Diagnoza - gr. diagnosis - oznacza rozpoznanie, rozróżnienie. Pojecie to najczęściej było używane w medycynie i do dziś mianem diagnozy lekarze określają rozpoznanie choroby. Pojęcie to wiąże się z samą czynnością rozpoznania, opisywania, charakteryzowania, wykrywania, stwierdzenia stanów i zachowań w wymiarach: prawidłowe-nieprawidłowe, korzystne-niekorzystne, zaburzone-będące w normie.
Diagnostyka - proces intencjonalny, w którym określa się przedmiot rozpoznania, cel któremu to rozpoznanie ma służyć, skutki i kierunki działań. Diagnostykę należy więc traktować jako dyscyplinę o sposobach zorganizowanego, metodycznego diagnozowania określonych stanów rzeczy, zjawisk, funkcjonowania grupy, jednostek, instytucji, środowisk.
Diagnoza kliniczno-wychowawcza (J. Korczak)
- przeniesienie obserwacji medycznej na grunt pedagogiczny,
- szczególnym problemem jest zauważenie objawów, określenie ich znaczenia, funkcji jakie spełniają w całym procesie rozwoju, ich istoty w całej strukturze;
- za najważniejszą metodę prowadzącą do poznania dziecka Korczak uważał obserwację, jednakże namawiał też do obserwowania również siebie.
Diagnoza środowiskowa - obejmuje elementy środowiska czynne pedagogicznie, przy czym środowisko główne oznacza aktualne i potencjalne uwarunkowania przedmiotu i procesu wychowania. Diagnoza środowiskowa polega na rozpoznawaniu przyczyn określonego stanu jednostki lub grupy (np. rodziny), głównie o przyczyny niekorzystnych sytuacji dla rozwoju, życia i zdrowia, opieki i wychowania danej jednostki czy grupy, a także o wykrycie „sił” tkwiących w jednostce i jej najbliższym otoczeniu na którym można oprzeć postępowanie racjonalizacyjne, rewalidacyjne, profilaktyczne, przywracające stan pożądany.
Rodzaje, typy diagnoz cząstkowych wg Ziemskiego.
Diagnoza klasyfikacyjna (typologiczna) - zaszeregowująca badane zjawisko do danego typu lub gatunku. Opowiada na pytanie, czy jest dane zjawisko x lub określa, że x należy do pewnego typu T1.
Diagnoza genetyczna (kauzalna) - rozkładająca badane zjawisko na składniki proste, szukająca wyjaśnienia uwarunkowania przyczynowego spostrzeganych objawów na podstawie zebranych danych o wcześniejszych fazach owego zjawiska oraz na podstawie wiedzy o ogólnych prawidłowościach przyczynowych zjawisk tej dziedziny.
Diagnoza znaczenia (celowościowa) - określa znaczenie badanego zjawiska dla pewnego szeregu kompleksu zjawisk, podaje wyjaśnienie celowościowe badanego zjawiska jednostkowego.
Diagnoza fazy - jej zadaniem jest ustalenie etapu zmiany ustalonej rzeczywistości, o uchwycenie dynamiki rozwoju analizowanego zjawiska i ustalenie jego fazy.
Diagnoza prognostyczna - przewidywanie jak badane zjawisko może lub powinno się rozwinąć.
Zadania, etapy diagnozy.
Przyporządkowanie danego wycinka analizowanej rzeczywistości do typu lub gatunku, które może być dokonane na podstawie fachowej literatury lub doświadczenia praktycznego diagnosty (d. kategorialna, klasyfikacyjna, typologiczna).
Znalezienie i wyjaśnienie genetyczne badanego stanu rzeczy, ustalenie źródeł określonego zaburzenia, wykrywając jego przyczyny pierwotne i wtórne (d. genetyczna). Podstawowe zadanie - wyjaśnienie badanej sytuacji, stanu organizmu, zjawiska.
Określenie znaczenia badanego układu do innego układu (d. funkcjonalna, znaczenia, celowościowa).
Ustalenie etapu zmiany w badanej rzeczywistości, uchwycenie dynamiki rozwoju analizowanego zjawiska i jego fazy (d. fazowa).
Odkrycie przewidywanego kierunku zmian badanej rzeczywistości. Określenie przypuszczalnego rozwoju badanego zaburzenia, bądź też przewidzenie skutków, które mogą się ujawnić w wyniku obecnego poziomu zjawiska, funkcjonowania instytucji lub grupy (d. prognostyczna).
Prakseologiczne walory dobrej diagnozy
1. Sprawność pracy diagnosty:
- unikanie przeprowadzania zbędnych badań dodatkowych,
- staranność diagnosty - wnikliwe i wieloaspektowe zbadanie i przemyślenie danego stanu rzeczy,
- wytrwałość w postępowaniu,
- wprawa diagnosty w stawianiu diagnoz - umiejętność wykorzystywania wiedzy i sposobów badawczych (biegłość diagnostyczna),
- umiejętność płynnego przechodzenia od czynności do czynności, od fazy do fazy.
2. Diagnoza jako wytwór dobrze przeprowadzonych czynności diagnostycznych:
- trafna - prawdziwa,
- adekwatna,
- dostatecznie szczegółowa,
- nie może być schematyczna.
Błędy diagnostyczne
Błędy obserwacji:
- niespostrzeganie istniejących cech,
- spostrzeganie objawów w zmienionej ilościowo i jakościowo postaci,
- spostrzeganie objawów które nie istnieją.
Błędy rozumowania:
- niezupełna eliminacja,
- błąd fałszywej przyczyny,
- błąd atrybucji,
- błąd polegający na pomieszaniu walorów objawów.
Błędy techniczne.
- wynikające ze złego działania aparatury używanej do badań.
Błędy etyczne.
- nie dotrzymanie tajemnicy zawodowej,
- wywołanie stanów stresowych i zmęczenia u badanych,
- przeprowadzanie badań w atmosferze przymusu,
- stosowanie pozornej anonimowości badań,
-uleganie sugestiom ocen z przeszłości w ocenach stanu bieżącego i „etykietowanie” osób badanych.
Metodologia diagnozy
Metoda diagnozy - wszelkie racjonalnie uzasadnione sposoby postępowania diagnostycznego: zaplanowanie toku diagnostycznego, konstruowanie, dobór oraz zastosowanie technik zebrania i opisu cech badanego przedmiotu, rozumowanie diagnostyczne łączone z weryfikacją diagnozy, czynnościami prognostycznymi i całościową ostateczną oceną wyników postępowania pedagogicznego.
Centralnym problemem metodycznym jest adekwatność metody (metod) diagnozy do celu diagnozy i do zamierzeń pedagogicznych.
Cechą podstawową metody (metod) diagnozy jest jej plastyczność - nie istnieją gotowe metody diagnozy do zastosowania w konkretnym przypadku. Metodę każdorazowo trzeba tworzyć, wzorując się m.in. na modelach metod. Głównym problemem w stosowaniu technik diagnostycznych jest sprawność i biegłość stosowania.
Podstawowym narzędziem diagnozy jest wywiad środowiskowy.
Potrzeba = brak (Def.)
S. Gerstman - rozumie potrzebę jako pewien stan organizmu związany z brakiem czegoś.
H. Muszyński - opisuje potrzebę jako przezywanie stanu napięcia psychonerwowego pod wpływem braku jakiegoś dotąd występującego stale warunku.
K. Obuchowski - potrzeba ludzka to właściwość osobnika X polegająca na tym, że osobnik X bez przedmiotu Y nie może normalnie funkcjonować, tj. uzyskiwać optymalnej sprawności w zachowaniu siebie i gatunku oraz zapewnieniu własnego rozwoju.
Opieka
J. Wołczuk - przez opiekę nad dziećmi i młodzieżą rozumie nie tylko dostarczanie im niezbędnych środków do zaspokajania materialnych potrzeb, lecz również branie odpowiedzialności za losy korzystającego z opieki, a więc za wspomaganie i pielęgnowanie jego rozwoju, zapobieganie degeneracji społecznej, za warunki rozwoju psychofizycznego i kształtowanie twórczej osobowości podopiecznego.
A. Kamieński - to czynności świadczone w tych wszystkich sytuacja życiowych, w których ludzie dotknięci nieszczęśliwym układem wydarzeń losowych nie umieją albo nie mają dość sił, aby samodzielnie przezwyciężyć piętrzące się przed nimi trudności.
Potrzeby opiekuńcze - to te spośród całości potrzeb jednostki (grupy), których nie jest ona zdolna (przejściowo lub trwale, częściowo lub całkowicie) samodzielnie zaspokoić i regulować.
Potrzeby opiekuńcze są wytworem (funkcją) dwóch nakładających się na siebie bezpośrednich czynników, stanowiące dwie grupy fundamentalnych, gatunkowych właściwości człowieka - są to: potrzeby ludzkie oraz określone niezdolności (niedyspozycja) do względnie samodzielnego zaspokajania i regulowania tych potrzeb. Ściślej potrzeby opiekuńcze są pochodną tych właściwości, następstwem ich zderzenia się w czasie i miejscu.
Podstawowe czynniki potrzeb opiekuńczych
1.„Podprogowy” poziom rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego dzieci i młodzieży, który implikuje (zawiera) niezdolność do samodzielnego funkcjonowania w życiu.
2.Inwolucyjne(wsteczne zmiany) następstwa procesu starzenia się człowieka, powodujące powstającą utratę posiadanych zdolności do samodzielnego zaspokajania swych potrzeb.
3.Odchylenia od normy, upośledzenia dziedziczne, wrodzone i nabyte.
4.Choroby i nieszczęśliwe wypadki losowe.
5.Sieroctwo (naturalne i patogenne) oraz niewydolność opiekuńczo-wychowawcza rodziny.
Podstawowe uwarunkowania potrzeb opiekuńczych.
Określone standardy życia.
Funkcjonujące poglądy i przekonania w zakresie potrzeb ludzkich i ich zaspokajaniu.
Możliwości ludzkie i materialne w tym zakresie.
Środowisko społeczno-kulturowe.
Stan potrzeb u jednostek wymagających opieki oraz poziom świadomości tych potrzeb.
Klasyfikacja potrzeb
wg A. Maslow'a
Potrzeby ludzkiego rozwoju: estetyczne, wiedzy i rozumienia, samorealizacji.
Potrzeby podstawowe: szacunku i uznania, przynależności i miłości, bezpieczeństwa, fizjologiczne.
wg K. Obuchowskiego
potrzeby samozachowania - potrzeby związane z czynnościami fizjologicznymi organizmu, np.: pokarm, tlen, woda, wypoczynek.
Potrzeby orientacyjne, związane z orientacją w otoczeniu, np.: potrzeba poznawcza, kontaktu emocjonalnego.
Potrzeby rozmnażania.
Klasyfikacja potrzeb opiekuńczych
1.P. normalne - wynikające z podstawowych właściwości gatunkowych człowieka i jego nieuniknionych zależności interpersonalnych i społecznych oraz nie budzących dezaprobaty właściwości indywidualnych, to jest dzieciństwa i młodości, starości, niesymetrycznych zależności i stosunków międzyludzkich. Składające się z:
a/P. powszechnych - właściwych wszystkim ludziom, np. p. biologiczne, bezpieczeństwa, które dzielimy na:
- P. standardowe - odczuwane przez większość ludzi,
- P. hiperstandardowe - wykraczające w znacznym stopniu ponad poziom średni i statystyczny, wynikające z uzdolnień jednostki, talentów, geniuszu oraz wysoce wartościowych zainteresowań i zamiłowań.
b/P. indywidualnych - wynikające ze specyficznych cech osobowościowych jednostki, jej indywidualnych biografii, utrwalonych nastawień i oczekiwań.
2.P. patogenne - wytworzone przez różnego rodzaju ujemne, a więc patologiczne czynniki życia i rozwoju znacznej części ludzi, a zwłaszcza wielorakie odchylenia od normy, upośledzenia, choroby, derywacje rodzinne, stany frustracyjne, ujemne następstwa rozwoju cywilizacyjnego. Składają się one z:
a/P. endogenne (wewnętrzne)
b/P. egzogenne (zewnętrzne)
które dzielimy na:
- P. zależne - to potrzeby których czynnikami są ich podmioty (pewne ich cechy) i związane z nimi wzajemną zależnością osoby lub instytucje, np. opiekunowie i wychowawcy. Tak więc czynnikami tych potrzeb mogą być: lenistwo, nastawienie na opiekę i zależność od innych, niezaradność.
- P. niezależne - to potrzeby spowodowane przez czynniki niezależne od ich podmiotu. Wynikają one przede wszystkim z upośledzeń fizycznych i psychicznych, sieroctwa naturalnego, chorób, wypadków losowych, a więc takie, które nie zostały zawinione przez człowieka.
Konsekwencje niezaspokojonych potrzeb dziecka
poczucie niższości,
stany lękowe, frustracje,
reakcje agresywne wobec rówieśników, otoczenia, autoagresja, objawy nieprzystosowania społecznego, ucieczki w grupy nieformalne - subkultury,
trudności, niepowodzenia szkolne,
trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych,
gorszy rozwój intelektualny, fizyczny, społeczny.
Obserwacja - podstawowa metoda diagnostyczna, która polega na gromadzeniu informacji, systematycznym rejestrowaniu zachowań osoby lub osób badanych oraz na interpretacji uzyskanych danych.
Rodzaje obserwacji - podział ze względu na:
Przedmiot obserwacji:
- o. pedagogiczna - jej przedmiotem są wytwory procesu nauczania, wychowania: wiadomości, umiejętności, sprawności opanowane przez ucznia, prowadzona jest przez nauczyciela w różnych sytuacjach na terenie szkoły.
- o. psychologiczna - jej przedmiotem są czynności świadczące o określonych procesach psychicznych lub właściwościach osobowości obserwowanej jednostki (np. spostrzegawczość, myślenie, zdolności, zainteresowania, temperament, postawy).
Cel obserwacji:
- o. dorywcza - przypadkowa, niezamierzona.
- o. systematyczna,
Zakres, treść obserwacji:
- o. wycinkowa - jej przedmiotem są pewne czynności, ruchy osoby obserwowanej np. obserwacja próbek zdarzeń dot. zachowań agresywnych,
- o. całościowa, tematyczna
Liczbę obserwowanych osób:
- o. indywidualna,
- o. grupowa,
Postawę obserwatora:
- o. czynna (uczestnicząca),
- o. bierna,
Czas trwania:
- o. ciągła - prowadzona be przerwy przez szereg godzin, dni, tygodni, wymaga współdziałania kilku obserwatorów,
- o. próbek czasowych - dokonywana w ściśle określonych odstępach czasu, np. obserwacja zachowania dziecka przez 5 min. co ½ godz.
Zarejestrowanie - sposób utrwalania zbieranych materiałów:
- o. z rejestracją słowną - notowanie w dzienniczku obserwacyjnym faktów stwierdzonych w zachowaniu się obserwowanego obiektu,
- o. z rejestracja symboliczną (np. x oznacza uśmiech),
- o. instrumentalna - rejestrację poczynionych obserwacji dokonuje się za pomocą odpowiednich urządzeń, np. aparatu fotograficznego,
Kategorie zachowania się:
- o. nieskategoryzowana (jakościowy zapis zachowań),
- o. skategoryzowana - opis w oparciu o kategorie, np. kategorie czynników zewnętrznych wpływających na zachowanie się - podniety, sytuacje,
- o. jednostek pola - ciągłość zachowania dzieli się na jednostki, specjalne kategorie do opisu zjawisk występujących w każdej jednostce,
o. topograficzna - przy badaniu zachowania się jednostki w grupie obserwacja kontaktów społecznych nawiązywanych przez jednostkę.
Cele obserwacji:
ekologiczny - pozwalający poznać stosunki między zachowaniem się a różnymi okolicznościami zachodzącymi w otaczającej rzeczywistości, np. zachowanie dziecka a różne zabawki,
normatywny - pozwalający poznać główne tendencje rozwojowe w zakresie pewnych cech, np. dzieci w różnym wieku,
systematyzacyjny - poznanie ogólnych prawidłowości psychicznych oraz badanie za pomocą obserwacji zależności miedzy ogólnymi zmiennymi zachowania się, np. reakcja strachu w sytuacji zagrażającej, proces adaptacji do nowej grupy społecznej.
Wskaźniki obserwacji
konstytucjonalne, np. temperament, usposobienie,
behawioralne,
fizjologiczne,
przedmiotowe.
Przebieg procesu obserwacji
określić cel obserwacji,
jakie osoby, zjawiska będą obiektem obserwacji,
ustalić rodzaj obserwacji, sposób,
określić formę zapisu,
określić zasady opracowania danych,
ustalić reguły interpretacji,
Cechy poprawnej obserwacji
obiektywna,
celowa - zamierzona,
systematyczna - nie może być jednym aktem,
selektywna - obserwujemy te cechy przedmiotu które wyznacza nam cel obserwacji,
wierność, dokładność, zgodność z prawdą,
dyskretna,
zachowanie powinno zostać ukazane z całym kontekstem sytuacji, na tle sytuacji,
obserwacja powinna być przeprowadzona w różnych sytuacjach,
uwzględnienie indywidualnych cech jednostki,
obserwacja całokształtu sytuacji - zachowania dziecka na tle grupy
Cechy obserwatora
dokładny,
rzetelny,
obiektywny,
spostrzegawczy,
posiada wiedze na temat metody,
zdolność do trwałego skupienia uwagi,
zainteresowanie podmiotem, przedmiotem obserwacji,
motywacja,
aktywna postawa.
Błędy w obserwacji:
notowanie podczas obserwacji /jeśli notujemy, to za pomocą symboli/;
brak obiektywizmu /fragmentaryczny, powierzchowny, ogólnikowy/;
nieumiejętne selekcjonowanie faktów, błędna interpretacja faktów;
przedwczesne wyprowadzanie wniosków;
brak ujmowania zachowania na tle grupy, sytuacji, wyrwanie zachowania z kontekstu - fałszywy obraz;
błędne użycie terminologii pedagogicznej, psychologicznej;
brak oddziaływania na dziecko podczas obserwacji.
Przeprowadzenie obserwacji (podobnie wywiadu) wymaga przeznaczenia na ten cel pewnej ilości czasu, którym nieraz nie dysponuje nauczyciel. Pomocne są w takiej sytuacji wytwory działania, pracy, które powstają w bezpośredniej łączności z nauczaniem (dzieci prowadzą zeszyty, piszą wypracowania, wykonują rysunki).
Analiza wytworów działania:
Wytwór działania, pracy - wynik, rezultat, efekt końcowy różnych czynności. Wytwory pracy uzyskuje się w procesie uczenia się, w trakcie działalności produkcyjnej, twórczej, w wyniku czynności zabawowych czy związanych z życiem osobistym.
Wytwory działania mogą być źródłem poznania dynamiki rozwoju dziecka, jego cech świadczących o stosunku do pracy /staranność/, psychiki człowieka dorosłego, w psychologii klinicznej służą do określenia zaburzeń chorobowych u pacjentów.
Analiza wytworów działania - zalety:
Ścisły związek metody z procesem wychowania,
może być stosowana przez nauczycieli,
nie wymaga dodatkowego czasu, gdyż większość wytworów powstaje na lekcjach.
Obiektywizm metody.
Możliwość przeprowadzenia analizy porównawczej wytworów działania.
Możliwość analizy nie tylko wytworów aktualnie wykonanych, lecz także tych dawniejszych.
Łatwość gromadzenia niektórych wytworów, np. rysunków, zeszytów /wyjątek stanowią pamiętniki, listy/.
Możliwość poznania pewnych cech osobowości autora wytworu działania.
Etapy analizy wytworów:
Wstępne określenie celu, np.: poznanie zainteresowań, przeżyć.
Ustalenie rodzaju zbieranych materiałów /staranność ucznia - zeszyty, uzdolnienia plastyczne - rysunki/.
Dokonanie wstępnej segregacji.
Przeprowadzenie interpretacji i sformułowanie wniosków.
Sposoby interpretacji wytworów działania:
I. pedagogiczna - dotyczy umiejętności, sprawności i wiadomości kształconych w procesie nauczania, np. analizując zeszyty z języka polskiego formułowane są wnioski z zakresu ortografii, stylistyki i interpunkcji.
I. psychologiczna - zwracamy uwagę na te elementy wytworów, które świadczą o właściwościach psychicznych wykonawcy (wnioskujemy o spostrzegawczości, zdolnościach, zainteresowaniach).
I. indywidualna - jej przedmiotem są wytwory wykonane przez jedną osobę; staramy się określić właściwości psychiczne danej jednostki.
I. grupowa - opieramy się na wytworach określonego zespołu, grupy; ten rodzaj interpretacji pozwala na określenie cech rozwojowych charakterystycznych dla danej grupy.
I. jakościowa - opiera się na ogólnym wrażeniu wywołanym przez analizowany wytwór; stwierdzamy, że zeszyty ucznia świadczą o jego zamiłowaniu do porządku, staranności, rysunki wskazują na zdolności plastyczne.
I. ilościowa (analityczna) - uwzględniamy różne szczegóły badanych wytworów, obliczamy ich ilość, by sformułować odpowiednie wnioski; np. obliczamy ilość błędów ortograficznych, obliczamy ilość form kształtów, treści występujących na rysunku.
I. diagnostyczna - ustalamy aktualny stan analizowanej cechy (stwierdzamy, że zeszyty prowadzone przez jednostkę wskazują, iż nie zna ona zasad pisowni, jest niestaranna). Interpretacji diagnostycznej podlegają wytwory wykonane aktualnie lub też w ciągu kilku ostatnich dni, tygodni.
I. rozwojowa - badamy zmiany cechy zachodzące na przestrzeni pewnego okresu czasu. Gromadzimy wytwory, które powstały w ciągu kilku miesięcy, lat.
I. prognostyczna - formułujemy przypuszczenia dotyczące przyszłego rozwoju danej cechy (przeglądając udane rysunki ucznia przekonujemy go o zdolnościach plastycznych i zachęcamy do nauki w szkole o tym profilu).
I. formalna - uwzględniamy ich formę zewnętrzną (szatę graficzną, czystość, przejrzystość). Interpretacja ta pozwala poznać cechy ucznia związane ze stosunkiem do pracy, takie jak: staranność, dokładność, systematyczność.
I. treściowa - wnikamy w treść utworu /analizujemy sposób rozwiązania zadania, by określić umiejętności z zakresu matematyki/.
Rodzaje wytworów działania:
zeszyty,
rysunki,
pamiętniki,
wypracowania,
listy, pamiętniki, dzienniki.
Rysunki:
pozwalają poznać rozwój dzieci,
wykorzystywane przy badaniu inteligencji, osobowości,
wykorzystywane przy badaniu osób psychicznie chorych,
z rysunków odczytać można pragnienia, obawy, traumy,
rysunek odzwierciedla cechy osoby, świadczy o relacjach z otoczeniem.
Formalna interpretacja rysunku - czystość wykonania, plamy, podpis, zagięcia kartki (cechy zewnętrzne), na podstawie których wnioskujemy o staranności, dokładności, zdolnościach grafomotorycznych.
Treściowa interpretacja rysunku - wielkość, szczegóły, proporcje, charakter linii, światłocienie, kolorystyka, wnioski będą dotyczyły wyobraźni, zainteresowań.
Zeszyty:
interpretacja formalna - okładka, wygląd kartek w zeszycie, zapis lekcji, prac domowych, pismo (staranny uczeń),
interpretacja rozwojowa -na podstawie porównania wytworów z kilku lat (zmiana cechy na przestrzeni jakiegoś okresu),
interpretacja diagnostyczna - aktualny stan analizowanej cechy, np. dziecko nie zna zasad gramatycznych,
interpretacja treściowa - zależy od tego z jakiego przedmiotu analizowany jest zeszyt (j. polski - umiejętność pisemnego wyrażania myśli).
Wypracowania pozwalają na sformułowanie wniosków dotyczących:
niektórych zainteresowań,
poglądów,
postaw,
dążeń,
ideałów życiowych,
wyobraźni piszącego.
Listy, pamiętniki, dzienniki pozwalają poznać:
cechy osobowości,
przeżycia emocjonalne, traumy,
historię życia,
poglądy i pragnienia.
Ankieta - to szczególny przypadek wywiadu, jednak od wywiadu właściwego odróżniają ankietę trzy cechy:
stopień standaryzacji pytań (pytania jednoproblemowe),
zakres problematyki (wąskie zagadnienie lub problem rozbity na kilka zagadnień szczegółowych),
zasady jej prowadzenia (wypełniana często bez obecności ankietera).
Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera.
Pytania w ankiecie najczęściej są zamknięte i zaopatrzone tzw. kafeterią, czyli zestawem wszelkich możliwych odpowiedzi.
Kafeterie zamknięte - ograniczony zestaw możliwych odpowiedzi, poza które odpowiadający wyjść nie może, lecz tylko wybiera wśród możliwości, jakie daje zamknięty zestaw.
Kafeterie półotwarte - zestaw możliwych do wyboru odpowiedzi, które zawierają jeden punkt oznaczony zazwyczaj słowem „inne”, pozwalający na zaprezentowanie swej odpowiedzi, jeśli nie mieści się w żadnym zaproponowanym sformułowaniu.
Kafeteria koniunktywna - pozwala na wybieranie kilku możliwych odpowiedzi, dając potem możliwość ustalenia hierarchii odpowiedzi.
Kafeteria dysjunktywna - pozwala na wybranie jednej spośród możliwych odpowiedzi.
Wywiad - to rozmowa prowadzona w ściśle określonym celu. W wywiadzie uczestniczą dwie osoby: prowadzący wywiad i rozmówca. Prowadzący wywiad pozostając w bezpośrednim kontakcie z rozmówcą stawia pytania, pyta o sprawy będące przedmiotem wywiadu, rejestruje otrzymane odpowiedzi. Jest to rozmowa kontrolowana, która prowadzi do uzyskania jak największej ilości informacji o badanej osobie.
Zalety wywiadu:
możliwość szybkiego poznania rozmówcy,
poznanie minionych faktów i przeżyć, dzięki czemu możliwe jest zrozumienie obecnego zachowania się jednostki,
nawiązanie bezpośredniego kontaktu psychicznego z rozmówcą,
możliwość wywołania pożądanych reakcji (odpowiedzi) od rozmówcy poprzez odpowiednie pytania.
Wady wywiadu:
możliwe zahamowanie rozmówcy,
dane podane przez rozmówcę mogą być zmyślone, nieprawdziwe,
wygląd, zachowanie rozmówcy może być rozbieżne z faktycznym stanem rzeczy,
subiektywizm wywiadu (selektywny charakter wywiadu).
Rodzaje wywiadu ze względu na:
czy rozmówca uświadamia sobie, że jest podmiotem badania:
- w. jawny - rozmówca wie, że rozmawia się z nim w celu uzyskania określonych informacji, np. wywiad nauczyciela z uczniem, który popełnił jakieś wykroczenie;
- w. ukryty - forma pozornie przygotowanej rozmowy;
sposób formułowania pytań:
- w. nieskategoryzowany - określa się jedynie problemy, które mają być omówione w trakcie wywiadu, sposoby formułowania pytań i odpowiedzi są różne;
- w. skategoryzowany - pytania są dokładnie sformułowane, nie można w trakcie wywiadu wprowadzić zmian;
osobę rozmówcy:
- w. z daną osobą;
- w. o danej osobie;
miejsce wywiadu:
- w. w warunkach sztucznych - w poradniach;
- w. w warunkach naturalnych - wywiad środowiskowy;
cel wywiadu:
- w. diagnostyczny - poznać psychikę dziecka, by wypracować właściwe środki oddziaływania pedagogicznego;
- w. terapeutyczny (korekcyjny) - zmierza do oddziaływania w określony sposób na rozmówcę.
Technika wywiadu:
zdobyć zaufanie rozmówcy,
nawiązać kontakt psychiczny, stworzyć odpowiednią atmosferę,
znajomość techniki wywiadu,
unikać notowania odpowiedzi, nie odczytywać pytań,
zadbać o warunki zewnętrzne (oddzielny pokój),
„punkty zaczepienia” - rozpocząć wywiad od tematów przyjemnych, interesujących dla rozmówcy,
cechy badającego: cierpliwość, takt, spokój, obiektywizm, umiejętność zachęcania do udzielania odpowiedzi,
o sprawy trudne nie pytamy bezpośrednio,
czasami zachodzi potrzeba postawienia pytań dodatkowych,
wywiad zakończyć należy pytaniami luźnymi, wyprowadzającymi z napięcia.
Obserwacja zachowania się rozmówcy:
symptomy fizjologiczne (czerwienienie się, bladnięcie, szybszy oddech, pocenie się),
sposób mówienia rozmówcy,
symptomatyczne zachowania: nagłe przerwanie rozmowy, płacz, gwałtowne podniesienie tonu głosu, omdlenia.
Wywiad środowiskowy powinien zawierać pytania szczegółowe, które podzielić można na grupy:
sytuacja materialna i społeczna rodziny:
dochody rodziców (prawnych opiekunów dziecka),
warunki mieszkaniowe rodziny,
sposób odżywiania,
zaopatrzenie w odzież, przedmioty do nauki i wypoczynku,
wykształcenie i zawód rodziców (opiekunów),
pozycja dziecka w rodzinie,
udział w pracach pozaszkolnych i szkolnych;
warunki kulturowe życia dziecka (rodziny):
potrzeby kulturalne rodziców oraz możliwości ich zaspokajania,
poziom życia umysłowego rodziny,
potrzeby estetyczne,
dostęp do środków służących upowszechnianiu kultury,
poziom opieki intelektualnej, moralnej nad dziećmi;
stosunek dziecka do nauki:
czy samodzielnie odrabia zadania,
czy ma trudności w szkole,
czy lubi swoją szkołę,
jakie przedmioty sprawiają mu trudność,
jakie przedmioty lubi;
zapewnienie opieki przez rodzinę:
rodzina w rozpadzie,
brak troski o dziecko,
przemoc w rodzinie,
zespół dziecka krzywdzonego;
trudności wychowawcze wynikające z błędów rodzicielskich, utrudniające prawidłowe kontakty w domu i środowisku szkolnym:
postawy rodzicielskie,
system nagród i kar,
brak ujednoliconych oddziaływań wychowawczych.
Dysleksja (gr. Dys -brak czegoś, trudność, niemożliwość, lexicos -odnoszącego się do słów) - specyficzne trudności w pisaniu. Niektórzy autorzy na określenie tego terminu używają słów: ukryte kalectwo, ślepota słowna, legastenia, dysleksja wrodzona, dysleksja rozwojowa, dysleksja i dysgrafia.
Wg M. Bogdanowicza
Dysleksja - na określenie trudności w czytaniu,
Dysgrafia - jako trudność w opanowaniu kaligrafii,
Dysortografia - jako trudności w opanowaniu poprawnej pisowni,
Dyskalkulia - trudności w opanowaniu działań matematycznych.
Pierwszy raz termin ten został użyty w 1887 roku przez D. Berlina, który określił dysleksję jako „rzadkie formy zaburzenia uczenia się, objawiające się skrajnymi trudnościami w nauce czytania i pisania słów przy zastosowaniu tradycyjnych metod nauczania, które okazał się skuteczne dla wszystkich dzieci.”
Dysleksja wg Towarzystwa Dysleksji 1996 (M. Bogdanowicz) - jest jednym z wielu trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego, trudności te są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych, nie są one wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu, dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni.
Typy dysleksji
D. typu wzrokowego - gdzie występują przede wszystkim zaburzenia percepcji wzrokowej i pamięci wzrokowej.
D. typu słuchowego - u podłoża której leżą zaburzenia percepcji słuchowej i pamięci słuchowej, powiązane często z zaburzeniami językowymi.
D. integracyjna - gdy rozwój funkcji percepcyjnych badanych w izolacji jest zgodny z wiekiem, zaburzony jest natomiast proces integrowani bodźców napływających z różnych zmysłów.
D. rozwojowa - opisane trudności występują na początku nauki szkolnej,
D. nabyta - utrata już opanowanych umiejętności czytania i pisania zwykle przez osoby dorosłe po przebytym uszkodzeniu mózgu.
Korekcja - usprawnienie zaburzonych funkcji.
Kompensacja - wspomaganie funkcji dobrze rozwijających się, które mogą stać się wsparciem dla zaburzonych lub zastąpić je w razie potrzeby.
Podstawowe zdolności dyslektyków
korzystają z wrodzonej zdolności do przetwarzania i kreowania doznań percepcyjnych,
cechuje ich większa wrażliwość na otoczenie,
są bardziej ciekawi niż przeciętny człowiek,
myślą obrazami, a nie słowami,
mają lepszą intuicję i są bardziej przenikliwi,
myślenie i spostrzeganie ma charakter polisensoryczny,
realistycznie przeżywają swoje myśli,
mają żywą wyobraźnię.
Etiologia dysleksji
koncepcja genetyczna - dziedziczne zmiany w centralnym układzie nerwowym, które są przyczyną zaburzeń funkcjonalnych i podłożem trudności w czytaniu i pisaniu.
koncepcja organiczna - przyczyną dysleksji są mikrouszkodzenia centralnego układu nerwowego, nabyte w okresie płodowym, bądź okołoporodowym lub we wczesnym dzieciństwie.
koncepcje neurofizjologiczne - dominacji mózgowej, przyczyną dysleksji jest brak ukształtowania dominacji jednej lub drugiej półkuli mózgowej.
zaburzenia emocjonalne.
zaburzenia (opóźnienia) tempa, rytmu i dynamiki rozwoju psychoruchowego - rozwoju funkcji poznawczych, wzrokowych, słuchowych, ruchowych.
Przyczyny trudności w nauce czytania i pisania.
wadliwa metoda nauczania,
zaniedbanie pedagogiczne,
zła sytuacja rodzinna dziecka,
brak motywacji do nauki,
fragmentaryczne zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych przy normalnym poziomie intelektualnym, zaburzenia w zakresie analizatora wzrokowego, słuchowego, kinestetyczno-ruchowego lub tych kilku analizatorów łącznie
wg E. Górniewicz
czynniki genetyczne.
czynniki środowiskowe działające przed, w czasie i po urodzeniu.
Symptomatologia (objawy) trudności w czytaniu
- dot. tempa,
- techniki czytania,
- liczby popełnianych błędów.
Błędy w czytaniu
*mylenie liter o zbliżonym obrazie graficznym (m-n, r-n);
*rotacje - mylenie liter o podobnym kształcie a odmiennym kierunku w stosunku do liniatury (p-d, p-b);
*zmiana liter, których odpowiedniki dźwiękowe są podobne pod względem brzmieniowym (b-p-d, k-g);
*inwersje dynamiczne - przestawienie, zmiana kolejności liter, sylab (do-od);
*elizje - pomijanie redukcja liter, sylab wyrazów;
*zmiana wyrazu na inny (agramatyzm, zmyślenia w wyniku dodania liter, sylab, zmiany końcówki bądź cząstki początkowej lub zmiana na zupełnie nowy wyraz);
*regresje - cofanie się i powtarzanie już raz przeczytanych liter, sylab, wyrazów, całego wersu.
Błędy w pisaniu
na poziomie dekodowania poszczególnych elementów wyrazu
*mylenie liter o podobnym kształcie (u-w, o-ą)
*inwersje statyczne - mylenie liter o podobnym kształcie, a odmiennym kierunku (p-b-d-g),
*mylenie liter dzwiękopodobnych (d-t, w-f),
*inwersje dynamiczne - przestawianie, zmiana kolejności liter, sylab, wyrazów;
*elizje - pomijanie redukcja liter, sylab wyrazów;
*dodawanie liter, sylab, wyrazów;
*perseweracje - powtarzanie tych samych liter, sylab, wyrazów;
*kontaminacje - tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania fragmentów dwóch wyrazów;
*asocjacje - łączenie w całość przyimków z rzeczownikami;
*dysocjacje - nieuzasadnione przenoszeniem dzielenie wyrazu;
*zlepki liter, wyrazy bezsensowne;
*litery zwierciadlane, pismo lustrzane;
*agramatyzm (regionalizmy).
w strukturalnej warstwie ortograficznej
*mylenia (ó-u),
*nierespektowanie zasad wynikających z rozbieżności miedzy wymową a zapisem:
- mylenie i-j, ś-si,
- mylenie samogłosek nosowych ą, ę,
- z zespołem literowym on, om,
- pomijanie utraty dźwięczności lub udźwięcznienia spółgłosek w środku czy na końcu wyrazu np. łóżko, pług
*nieuwzględnienie innych zasad:
- pisownia łączna i rozdzielna (nie z czasownikami)
- użycie wielkich liter
- dzielenie wyrazów
- użycie znaków pisarskich
Następstwa trudności w czytaniu i pisaniu
Ujęcie formalne - blokada płynności przechodzenia na kolejne szczeble edukacyjne.
Ujecie psychologiczne:
obniżona motywacja do nauki,
obniżona samoocena,
nerwice szkolne, depresje: nerwice z zaburzeniami wegetatywno-somatycznymi, nerwice z zaburzeniami mowy, nerwice z zaburzeniami ruchowymi.
Ujęcie społeczne - wadliwe relacje z otoczeniem, postawy agresywne, wystepki przeciwko mieniu.
Terapia psychopedagogiczna dziecka dyslektycznego - oddziaływania terapeutyczne w pracy korekcyjno-kompensacyjnej z dziećmi dyslektycznymi:
usprawnienie zburzonych funkcji istotnych w opanowaniu umiejętności czytania i pisania,
doskonalenie technik czytania i pisania,
oddziaływanie terapeutyczne ogólnie uspokajające a jednocześnie aktywizujące dziecko do nauki.
Zasady postępowania w terapii psychopedagogicznej
- z. zindywidualizowanego ,doboru środków oddziaływania,
- z. oddziaływania psychopedagogicznego,
- z. adekwatności i przystępności ćwiczeń,
- z. wczesnego podejmowani pracy wyrównawczej,
- z. systematyczności ćwiczeń,
- z. wykorzystywania w terapii zainteresowań dziecka,
- z. pełnej współpracy pedagoga-terapeuty z nauczycielami,
- z. stałej współpracy pedagoga-terapeuty z rodzicami dziecka dyslektycznego,
- z. naprzemienności wysiłku i relaksu
Postępy w terapii zależą od
poziomu inteligencji dziecka,
wieku dziecka,
zakresu zaburzeń,
stopnia głębokości zaburzeń,
kondycji psychicznej dziecka,
współpracy terapeuty z rodzicami,
współpracy ze szkołą.
Lateralizacja (łac. lateralis -boczny) - stronność, czynnościowa asymetria ciała ludzkiego, wyrażająca się zwykle w większej sprawności prawej strony (ręka, noga, oko), rzadziej lewej.
Rodzaje lateralizacji
w zależności od tempa:
dzieci wcześniej zlateralizowane,
dzieci później zlateralizowane,
w zależności od siły
dzieci silnie zlateralizowane,
dzieci słabo zlateralizowane
w zależności od strony, która manifestuje większość wykonywanych czynności:
dominacja jednorodna (prawa lub lewa strona),
skrzyżowana (lewe oko-prawa ręka),
nieustalona (oburęczność).
Ustalenie stronności
dominacji oka poprzez: podglądanie i celowanie,
dominacji ręki poprzez: przecinanie, kreskowanie, zawiązanie kokardki, tasowanie kart.
dominacji nogi poprzez: skakanie, kopanie