał się wypłacić conductorowi wynagrodzenia za wykonanie prac, płaca za czas pracy i czas gotowości do niej
- najem dzieła - locatio conductio operis, locator zobowiązywał się zapłacić conductorowi za wykonanie przez niego określonego dzieła, conductor ponosił odpowiedzialność za omnis culpa, nieumiejętność i za swoich podwykonawców oraz ciążyła nad nim custodia
- prawo rodyjskie o zrzucie morskim - lex Rhodia de iactu, proporcjonalny podział ryzyka między właścicieli zrzuconego ładunku i przewoźnika, rozdziela przewoźnik, actio locati dla właścicieli, actio conducti dla przewoźnika
Spółka, societas
- consortium - wspólnota spadkobierców, jedność majątku decyzje podejmowane ze skutkiem dla wszystkich członków, rozwiązanie na życzenie każdego członka, powództwo działowe actio familiae erciscundae
- societas - związek dwóch lub więcej wspólników, którzy dążą do wspólnych celów przy użyciu wspólnych środków personalnych i rzeczowych, wymóg godziwej działalności, połączenie całości majątków wspólników lub tylko części, udziały wspólników oddzielone, występowanie na zewnątrz we własnym imieniu, rozwiązanie poprzez śmierć, captis deminutio, bankructwo członka, od Justyniana spółka mogła trwać pomimo śmierci jednego z członków
- ochrona procesowa - actio communi dividundo o podział majątku, actio pro socio z charakterem infamującym przeciwko nieuczciwym wspólnikom, obowiązek dobrej woli i staranności jak we własnych sprawa wobec spółki, zasądzenie wobec całości majątku zawsze pozostawiało środki utrzymania
Zlecenie, mandatum
- mandatariusz zobowiązywał się wobec mandanta do bezpłatnego wykonania określonych czynności, czynności wszelkiego rodzaju zgodne z prawem i dobrymi obyczajami, korzyść po stronie mandanta, od Justyniana możliwość mandatów pośmiertnych i na rzecz osób trzecich, wymóg bezpłatności, niemożność dochodzenia wynagrodzenia, rozwiązanie mandatu poprzez śmierć, wykonanie zlecenia, wycofanie się mandatariusza bez narażenia mandanta na straty, ważne wykonanie zlecenie przy niewiedzy o śmierci mandanta, mandatariusz ma obowiązek prawidłowo wykonać zlecenie, mandant nie odpowiada za straty mandatariusza w wyniku vis maior, mandant odpowiadał tylko za dolus, od Justyniana omnis culpa
- ochrona procesowa: mandant - actio mandati, charakter infamujący, dochodzenie wykonania zlecenia, zwrotu rzeczy otrzymanych; mandatariusz - contrarium mandati iudicium, zwolnienie z zobowiązań wobec osób trzecich, zwrot wydatków na wykonanie zlecenia
- zlecenie kredytowe - mandatum pecuniae credendae, mandatum qualificatum, zlecenie udzielenia komuś kredytu, mandant stawał się poręczycielem
Kontrakty nienazwane
- dochodziły do skutku jak kontrakty realne przez spełnienie świadczenia
- do ut des, do ut facias, facio ut des, facio ut facias
- kontrakt estymatoryjny - aestimatum, oddanie oszacowanej rzeczy na sprzedaż, zwrot oszacowanej kwoty lub rzeczy, ryzyko po stronie kupującego
- zamiana - permutatio rerum, bezpośrednia wymiana jednej rzeczy na drugą, wymóg przeniesienia własności po obu stronach, charakter kredytowy tylko jednej ze stron
- ugoda - transactio, zrzeczenie się uprawnienia lub rezygnacja z procesu w zamian za ustępstwo z drugiej strony
- ochrona procesowa - formułki oparte na ustaleniu stanu faktycznego, actio de aestimato wobec kontraktu estymatoryjnego, przy braku świadczenia z drugiej strony conditio o zwrot rzeczy, actio praescriptis verbis o spełnienie wzajemnego świadczenie, odszkodowanie za straty, prawo wyboru dla wierzyciela między conditio i actio praescriptis verbis
Pacta
Pacta - umowy niebędące kontraktami, początkowo pozbawione ochrony procesowej
- pacta nuda - dawały tylko podstawę do ekscepcji, ale nie actio
- pacta vestitia - umowy ubrane, posiadały ochronę procesową ofensywną
- pacta adiecta - umowy dodatkowe, modyfikowały kontrakty, zawierane razem z kontraktem dodawały się do actio powoda lub jako ekscepcje dla pozwanego, dodane później niż kontrakt mogły tylko działać na korzyść dłużnika
Pacta pretoria
- nieformalne umowy chronione według prawa pretorskiego, przyrzeczenia składała tylko jedna ze stron
- Iusiurandum voluntarium - dobrowolna przysięga, umowa między stronami co do rzeczywistego istnienia długi, w razie niespełnienia i wytoczenia procesu actio de iureiurando i exceptio iurisiurandi
- constitutum debiti - przyrzeczenie wypełnienia w określonym czasie już istniejącego zobowiązania, przedłużanie terminów spłat, actio de pecunia constituta, możliwość dołączenia stypulacji o zapłatę dodatkowo połowy sumy długu, środek na poręczenie cudzego długu
- recepta - zobowiązanie gwarancyjne, receptum argentarii (bankier zobowiązywał się zapłacić dług klienta istniejący lub przyszły, actio recepticia klienta wobec bankiera, od Justyniana wcielone do constitutum debiti), receptum nautanarum, cauponum, stabularoirum (gwarancja właściciela statku, gospody, stajni zajezdnej, że rzeczy klientów pozostaną nietknięte, actio de recepto dla klientów, za szkody wyrządzone przez personel odpowiedzialność quasi-deliktowa)
- pacta legitima - umowy, które uzyskały ochronę przez decyzje cesarzy, chronione przez condictio ex lege, kompromis (poddanie sprawy pod sąd, skuteczność gwarantowana przez przysięgę stron i arbitra, wydanie wyroku na piśmie lub upłynięcie dziesięciu dni bez zaskarżenia, arbiter nie wydający wyroku narażał się na pretorskie kary pieniężne) darowizna (jednostronne przesunięcie majątkowe bezpłatne, zakaz darowizn między małżonkami, lex Cincia - zakaz darowizn większych na rzecz osób obcych, bez sankcji za naruszenie, w dominacie obowiązek rejestracji większych darowizn insinuatio, od Justyniana nieformalne przyrzeczenie darowizny zobowiązuje prawnie do jej wypłacenia)
Zobowiązania jak gdyby z kontraktu
- Negotiorium gestio - prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, podjęcie czynności jednostronnie, gestor miał obowiązek w sposób niezwykle staranny doprowadzić rozpoczętą sprawę do końca nawet w wypadku śmierci zainteresowanego oraz zwrócić mu wszelkie zyski, zainteresowany musiał zwrócić koszty i zwolnić z zaciągniętych zobowiązań, dotyczyło to czynności przynoszących korzyść oraz wszelkich rozpoczętych prawidłowo
- ochrona procesowa: dominus negotii - actio negotiorum gestorum directa o rozliczenie, oddanie nabytków i odszkodowanie, brak infamii; gestor - actio negotiorum gestorum contraria o zwrot wydatków, actio funeraria - zwrot kosztów pogrzebu od spadkobierców
Bezpodstawne wzbogacenie się:
- condictio indebiti - skuteczne gdy nastąpiło nienależne przesunięcie majątkowe w celu zapłacenia długu, jeżeli dług w rzeczywistości nie istniał, był warunkowy i warunek nie spełnił się lub można było mu przeciwstawić ekscepcję peremptoryjną, obie strony musiały być nieświadome nieprawidłowości
- condictio ob rem dati - powództwo o zwrot rzeczy wydanej na własność na podstawie świadczenia wzajemnego, którego kontrahent nie wypełnił
- condictio ob turpem vel iniustam causam - zwrot świadczenia dokonanego w celu osiągnięcia celu niemoralnego, niemoralność musiała być wyłącznie po stronie osoby przyjmującej świadczenie, np. okup
- conditio sine causa - zwrot wzbogacenia uzyskanego bez przyczyny, np. rzemieślnik zapłacił z tytułu custiodia za zgubioną rzecz, która się odnalazła
- zobowiązania z tytułu opieki, actio tutelae
- zobowiązania pomiędzy przypadkowymi wspólnikami majątkowymi
- zobowiązania spadkobiercy wobec legatariuszy
Zobowiązania z deliktu
Delikty prywatne - w przeciwieństwie do deliktów publicznych były źródłem zobowiązań
- odpowiedzialność sprawcy - w prawie archaicznym zemsta prywatna i talion, później kara prywatna lub także odszkodowanie
- ochrona procesowa poszkodowanego - powództwa karne (actiones poenales, dochodzenie kary prywatnej, tylko wobec sprawcy, dziedziczne po litis contestatio, dochodzenie szkód na majątku także dla spadkobierców poszkodowanego, pozew wobec sprawcy jako osobie fizycznej bez względu na status, powództwa kumulatywne przeciwko współsprawcom), powództwa odszkodowawcze (actiones reipersecutoriae, dochodzenie odszkodowania), actiones mixtae (połączenie kary prywatnej i odszkodowania, niekumulatywne)
Delikty prawa cywilnego:
- furtum - kradzież, umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści posiadania samej rzeczy lub używania, za złodzieja uważano także fałszywego wierzyciela, pasera, podżegacza, poplecznika, przedmiotem kradzieży rzeczy tylko rzeczy ruchome i osoby, kradzież używania, kradzież posiadania (zabranie rzeczy uprawnionemu posiadaczowi, np. zastawnik), w małżeństwie jedynie „zabranie rzeczy” dochodzone przez actio rerum amotarum
- furtum manisfestum - kradzież na gorącym uczynku, w trakcie kradzieży lub odnoszenia łupu, fur manifestum w nocy lub z bronią w ręku mógł zostać zabity przy wezwaniu sąsiadów na świadków, w innym wypadku przyprowadzenie do magistratury, wychłostanie i uczynienie niewolnikiem, niewolnicy strącani ze skały Tarpejskiej, niedojrzali jedynie chłostani, pretorzy złagodzili furtum manifestum do quadruplum
- furtum nec manisfestum - zasądzenie na duplum jako kara prywatna
- procesowa ochrona poszkodowanego - wybór pomiędzy powództwem karnym i odszkodowawczym, karne actio furti manifesti i actio furti nec manisfesti przysługujące każdemu opiekującemu się rzeczą z tytułu custodia, skargi infamujące i kumulatywne wobec współsprawców, odszkodowawcze condictio furtiva wobec sprawcy nawet jeśli stracił on rzecz nie ze swojej winy
- rabunek - rapina, kradzież gwałtowna dokonana połączonymi siłami uzbrojonej bandy, w ciągu roku powództwo o quadruplum, później tylko simplum, rapina także przy kradzieży przy okazji pożaru, zawalenia budynku lub awarii statku, ochrona przez actio vi bonorum raptorum, skarga penalna, kumulatywna i infamująca, od Justyniana rapina jako delikt prawa cywilnego, skarga stała się mieszana i niekumulatywna
- bezprawne wyrządzenie szkody - damnum iniuria datum, delikt od Lex Aquilia, odszkodowanie za zabicie cudzego niewolnika lub zwierzęcia żyjącego w stadzie, najwyższa wartość w ciągu roku; pozostałe szkody, zabicie lub zranienie zwykłego zwierzęcia, zniszczenie przedmiotu, najwyższa wartość w ciągu 30 dni przed deliktem
- wina akwiliańska - związek przyczynowy między działaniem a szkodą, działanie mające na celu zabicie, palenie, łamanie i rwanie, szkoda poprzez bezpośrednie działanie sprawcy na przedmiot, później w praktyce stosowania wystarczyło namówienie lub zaniechanie powodujące szkodę, z czasem wina akwiliańska objęła nieumiejętność imperitia i najlżejsze niedbalstwo culpa levissima, w prawie klasycznym elastyczna stawka odszkodowania, np. doliczenie wartości spadku, do którego powołano zabitego niewolnika, pod wpływem czasu ochrona z właścicieli kwirytalnych objęła także użytkowników i posiadaczy w dobrej wierze oraz zranienie osób wolnych
-ochrona procesowa - actio legis Aquiliae, skarga karna kumulatywna przeciw współsprawcą, bezskuteczna wobec spadkobierców sprawcy, obrona sprawcy przez zaprzeczenie infitiatio powodowała zasądzenie na duplum lub na simplum, gdy kwestionował wyłącznie wysokość kary, od Justyniana actio legis Aquiliae jako actio mixtae
- iniuria - zniewaga, bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego, zwierzchnik dochodził także praw w imieniu osób sobie podległych, według ustawy dwunastu tablic talion lub ugoda za trwałe okaleczenie, za złamanie kości 300 osób dla wolnego, 150 dla niewolnika, naruszenia cielesne bez trwałych śladów 25 asów, w prawie pretorskim actio iniuriarum aestimatoria, oszacowanie zniewagi przez powoda i wyrok sędziego z możliwością obniżenia kwoty, przy ciężkiej zniewadze iniuria atrox oszacowanie przez pretora, zasądzenie powodowało infamię nawet przy ugodzie, skarga i odpowiedzialność niedziedziczna
Delikty prawa pretorskiego:
- dolus - podstęp, umyślne wprowadzenie osoby w błąd w celu wyrządzenia szkody, oszustwo, actio doli powodujące infamię dostępne w ciągu roku, zasądzenie na simplum, skarga dostępna tylko przy braku innych skarg, niedopuszczalność actio doli wobec patronów, rodziców i osób wyższych stanem, uniknięcie infamii (actio arbitraria) przy dobrowolnym zaspokojeniu powoda
- metus - bezprawne przymuszenie do niekorzystnej czynności prawnej, actio quod metus causa, skierowane przeciwko sprawcy oraz wszystkim odnoszącym korzyść z wadliwej czynności, zasądzenie na quadruplum w ciągu roku, później tylko simplum, możliwość uniknięcia zasądzenia na quadruplum (actio arbitraria) przez dobrowolne spełnienie świadczenia, brak infamii
- działanie na szkodę wierzycieli - fraus creditorum, czynności fraudacyjne jak darowizny, sprzedaże, posagi, pozorne zwolnienia długu, restitutio in integrum i interdictum fraudatorium dla ochrony wierzycieli, kontrola szkodliwych wyzwoleń od lex Aelia Sentia, ostatecznie powództwo actio Pauliana, ważne w ciągu roku, zwrot dokonanego umniejszenia majątku, skuteczne wobec fraudatora i osób trzecich otrzymujących przysporzenia
- gorszenie niewolnika - servi corruptio, podżeganie niewolnika do gorszej pracy lub zbiegostwa, udzielanie mu pomocy, actio servi corrupti o zapłatę duplum poniesionej szkody, ważne bez ograniczeń czasowych
Zobowiązania jak gdyby z deliktu
- odpowiedzialność sędziego - iudex qui litem suam facit, sędzia, który prowadził proces niewłaściwie; wystarczy brak roztropności imprudentia bez winy
- wyrzucenie lub wylanie z budynku - deiectum vel effusum, actio de deiectis vel effusis przeciwko osobie zajmującej mieszkanie, powództwo popularne wobec śmierci poszkodowanego do 50.000 sesterców, w wielu wypadkach duplum za szkody w rzeczach
- zagrożenie bezpieczeństwa ruchu - postium aut suspensum, actio de poeitio aut suspenso o 10.000 sesterców przeciwko osobom, które stworzyły zagrożenie dla ruchu, powództwo popularne
- odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrządzone przez personel - podwyższona odpowiedzialność przedsiębiorców z tytułu custodia, odpowiedzialność za personel w wysokości duplum
Zobowiązanie zaciągnięte przez alieni iuris
- actiones adiecticiae qualitatis - powództwo prawa pretorskiego, odpowiedzialność zwierzchników za zobowiązania podległych mu alieni iuris, zamiana podmiotów w formułkach procesowych
- actio de peculio - przeciwko zwierzchnikowi za dług osoby alieni iuris do wysokości peculium, prawo dedukcji i zaspokojenia najpierw swojego długu na majątku peculium
- actio de in rem verso - przy zawarciu kontraktu osoby alieni iuris, z którego wynikała korzyść dla zwierzchnika, możliwość dochodzenia należności wprost od zwierzchnika
- actio tributoria - przy peculium przeznaczony na cele handlowe merx peculium zwierzchnik odpowiadał do jego wysokości, ale wierzytelności zaspokajał proporcjonalnie łącznie ze swoją własną
- actio quod iussu - zwierzchnik udzielający upoważnienia osobie postronnej na zawarcie kontraktu z osobą sobie podległą odpowiadał w pełni w granicach upoważnienia
- actio exercitoria - właściciel statku odpowiadał w pełnej wysokości za zobowiązania kapitana statku, któremu powierzył prowadzenie statku
- actio iniustoria - zwierzchnik odpowiadał w pełni za zobowiązania zarządców swoich sklepów w ramach wykonywania zarządu
Zobowiązania z deliktów osób alieni iuris i szkody wyrządzone przez zwierzęta
- odpowiedzialność noksalna - odpowiedzialność za delikty alieni iuris popełniane na własną rękę, zwierzchnik wypłacał karę z deliktu lub oddawał osobę alieni iuris pod władzę poszkodowanego przez mancypację, odpowiedzialność podróżowała za głową sprawcy, odpowiadał aktualny właściciel, w prawie klasycznym zakaz stosowania wobec córek, od Justyniana tylko wobec niewolników
- szkody wyrządzone przez zwierzęta - actio de pauperie, działanie zwierzęcia wbrew swojej naturze, odpowiedzialność do wartości zwierzęcia lub wydanie go poszkodowanemu, za zwierzęta szczególnie niebezpieczne przetrzymywane blisko dróg odpowiedzialność simplum za zranienie i duplum za uszkodzenie rzeczy
Umocnienie zobowiązań
- poręczenie stypulacyjne - adpromissio, przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług, sponsio (tylko dla obywateli, niedziedziczne i ważne tylko dwa lata), fidepromissio (sponsio dla peregrynów), fideiussio (zabezpieczenie wszystkich długów, a nie tylko tych ze stypulacji, bezterminowe, dziedziczne), istnienie poręczenie zależało od istnienia pierwotnego zobowiązania, czyli charakter akcesoryjny, od Justyniana dług możliwy do podzielenia między poręczycieli na żądanie któregoś z nich, czyli beneficium divisionis
- posiłkowy charakter poręczenia, od Justyniana litis contestatio nie przeszkadzało w żądaniu spłacenia od innego wierzyciela, wymóg rzeczywistego spełnienia świadczenia, przywilej dla wierzycieli, żeby najpierw próbować egzekucji od dłużnika, czyli beneficium excussionis
- prawo regresu - poręczyciel przy sposnio mógł dochodzić od dłużnika duplum za zapłacenie długu, później mógł prosić wierzyciela przekazania środków procesowych, od Justyniana możliwość uzależnienia spłaty poręczenia od przekazania środków przez wierzyciela
- intercesja - przyjęcie odpowiedzialności za dług cudzy jak poręczenie, zastaw, przyjęcie obowiązku współdłużnika solidarnego, przejęcie długu cudzego, zaciągnięcie pożyczki dla kogoś innego, ochrona kobiet przed intercesją dzięki ekscepcji S.C. Velleiani, od Justyniana nieważna intercesja kobiet
Zmiana podmiotów zobowiązań
- nowacja - nowy wierzyciel przyjmował stypulację spełnienia świadczenia od dłużnika, odpadnięcie zabezpieczeń dodatkowych akcesoryjnych jak zastaw lub poręczenie
- zastępstwo procesowe in rem suam - ustanowienie kogoś zastępcą procesowym poprzez zlecenie z upoważnieniem do zatrzymania wierzytelności, utrzymanie poręczeń akcesoryjnych, pewność sytuacji zastępcy od litis contestatio
- actio utilis cesjonariusza - reskrypt cesarza Antonina Piusa pozwalający nabywcy spadku do dochodzenia wierzytelności zmarłego, pewność cendenta od zawiadomienia dłużnika o cesji, później możliwość sprzedaży, a od Justyniana podarowania wierzytelności
- ograniczenie obrotu wierzytelnościami - od lex Anastasiana obowiązek spłacenia tylko kwoty, za którą sprzedano wierzytelność
- zmiana dłużnika - możliwa jedynie przez nowację przy zgodzie wierzyciela, odpadnięcie poręczeń akcesoryjnych
Umorzenie zobowiązań według ius civile
- wykonanie zobowiązania - solutio, prawidłowo spełnienie świadczenia, uprawniony wykonawca i przyjmujący, odpowiednia treść lub świadczenie zastępcze przy upoważnieniu, właściwe czas i miejsce
- zwolnienie zobowiązania - czynność prawna pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem wyrażająca zwolnienie z zobowiązania, formalny akt zwolnienia (symboliczna zapłata lub faktyczne zwolnienie bez wykonania zobowiązania przez acceptilatio - odwrotność stypulacji, stypulacja akwiliańska, czyli sprowadzenie kilku zobowiązań do jednego poprzez nowację i całościowe umorzenie; pisemne pokwitowanie wierzyciela - tylko gdy faktycznie nastąpiła zapłata; solutio per aes et libram - symboliczna zapłata przez odważenie; contrarius consensus - rozwiązanie przez akt przeciwny, np. porozumienie stron przy kontrakcie konsensualnym
- nowacja - zwolnienie z zobowiązania jednej osoby i przeniesienie go na drugą, możliwe tylko przy faktycznym istnieniu poprzedniego zobowiązania, nowe zobowiązanie likwiduje poprzednie, nowacja musiała wnosić „coś nowego” do zobowiązania,
- confusio - zlanie, zejście się wierzytelności z długiem w jednej osobie
- concursus causarum lucrativarum - zbieg tytułów nieodpłatnych, otrzymanie nieodpłatnie rzeczy indywidualnie oznaczonej, która należała się nieodpłatnie z innego tytułu, np. testament
- śmierć strony przy niektórych ze zobowiązań, np. zobowiązania z deliktów
- przypadkowe zniszczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej
Umorzenie zobowiązań według ius honorarium
- pactum de non petendo - nieformalna umowa i zrzeczenie się należności od dłużnika, zrzeczenie przez pactum nudum co stanowiło podstawę do ekscepcji, ekscerpcja odraczająca lub niwecząca w zależności od rodzaju pactum
- compensatio - potrącenie, wzajemne zaliczenie długu i wierzytelności, kompresja dobrowolna (decyzja stron o kompensacji zawarta najczęściej w pacta), kompensacja przymusowa (brak instytucji przy braku zgody jednej ze stron, rozwiązanie środkami procesowymi), kompensacja w iudica bonae fidei (domaganie się czegoś co trzeba zwrócić uznane za dolus, sędzia zasądzał tylko na różnicę), kompensacja w iudica stricti iuris (dopuszczalna tylko w wyjątkowych przypadkach, bankier mógł wystąpić tylko o saldo na swoją korzyść lub tracił wszystko z tytułu pluris petitio; nabywca spadku mógł żądać długu tylko z wzajemnym potrąceniem należności, pozwany umieszczał klauzulę z takim żądaniem w condemnatio, od Marka Aureliusza możliwość kompensacji jako exeptio doli pozwanego, od Justyniana potrącenie z mocy prawa z wyjątkiem depozytu, obowiązek uwzględnienia wzajemnych roszczeń przez sędziego, dotyczyło tylko wzajemnych roszczeń tego samego rodzaju, wymagalnych i płynnych, czyli możliwych do wykazania bez zwłoki w procesie
Prawo spadkowe
- sukcesja uniwersalna - wejście dziedzica w miejsce zmarłego, objęcie rzeczy w całości per universatem
- spadek - hereditas, bona, wszystkie rzeczy materialne, wierzytelności i długi, nie przechodziły w spadku służebności i uczestnictwo w spółce, „spadek jest niczym innym jak wejściem w ogół praw zmarłego”, bonorum possessio cum re na stałe, bonorum possessio się re tymczasowo
Dziedziczenie testamentowe
- testament - czynność prawna jednostronna, przejaw woli testatora, skuteczne po śmierci, warunek umieszczenia ogólnego spadkobiercy
- formy sporządzania testamentu - archaicznie (tylko przed zwoływanym dwa razy do roku w czasie pokoju zgromadzeniem ludowym, przed gotowym do boju oddziałem w czasie wojny) testament mancypacyjny (testamentum per aes et libram, pięciu świadków, libripens, zaufana osoba do przekazania majątku, później wola zapisywana na tabliczkach wręczanych zaufanej osobie w trakcie mancypacji), testament prawa pretorskiego (bonorum possessio sine re dla każdego, kto przedstawi opieczętowane tabliczki z podpisami siedmiu świadków, od Antoniana Piusa bonorum possessio cum re dzięki exeptio doli przeciwko powództwom dziedzica cywilnego), testamenty poklasyczne i justyniańskie (wpis ostatniej woli do ksiąg sądowych, złożenie testamentu u cesarza - formy publiczne; testament holograficzny własnoręczny i podpisany tylko przez testatora - forma prywatna; testament żołnierza lub w czasie zarazy w dowolnej formie pisemnej lub ustnej, testament niewidomego lub niepiśmiennego z wymogiem dodatkowego świadka - formy szczególne)
- treść testamentu - obowiązek ustanowienia dziedzica, początkowo na początku i w solennych słowach, dziedzic mógł zostać ustanowiony z warunkiem zawieszającym i tylko na stałe, przy warunku konieczność złożenia stypulacji przed objęciem spadku
- podstawienie - ustanowienie kolejnych dziedziców podstawionych w wypadku nieobjęcia spadku przez poprzednich, podstawienie pupilarne dla dziecka dziedziczącego, na wypadek gdyby zmarło przed osiągnięciem dojrzałości, podstawienie jak gdyby pupilarne dla spadkobierców chorych umysłowo, gdyby nie odzyskali zdrowia psychicznego
- wydziedziczenie - exheredatio, koniecznie w przepisanej formie pod groźbą nieważności testamentu
- skuteczność testamentu - wymóg zdolności rozporządzania testamenti facio activa, początkowo tylko obywatele rzymski sui iuris z pełną zdolnością do czynności prawnych, później peregryni mający commercium, alieni iuris w zakresie peculium castrense i quasi-castrense, niewolnicy państwowi do połowy peculium, kobiety
- zdolność do dziedziczenia - testamenti facio passiva, zdolność do czynności prawnych, niewolnicy wraz z wyzwoleniem, od Justyniana wyzwolenie automatyczne, brak zdolności dziedziczenia dla osób bez commercium, przejściowo kobiety, kościół mógł dziedziczyć od Konstantyna
- testament nieważny - sporządzony przez osobę nieuprawnioną, w niewłaściwej formie, bez sukcesji ogólnej, urodzenie się pominiętego pogrobowca, adopcja, captis deminutio testatora, testament odrzucony przez wszystkich był ważny, ale bezskuteczny i mógł działać jako kodycyl
- odwołanie testamentu - w ius civile sporządzenie nowego testamentu, w prawie pretorskim zniszczenie tabliczek, w prawie justyniańskim odwołanie po 10 latach w obecności trzech świadków lub oświadczenie do akt publicznych
- kodycyl - niemożność ustanowienia dziedzica i dokonywania wydziedziczeń, wszystkie pozostałe czynności w kodycylu potwierdzonym prze testament, w pozostałych kodycylach tylko fideikomisy
Dziedziczenie beztestamentowe
- dziedziczenie beztestamentowe - ab intestato, dziedziczenie po osobie, która nie pozostawiła testamentu, pozostawiła testament nieważny lub bezskuteczny
Dziedziczenie ab intestato według ustawy XII tablic
- wyróżnienie trzech grup dziedziców - sui heredes (osoby wolne władzy ojcowskiej spadkodawcy, żona cum manu jako agnacyjna córka, stawały się sui po śmierci ojca, dalsi potomkowie podlegli władzy spadkodawcy, wyłączenie emancypowanych potomków, sui heredes stanowili consortium lub dzielili majątek, podział majątku według głów krewnych tego samego stopnia, przy dalszych stopniem podział według szczepów), agnaci (tylko agnaci najbliższego stopnia, proximi agnaci i wymóg trwania więzi agnacyjnej, jako pierwsze rodzeństwo i matka cum manu jako agnacyjna siostra, przy braku proximi agnati dalsi krewni jak stryjowie i dalej stryjeczni bracia, grupy wykluczały się, podział według głów, od lex Voconia z kobiet wyłącznie siostry agnacyjne), współrodowcy (gentiles, noszący to samo nazwisko), od tertuliańskiej uchwały senatu żony sine manu mające trójkę dzieci dziedziczyły w drugiej klasie, od orficjańskiej uchwały senatu dzieci dziedziczyły po matce w pierwszej grupie
Dziedziczenie ab intestato według prawa pretorskiego
- powoływanie kolejno osób z następujących klas i stopni
- cztery klasy dziedziców - unde liberi (potomkowie agnacyjni i kognacyjni, podział według głów lub szczepów przy dalszych stopniach, emancypowany musiał wprowadzić własny majątek do podziału), unde legitimi (przy braku dziedziców w pierwszej klasie powołanie kolejno trzech klas prawa cywilnego), unde cognati (wszyscy zstępni kognacyjni do szóstego stopnia łącznie z dziećmi pozamałżeńskimi matki, prawnukowie rodzeństwa do siódmego, podział według głów, bliżsi wykluczali dalszych), unde vir et uxor (małżonkowie)
Dziedziczenie ab intestato według nowel Justyniana
- podział na cztery klasy - zstępni (pokrewieństwo kognacyjne, żyjący wykluczali swoje dzieci, podział według głów lub szczepów przy kilku stopniach), wstępni (wstępni i rodzeństwo ze wspólnej matki i ojca, dzieci po zmarłym rodzeństwie, podział według głów lub szczepów przy dzieciach rodzeństwa), rodzeństwo przyrodnie (jeden rodzic wspólny, dzieci po zmarłych braciach i siostrach, podział jak w klasie drugiej), krewni boczni (bez ograniczenia stopnia, bliżsi wykluczali dalszych, podział według głów), małżonkowie dziedziczyli jako ostatni po kognatach, uboga wdowa nie mająca posagu dziedziczyła ¼ spadku, ale nie więcej niż sto funtów, jeżeli nie miała więcej niż trójkę dzieci, przy większej liczbie dzieci podział według głów i wyłącznie użytkowanie dla wdowy; spadek po żołnierzu dla jednostki wojskowej, po duchownym dla kościoła, a spadek wakujący dla państwa
Dziedziczenie przeciwstestamentowe
- powołanie do spadku najbliższych osób wbrew woli spadkodawcy
- ochrona przed pominięciem - obowiązek powołania do spadku lub wydziedziczenia, obowiązek imiennego wydziedziczenia synów, w prawie pretorskim obowiązek wydziedziczenia wszystkich liberi, pominięcie syna powodowało upadek testamentu, pominięcie pozostałych dopuszczało ich do dziedziczenia, od Justyniana obowiązek wydziedziczenia wszystkich potomków bez względu na płeć pod groźbą nieważności
- querela inofficiosi testamenti - przeciwko woli testatora, możliwe tylko w ciągu pięciu lat, szanse na powodzenie tylko zstępni, po nich rodzice i na koniec rodzeństwo, tylko w wypadku testowania na rzecz osoby bezecnej, tylko dla osób, które nie dostały w spadku w jakikolwiek sposób minimalnego udziału, czyli zachowku (pars legitima), wielkość zachowku wynosiła od lex falcidia ¼ wielkości spadku należnej z dziedziczenia ab intestato, przy zasądzeniu upadek testamentu i pełna wielkość zachowku dla powoda
- querela inofficiosae donationis i querela inofficiosae dotis - skargi o uzupełnienie zachowku wobec obdarowanych nieuzasadnionymi darowiznami lub posagami
- dziedziczenie przeciwstestamentowe od Justyniana - querela inofficiosi testamenti tylko dla zupełnie pominiętych w testamencie, actio ad supplemendam legitimam o uzupełnienie zachowku, wielkość zachowku dla zstępnych 1/3 należnej w ab intestato, a przy więcej niż czwórce dzieci ½, możliwość wydziedziczania krewnych w linii prostej tylko z wyraźnego powodu jak niewdzięczność lub niegodziwość
- pominięty patron miał prawo do połowy spadku po wyzwoleńcu, a pominięty ojciec do połowy po emancypowanym synu
Nabycie spadku
- ipso iure - sui heredes w momencie śmierci ojca, przy zadłużonym spadku możliwość niezajęcia się spadkiem i uchylenia od odpowiedzialności beneficium abstinendi, wierzyciele zaspokajali się wprost ze spadku
- przez oświadczenie woli - dziedzice zewnętrzni, cretio (formalne oświadczenie o przyjęciu spadku ustnie wobec świadków, określony termin, zazwyczaj 100 dni), nuda voluntas (jakiekolwiek nieformalne oświadczenie woli, np. podjęcie funkcji dziedzica i wypłacanie zapisów), pretor na wniosek wierzycieli mógł wyznaczać termin do namysłu, a po nim pozwalał wierzycielom na egzekucję, możliwość złożenia oświadczenie o odrzuceniu spadku
- spadek leżący - hereditas iacens, możliwe zasiedzenie spadku przez roczne posiadanie usucapio pro herede, od II wieku n.e. zakaz zasiedzeń spadków
- transmisja powołania - transmissio, dziedziczenie powołania do spadku, dopuszczenie spadkobierców do przejęcia prawa do powołania, gdy uprawniony zmarł bez możliwości wykonania czynności, od Justyniana możliwe dowolne dziedziczenie w czasie roku
- niegodność - indignitas, utrata spadku na skutek przewinień wobec spadkodawcy, spowodowanie śmierci spadkodawcy, zniszczenie testamentu, przepadek spadku na rzecz państwa
Stanowisko prawne dziedzica
- wejście w miejsce spadkodawcy, możliwość odstąpienia spadku lub samego powołania do niego przez in iure cessio, prawo do sprzedaży spadku poprzez emptio venidtio
- ochrona prawna dziedzica - heres: hereditas petitio (actio in rem o objęcie spadku w całości, ciężar dowodu po stronie powoda), bonorum possessor: interdictum quorum bonorum (próba nabycia posiadania, od Justyniana fikcja jak gdyby był heres)
Wielość dziedziców
- wspólnota dziedziców - powstanie consortium, możliwość dysponowania własną częścią wyrażoną w ułamkach, powództwo działowe actio familiae erciscundae, podział wierzytelności i długów według wielkości udziału
- przyrost - ius adcrescendi, w przypadku odpadnięcia dziedzica jego udziały przypadały proporcjonalnie współdziedzicom
- zaliczenie na dział spadkowy - collatio, wymóg dołączenia własnego majątku przez emancypowanego syna i posagu emancypowanej córki, obowiązek przyłączenia przez wszystkich darowizn z testamentu, od Justyniana dotyczy także dziedziców ex testamento
- odpowiedzialność za długi spadkowe - separatio bonorum (dostępne dla wierzycieli spadku, oddzielenie majątku spadkowego i zarząd kuratora do zaspokojenia należności w wypadku niewypłacalności dziedzica), beneficum inventarii (stosowane wobec zadłużonych spadków, dziedzic po interwentaryzacji spadku zaraz po przyjęciu odpowiadał tylko z tej części)
Legaty i fideikomisy
- zapisy - cząstkowe przysporzenia ze spadku bez odpowiedzialności za długi, legaty z ius civile i fideikomisy z prawa cesarskiego
- legaty - legat windykacyjny (legatum per vindicationem, przeniesienie własności kwirytalnej do rzeczy z uprawnieniem do dochodzenia jej wydania), legat damnacyjny (legatum per damnationem, zawiązanie stosunku obligacyjnego quasi ex contarctu, możliwość dochodzenia należności, actio ex testamento), legatum sinendi modo (zobowiązanie spadkobiercy do tolerowania, że zapisobiorca zabierze ze spadku zapisaną rzecz), legat naddziałowy (legatum praeceptionem, jeden ze współspadkobierców dostawał dodatkowe przysporzenie, powództwo o podział majątku), od lex falcidia zapisy nie mogły przekroczyć ¾ majątku lub były proporcjonalnie zmniejszane
- dies cedens - dzień śmierci spadkodawcy, później dzień otwarcia testamentu, przy zapisie pod warunkiem zawieszającym zapisobiorca musiał dożyć tego dnia
- dies veniens - dzień nabycia spadku przez dziedzica, chwila spełnienia się warunku lub terminu przy zapisie
- fideikomisy - fideicommissum, prośba w testamencie do spadkobiercy o przysporzenie na czyjąś korzyść, możliwość zapisania czegoś peregrynowi, ochrona procesowa od Augusta, pretorzy do spraw fideikomisów i namiestnicy w prowincjach, możliwa klauzula kodycylarna nakazująca rozdzielić majątek według nieważnego testamentu jako fideikomis, możliwość obciążenia fideikomisem każdego, kto ma korzyść ze spadku, objęcie ochroną falcydyjską, od Justyniana połączenie z legatami
- fideikomis uniwersalny - prośba o przekazanie całego spadku jakiejś osobie, możliwy warunek, później dziedzic nie odpowiadał za długi i otrzymywał ¼ majątku, ochrona fideikomisariusza uniwersalnego poprzez hereditas petitio fideicommissaria
- legaty corocznej renty, umorzenia długu, legat peculium, legat posagu, legat służebności osobistej
- mortis causa capio - zapisy na wypadek śmierci, dołączane poprzez modus (brak ochrony procesowej) lub darowizna na wypadek śmierci (gdy obdarowany przeżył darczyńcę)