BUDOWA FORMUŁKI PROCESOWEJ

Formułka - stanowiła dla wymienionego na jej początku sędziego, program działania w fazie apud iudicem, określający w sposób maksymalnie zwięzły warunki, pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego

rodzaj części	nazwa	opis	typy
zwyczajna	intentio	jest częścią formułki, w której powód zawarł treść swego żądania. Bywały formułki składające się tylko z tej części, np. gdy ktoś nie domagał się zasądzenia kogoś, ale ustalenia stanu faktycznego, lub prawnego mającego na ogół znaczenie w przyszłym procesie.	intentio certa - żądanie w intentio było ściśle określone. Posługując się tą formułką powód narażał się na przegranie całego procesu, gdyby w fazie apud iudicem okazało się, że żąda on od pozwanego więcej niż się należało lub przedwcześnie, nie tam, gdzie należało lub z innej podstawy prawnej. Przegrana taka była efektem nadmiernego żądania.
						intentio incerta - żądanie nie było ściśle określone
		demonstratio	zwięzły opis stanu faktycznego, tym samym bliższe określenie podstawy prawnej (w formułkach opartych na fakcie).
		condemnatio	alternatywne upoważnienie sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego. Opiewała zawsze na pewną kwotę pieniężną (condemnatio pecuniaria). Powód, któremu zależało na odzyskaniu rzeczy mógł się posłużyć tzw. skargą arbitralną i żądać umieszczenia w formułce klauzuli arbitralnej. Na mocy tej klauzuli sędzia, który w wyniku postępowania dowodowego doszedł do przekonania, że rzecz należy się powodowi wzywał pozwanego do dobrowolnej restytucji tej rzeczy. Jeśli pozwany odmówił, powód szacował jaką wartość ma dla niego sporna rzecz (najczęściej kwota szacunkowa znacznie przewyższała jej wartość rynkową) i sędzia zasądzał pozwanego na kwotę nie przekraczającą kwoty szacunkowej.	condemnatio certa - opiewała na określoną kwotę pieniężną
						condemnatio incerta - opiewała na nieokreśloną kwotę pieniężną
		adiudicatio	występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej z możliwością dopłaty w przypadku niemożności równego podziału fizycznego, a w przypadku rzeczy niepodzielnej do przyznania jej jednemu współwłaścicielowi z koniecznością spłaty innych współwłaścicieli.
	nadzwyczajna	exceptio (zarzut procesowy)	1. część formułki umieszczona w interesie pozwanego. W exceptio pozwany przeciwstawiał inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną do tej zawartej w intentio przez powoda. Jeśli twierdzenia zawarte w exceptio okazały się prawdziwe sędzia zasądzał wyrok uwalniający pozwanego. Prawdziwość twierdzeń zawartych w exceptio musiał udowodnić pozwany. 2. exceptio mogło być również rozumiane jako same okoliczności faktyczne lub prawne podnoszone w celu obrony przez pozwanego. Exceptio powinno być podniesione przez pozwanego już w fazie in iure. Skutek, każdej exceptio, którym było oddalenie roszczeń powoda, mógł powód unicestwić odpowiednim twierdzeniem zwanym replicatio.	exceptiones peremptoriae - okoliczności definitywnie paraliżujące roszczenia powoda exceptiones dilatoriae - okoliczności, które uniemożliwiały dochodzenie w danym momencie, albo w danych okolicznościach, nie wykluczając tej możliwości w przyszłości lub w innych okolicznościach
						exceptio in rem - można było podjąć roszczenie przeciwko jakiemukolwiek powodowi exceptio in personam - roszczenie było skuteczne tylko przeciwko określonej osobie
						exceptiones rei coherentes - zarzuty przysługiwały jakiemukolwiek pozwanemu exceptiones personae coherentes - zarzuty przysługiwały określonemu pozwanemu
						exceptio doli (zarzut podstępu) - posługiwał się nim pozwany, gdy powód uzyskał swoje roszczenie podstępnie lub gdy zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami. Przez to pretor często łagodził surowe skutki ius civile.
		praescripto	umieszczana była w formułce na żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia lecz jego części. Miało to miejsce, gdy świadczenie miało być świadczone w ratach. Przy dochodzeniu zapadłych rat, powód dzięki praescripto unikał konsumpcji skargi o całość roszczenia.

---