Środki odkażające i antyseptyczne
Środek odkażający - oznacza substancję zabijającą wszystkie wegetatywne postacie drobnoustrojów. Tylko niektóre środki odkażające umożliwiają wyjałowienie, czyli zabicie wszystkich drobnoustrojów z zarodnikami włącznie. Do wyjałowienie potrzebny jest dłuższy czas i większe stężenie niż do odkażania. Służą do odkażania wydalin, narzędzi, przedmiotów martwych.
Środki antyseptyczne - są to substancje, które niszczą drobnoustroje lub hamują ich namnażanie. Mogą one działać bakteriobójczo lub bakteriostatycznie, podczas gdy środki odkażające muszą działać bakteriobójczo. Przeznaczone są do niszczenie bakterii na skórze i innych tkankach.
KWASY I ZASADY
Rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych może następować tylko w stosunkowo wąskich granicach pH, z reguły po stronie zasadowej. Zakwaszenie środowiska prowadzi zwykle do zahamowania rozwoju większości bakterii. Kwaśny odczyn jest fizjologiczną barierą dla rozwoju bakterii w żołądku, drogach moczowych i pochwie. Stężone kwasy i zasady mają działanie bakteriobójcze, zmiana pH w kierunku kwaśnym czy zasadowym prowadzi do denaturacji białka i śmierci wszystkich komórek. Są one wykorzystywane wyjątkowo ze względu na toksyczność dla tkanek człowieka a także działanie niszczące na wiele przedmiotów i materiałów.
Kwas octowy
powszechnie stosowany w roztworach 3-6% do konserwacji środków spożywczych
Kwas mlekowy
bywa stosowany do przepłukiwań pochwy w roztworach o pH ok 3,7
w stanach zapalnych przywraca fizjologiczny kwaśny odczyn i hamuje rozwój patologicznej flory bakteryjnej.
Kwas borowy i boran sodu (boraks)
środki przeciwbakteryjne
związek o dużej toksyczności
wchłania się łatwo z uszkodzonej skóry, błon śluzowych i z przewodu pokarmowego ilość wchłonięta tymi drogami może wystarczyć do wywołania ostrego zatrucia)
zatrucie charakteryzuje się wyniszczeniem i zaburzeniami neurologicznymi
często stosowany do płukania worka spojówkowego (małe ilości nie stwarzają zagrożenia, lecz skuteczność jest znikoma)
jako sól sodowa do zwalczania drożdżakowego zapalenia jamy ustnej u dzieci (pleśniawki)
Kwas benzoesowy
działa antyseptyczne dzięki obecności anionu
jako benzoesan sodu stosowany do konserwacji przemysłowych artykułów spożywczych (przetwory warzyw i owoców)
drażni błonę śluzową żołądka i może powodować ból i pieczenie w nadbrzuszu i zgagę
Kwas salicylowy
działa antyseptyczne a także wykazuje działanie keratolityczne
wykorzystywany do leczenia powierzchniowych zakażeń skóry, zwłaszcza grzybiczych
składnik zasypek, maści
pod postacią spirytusu salicylowego (roztwór 5-10%) - jako kosmetyk o działaniu antyseptycznym
Estry kwasu p-hydroksybenzoesowego - metylowy, etylowy, propylowy oraz ich sole
zastosowanie jako środki do konserwowania preparatów farmaceutycznych i kosmetyków,
mimo stosowania w niewielkich stężeniach (0,05-0,1%) mogą być szkodliwe - są silnymi alergenami - mogą prowadzic do ciężkich kontaktowych zapaleń skóry
Kwas undecylenowy oraz jego sole
wykazują umiarkowane działanie przeciwgrzybicze
stosowane w roztworach, emulsjach i maściach zawierających 5-10% substancji czynnej
ŚRODKI UTLENIAJĄCE
Tlen atomowy
działa toksycznie na komórki bakterii i innych drobnoustrojów
działanie związków wydzielających tlen atomowy nie jest zbyt silne, ulega osłabieniu w obecności substancji organicznych które przyłączając tlen, zmniejszają jego efektywne stężenie w środowisku
Ozon
łatwo rozpada się do tlenu atomowego
silnie drażni błony śluzowe
powoduje starzenie się różnych materiałów i tworzyw, np. gumy - staje się krucha
bywa stosowany w miejsce chloru do uzdatniania wody
Nadtlenek wodoru
w postaci 3% roztworu (woda utleniona) bywa stosowany do odkażania ran
działanie przeciwbakteryjne jest słabe
obecna w tkankach katalaza powoduje szybki rozpad nadtlenku, połączony z gwałtownym pienieniem( korzystne działanie mechaniczne - pęcherzyki gazu, burząc się, mechanicznie oczyszczają ranę)
ma działanie odwaniające i wybielające
w roztworach 30% (perhydrol) drażni silnie tkanki - w stomatologi do płukania kanałów zębowych, w kosmetyce do rozjaśniania włosów
Kwas nadoctowy
związek o silniejszym działaniu odkażającym od nadtlenku wodoru
w stężeniach poniżej 0,3% oprócz działania bakterio- i wirusobójczego wykazuje działanie na zarodniki i grzyby
stosowany do niskotemperaturowego odkażania sprzętu medycznego, jak endoskop, hemodializatory
Nadmanganian potasu
krystaliczna substancja o ciemnofioletowej barwie
łatwo rozpuszcza się w wodzie
działanie bakterio- i grzybobójcze
roztwory 0,02% działają skutecznie ale drażnią tkanki
w stężeniu 0,01% pozbawione drażniącego działania, działanie przeciwbakteryjne jest słabe i powolne
CHLOROWCE I POCHODNE CHLOROWCÓW
JOD I JODOFORY
Jod
brązowe kryształy rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych ,
niszczą wszystkie drobnoustroje
roztwory jodu stosowane są do odkażania skóry - jodyna (7-10% roztwór) może być stosowana do odkażania otoczenia ran lub skóry nie uszkodzonej, na uszkodzone powłoki silnie drażni tkanki, powoduje ból i pieczenie
Jodofory
to kompleksy jodu z wielkocząsteczkowymi związkami organicznymi pełnią one rolę nośnika jodu
jod jest uwalniany z kompleksu stopniowo co przedłuża jego działanie
odkażanie skóry i przedmiotów
Jodowany poliwinylopirolidon (powidon jodowany)
zawiera w 10% roztworze 1% jodu - nie barwi skóry
może być stosowany w oparzeniach, do odkażania innych ran, a także płukania pochwy
CHLOR I CHLOROFORY
Chlor
zabija większość drobnoustrojów
mało wrażliwe są prątki kwasooporne
działa wiruso- i pierwotniakobójczo
obecność substancji organicznej osłabia jego działanie
wolny chlor - uzdatnianie wody wodociągowej
Chlorofory
związki uwalniające chlor lub kwas podchlorawy mogą być traktowane jako jego nośniki
odkażanie wody, przedmiotów, pomieszczeń, urządzeń sanitarnych
Podchloryn wapnia i sodu
wapno chlorowane do odkażania urządzeń sanitarnych, odchodów i zakażonego materiału
podchloryn sodu w połączeniu z wodorotlenkiem sodu jako tzw. antyformina znajduje zastosowanie w stomatologii do przemywania martwiczych kanałów zębowych
Chloraminy(chlorowane kwasy sulfonowe)
odkażanie przedmiotów i pomieszczeń (roztwory 10%)
niekiedy odkażanie skóry rąk (1-2%)
Halazon
do odkażania wody pitnej w warunkach polowych
ALKOHOLE
Alkohol etylowy
przeciwbakteryjnie niezbyt silnie, lecz w odpowiednich stężeniach dość skuteczny
najskuteczniej przeciwbakteryjne działa w stężeniach 40-50% - jednak zbyt powolne
70% nieskuteczna z powodu denaturacji białek komórkowych
w chirurgii do odkażania rąk
Alkohol izopropylowy
w stężeniach powyżej 70% działa nieco silniej od alkoholu etylowego, powoduje jednak przekrwienie tkanek położonych głębiej
ze względu na powodowanie przekrwienia znajduje się niekiedy w preparatach do nacierań o działaniu rozgrzewającym
ALDEHYDY
Aldehyd mrówkowy
związek gazowy
roztwory wodne zawierające 40% formaldehydu - formalina
działa na mikro- i makroorganizmy
formaldehyd służy do odkażania przedmiotów i pomieszczeń - można stosować gazowy formaldehyd, wydzielający się z formaliny po dodaniu nadmanganian potasu
gazowy formaldehyd drażni błony śluzowe, zwłaszcza dróg oddechowych
Metenamina( urotropina)
produkt kondensacji formaldehydu z amoniakiem
w środowisku kwaśnym rozpada się z uwolnieniem formaldehydu
kiedyś szeroko stosowana do odkażania dróg moczowych
Aldehyd glutarowy
mniej lotny i nie drażni dróg oddechowych
skutecznie działa w środowisku kwaśnym
odkaża nie narzędzi i endoskopów
FENOLE
Fenol
bakteriobójczo w stężeniach powyżej 1%
bakteriostatycznie w stężeniach 0,2%
grzybobójcze w stężeniach 1,3%
znaczenie wyłącznie historyczne
silnie toksyczny
zastosowany na skórę powoduje martwicę, przenikając w głąb
Krezol
działa na większość bakterii chorobotwórczych
odkażania odchodów
najczęściej stosowanymi preparatami krezolu są roztwory w mydłach, roztwory takie jak lizol, kreolina w stężeniach od 2% stosowane są do odkażania przedmiotów, pomieszczeń, podłóg, urządzeń sanitarnych
Heksachlorofen
chlorowcopochodna bis-fenolu uchodzi za jedną z najskuteczniejszych środków z tej grupy
działanie na bakterie G+ , bakteriostatyczne
bakteriobójcze rozwija się powoli
hamuje wzrost większości grzybów chorobotwórczych
jest związkiem toksycznym, wchłania się przez skórę i długotrwałe stosowanie jego preparatów może być przyczyną przewlekłego zatrucia
METALE CIĘŻKIE I ICH ZWIĄZKI
Rtęć
przeciwbakteryjne działanie rtęci związane jest z jej powinowactwem do grup sulfhydrylowych , zablokowanie tych grup w enzymach komórki bakteryjnej powoduje zahamowanie jej wzrostu, usunięcie rtęci ze środowiska powoduje przywrócenie wzrostu bakterii
Chlorek rtęci
znaczenie historyczne ze względu na słabe działanie i wysoką toksyczność
Srebro
związki srebra są silnie działającymi środkami przeciwbakteryjnymi
działa ściągająco i żrąco na tkanki
woda destylowana zawierająca srebro w rozcieńczeniu 1:20000000 wykazuje właściwości bakteriobójcze
Azotan srebra
źle przenika w głąb tkanek i działanie jego jest głównie powierzchniowe
stosowany w stężeniach 0,01-10%
stężenia 0,01% działają umiarkowanie przeciwbakteryjnie i ściągająco - stosowany na błony śluzowe
rozcieńczone roztwory azotanu srebra pobudzają ziarninowanie trudno gojących się ran
pałeczki z azotanem srebra oraz roztwory 10-20% działają przyżegająco stosowane np. do niszczenia brodawek młodzieńczych
organiczne związki srebra stosowane w roztworach 0,5-2% są stosowane na błony śluzowe w ropnych zakażeniach nosa, worka spojówkowego, cewki i pęcherza
ZWIĄZKI POWIERZCHNIOWO CZYNNE ( detergenty, tenzydy)
Należą do związków zmniejszających napięcie powierzchniowe. Związki zawierające jednocześnie dwie grupy hydrofilne i hydrofobowe, mają zdolność emulgowania tłuszczów. Działanie ich polega na zmianie struktury warstwy lipidowej błony komórkowej bakterii, co prowadzi do jej wzmożonej przepuszczalności i ucieczki ważnych składników komórki na zewnątrz. Ważnym czynnikiem, nasilającym działanie tych związków, jest zdolność zmydlania warstewki tłuszczu, znajdującego się na odkażanej powierzchni, co prowadzi do jej mechanicznego oczyszczenia.
detergenty niejonowe( środki zwilżające, myjące i piorące)
detergenty anionowe (mydła)
detergenty kationowe (głównie czwartorzędowe zasady amonowe - działanie przeciwbakteryjne)
Tenzydy anionowe
Najważniejszym działaniem mydeł anionowych jest ich działanie czyszczące. Emulgują wydzieline tłuszczową skóry i usuwają ją razem z brudem, złuszczonym naskórkiem i bakteriami
Tenzydy kationowe
W obecności detergentów anionowych i substancji organicznych ulegają unieczynnieniu. Działanie powierzchowne
BARWNIKI
Fiolet krystaliczny - pioktanina
Działa na bakterie G+, a także na niektóre grzyby chorobotwórcze, zwłaszcza drożdżaki. Związek ten jest stosowany w wodnych lub alkoholowych roztworach o stężeniach 0,01-2% do odkażania powierzchownych uszkodzeń naskórka i błon śluzowych, w niektórych grzybicach i drożdżycach (u dzieci). Zastosowany na uszkodzone powłoki działa lekko ściągająco i osuszająco. Podobnie działa zieleń brylantowa
Etakrydyna (Rivanol)
Działa bakterio- i pierwotniakobójczo. Służy do odkażania skóry i błon śluzowych oraz powierzchownych uszkodzeń powłok.
Błękit metylenowy
Może być stosowany do odkażania dróg moczowych, a 0,5% roztwór do odkażania skóry i błon śluzowych.
BIGUANIDY
Chlorheksydyna
Działa silnie na bakterie G+, na G- ma słabsze działanie na niektóre nie działa wcale np. prątki kwasooporne. Działanie jej polega na uszkodzeniu błony cytoplazmatycznej bakterii. Alkohole i pH alkaliczne nasilają działanie chlorheksydyny.
Stosowana do odkażania ran, oparzeń, płukania jamy ustnej, pęcherza moczowego i pochwy, przed operacyjnego odkażania skóry, rąk, narzędzi i aparatów. Krem z chlorheksydyną bywa stosowany w leczeniu trądziku, ma również opinię skutecznego środka w gronkowcowych zakażeniach skóry.