WSTĘP - TERMINOLOGIA

RÓŻNICA (R) - zaobserwowane w konkretnym momencie (t) odmienności w sytuacjach społecznych lub faktach historycznych (at, bt, ct, dt, …) bądź też w poszczególnych aspektach konkretnych sytuacji i faktów. Pojęcie różnicy jest statyczne i odnosi się do stwierdzonych odmienności, bez wskazywania ich przyczyn i uwarunkowań.

R (at, bt, ct, dt, …)

ZMIANA SPOŁECZNA (Z) - pojęcie wprowadził William F. Ogburn w roku 1922.

• def. William F. Ogburn - jest to proces strukturalnych przekształceń systemu społecznego. Termin ten uwzględnia kierunek przebiegu zmiany społecznej - oznacza to, że badania zmian społecznych muszą uwzględniać przekształcenia (at₀, at₁, at₂, at₃, …, at_n) w różnych następujących po sobie przedziałach czasowych. Przekształcenia te nie tworzą zazwyczaj układów w pełni zintegrowanych. Oznacza to, że zmiany zachodzące w jednym wymiarze (w jednej sferze) systemu społecznego nie powodują zmian w innych wymiarach.

Z (at₀, at₁, at₂, at₃, …, at_n)

• def. Moris Ginsberg - jest to zmiana w rozmiarach społeczeństwa, w składzie lub równowadze jego części albo w typie organizacji.

• def. Alvin Boskoff - jest to proces przemian w strukturze i funkcjonowaniu określonego systemu społecznego.

• def. Werner Landecker - są to wszelkie niepowtarzalne zmiany w ustalonych zwyczajach danej grupy lub społeczeństwa.

• def. inne - jest to ciąg przeobrażeń społecznych, które nie tworzą układów zintegrowanych.

Zmiana społeczna to przeobrażenie (przekształcenie) pojedynczego elementu systemu społecznego danego społeczeństwa (np. struktury społecznej, gospodarczej, politycznej). Zmiana społeczna może być wywołana:

• czynnikami zewnętrznymi, egzogamicznymi (np. kontakt z innymi grupami i zbiorowościami, ich kulturą, organizacją, sposobami gospodarowania, układami norm i wartości, techniką i technologią) - przeobrażeniom tego typu sprzyjają migracje i przemieszczanie ludności, rozwój transportu i środków maskowego komunikowania, aneksje i podboje. Prowadzą zwykle do procesów dyfuzji i do zapożyczeń między systemami oraz kulturami. Istotne dla przebiegu tego typu zmian są postawy ludzkie (od permisywnych i przyzwalających, aż po radykalne i kontestujące).

Reprezentatywne teorie rozwoju:

• teoria modernizacji - ujmuje rozwój jako ewolucyjny, jednoliniowy i upodabniający proces zmian społecznych. Ewolucyjny, bo prowadzący w drodze stopniowych, tzn. rozłożonych w czasie , zmian od stadium zacofania do stadium poprzemysłowego. Jednoliniowy i upodabniający, bo przebiegający najczęściej podobnie we wszystkich społeczeństwach i prowadzący do zbliżonych rezultatów. Teoria modernizacji zakłada, że zacofane kraje świata powielą losy państw dzisiaj wysoko rozwiniętych, a dokona się to poprzez import wzorów i standardów zachodnich na skutek oddziaływań zewnętrznych;

• teoria zależności zw. de la dependencia lub orientacją neomarksistowska - zakłada, że zewnętrzne oddziaływania krajów wysoko rozwiniętych nie przyspieszają ewolucji, lecz powodują niedorozwój krajów zacofanych.

• czynnikami wewnętrznymi, endogennymi - przeobrażenia tego typu następują w rezultacie aktywności jednostek bądź całych grup społecznych - ludzi kreatywnych, dążących do zmian i wykazujących się odwagą w kwestionowaniu ustalonego porządku. Na powodzenie tego typu zmian wpływają czynniki: zaawansowanie cywilizacyjne społeczeństwa, sposób sprawowania władzy i zasady jej rozdziału, społeczne zapotrzebowanie na owe zmiany, uwarunkowania zewnętrzne.

Reprezentatywne teorie rozwoju:

• koncepcje rozwoju lokalnego;

• koncepcje rozwoju oddalonego;

• koncepcje liczenia na własne siły;

• koncepcje rozwoju zgodnego z zasadą zmiany immanentnej.

• czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi równocześnie.

O charakterze (rodzaje poniżej) zmiany społecznej decydują dwa typy czynników (mierników):

• obiektywne - uogólniona ocena zmiany,

• subiektywne - ocena zależna od przyjmowanych układów odniesienia i skal wartości; postęp, regres i stagnacja w tym ujęciu są kategoriami względnymi i aksjologicznymi - wartościującymi.

Wyróżniamy 3 rodzaje zmian społecznych:

• postępowa - zmiana społecznie akceptowana, przybliża do ideału; przykłady:

czynniki obiektywne: w wyniku wprowadzenia nowych rodzajów szczepionek lub leków wydłuża się statystyczna długość życia obywateli lub spada śmiertelność niemowląt,

czynniki subiektywne:

• represywna - zmiana oceniana negatywnie, oddala od ideału; przykłady:

czynniki obiektywne: w wyniku wprowadzenia nowych obciążeń podatkowych powiększa się liczba osób żyjących poniżej minimum socjalnego lub biologicznego,

czynniki subiektywne:

• stagnacyjna - ani nie przybliża do ideału, ani od niego nie oddala; przykłady:

czynniki obiektywne:

czynniki subiektywne:

• o janusowym, podwójnym obliczu - często jednoznaczna ocena jest niemożliwa i wskazuje na dwa różne rodzaje zmian jednocześnie. Przykładem jest budowa elektrowni atomowej - w wymiarze obiektywnym poprawi bilans energetyczny kraju (zmiana postępowa), ale w wymiarze subiektywnym (świadomościowym) zagrozi społecznemu i przyrodniczemu otoczeniu (zmiana represywna).

ROZWÓJ SPOŁECZNY (Rz)- proces kumulujący i integrującym pojedyncze zmiany o postępowym charakterze, które zachodzą w poszczególnych elementach systemu społecznego. Na rozwój składają się więc ciągi postępowych zmian społecznych(at₀, …, at_n, bt₀, …, bt_n, ct₀, …, ct_n, dt₀, …, dt_n), które nadają mu kierunek. Rozwój obejmuje przemiany w różnych sferach: ekonomii, polityki, kultury, organizacji, techniki, technologii, czy osobowości społecznej. Wiąże się z pozytywnymi dezintegracjami systemu społecznego i okresowymi zachwianiami jego równowagi, po których ponownie rozpoczyna się proces integracji na wyższym poziomie.

Rz (at_0, at_1, at_2, at_3, …, at_n

bt_0, bt_1, bt_2, bt_3, …, bt_n

ct_0, ct_1, ct_2, ct_3, …, ct_n

dt_0, dt_1, dt_2, dt_3, …, dt_n)

Rozwój społeczny dokonuje się w określonych warunkach i ramach historycznych, zazwyczaj ma charakter prawidłowy - przebiega zgodnie z pewnymi zobiektywizowanymi regułami, choć nie eliminuje zjawisk i zmian żywiołowych.

Zjawiska i procesy żywiołowe - zjawiska, których podmiotem i animatorem są duże zbiorowości, nie poddające się jednoznacznej ocenie; ich konsekwencje wyrażają się w skali makrospołecznej.

Zjawiska i procesy spontaniczne - zjawiska, których podmiotem i animatorem są jednostki lub mikrospołeczności; ich konsekwencje wyrażają się w skali lokalnej i mikrolokalnej.

REGRES SPOŁECZNY - proces kumulujący zmiany mające regresywny charakter. Zwykle pogłębia zacofanie społeczeństwa i jego podsystemów. Sprzyja zbiorowym stanom deprywacji i poczucia niezawinionego upośledzenia.

STAGNACJA SPOŁECZNA - proces kumulujący zmiany petryfikujące status quo, trudne do jednoznacznej oceny w kategoriach postępu i regresu.

Podział rozwoju społecznego i regresu społecznego ze względu na sposób oceny:

• linearny, liniowy - zmiany o jednoznacznie postępowym (rozwój) lub regresywnym (regres) charakterze;

• meandryczny, nielinearny, nieliniowy - zmiany o ambiwalentnym charakterze.

WSKAŹNIK ROZWOJU SPOŁECZNEGO - termin wprowadzony przez UNDP; jest to miernik, za pomocą którego szacować można poziom i dynamikę rozwoju danego kraju w relacji do innych państw. Wskaźnik ten wyznacza się na podstawie 3 komponentów:

• podziału dochodów - produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca;

• wydłużania ludzkiego życia - przeciętne dalsze trwanie życia;

• poziomu osiągnięć edukacyjnych - wskaźnik umiejętności czytania i pisania, przeciętna liczba lat nauki w szkole.

TRWAŁY I ZRÓWNOWAŻONY ROZÓJ SPOŁECZNY - termin wprowadzony przez UNDP; oznacza proces poszerzania ludzkich wyborów i wykorzystania zdolności przez kształtowanie kapitału społecznego tak, by w możliwie pełny sposób zaspokoić potrzeby obecnych generacji bez narażania na szwank potrzeb przyszłych pokoleń. Termin ten odwołuje się do dwóch ważnych pojęć: ekorozwoju i tożsamości kulturowej. Ma prowadzić do:

• ograniczenia niedostatku w skali poszczególnych krajów i całego globu;

• pomnażania zasobów mieszkaniowych;

• poprawy dostępności i usług opieki medycznej;

• poprawy poziomu wykształcenia i wzrostu wskaźników solaryzacji;

• pełniejszego wykorzystania naturalnych i odnawialnych źródeł energii.

EKOROZWÓJ - rozwój społeczny ściśle skoordynowany z warunkami środowiskowymi, który nie prowadzi do nieodwracalnej degradacji przyrody, choć opiera się na jej zasobach. Rozwój taki ma zapewnić równowagę w interakcji między energią, technika i technologią, organizacją społeczną i kulturą.

TOŻSAMOŚĆ KULTUROWA - względnie trwała identyfikacja pewnej grupy ludzi i poszczególnych jej członków z określonym zespołem poglądów, idei, przekonań, zwyczajów, obyczajów i wartości, która umacnia wewnętrzną jedność tej grupy i stanowi o ich odmienności od innych grup.

PARADYGMAT - zbiór twierdzeń.

3 podstawowe paradygmaty w zakresie zmiany społecznej:

• modernizacyjny;

• zależnościowy;

• alternatywny.

1. POKUSY NOWOCZESNOŚCI - MODERNIZACYJNE WIZJE ZMIANY I ROZWOJU

1. TEORIE MODERNIZACJI - PRELIMINARIA

Podstawy teoretyczne teorii modernizacji:

• szkoła niemiecka (Friedrich List, Bruno Hildebrandt, Karl Bucher, Gustav Schmoller, Werner Sombart): koncepcje stadialnego rozwoju (wzrostu) gospodarczego, idea stadiów tout court;

• XIX-wieczny ewolucjonizm:

• Saint Simon - idea ewolucji od społeczeństw preindustrialnych do industrialnych,

• August Comte - trzy stadia rozwoju ludzkiego,

• Herbert Spencer - wizja ewolucji od form prostych do złożonych, od społeczeństw militarnych do industrialnych;

• dychotomiczne wizje społeczeństwa (Ferdinand Tonnies, Emile Durkheim, Leonard Trelawney Hobhouse, Robert Redfirld, Louis Wirth): pary opozycji (np. społeczeństwo instynktowne-arbitralne, naturalne-stworzone przez człowieka, spontaniczne-zreflektowane, trwałe-zmienne, etc.);

• system poglądów Maxa Webera: typy władzy oraz formy legitymizacji i jej przeobrażenia, koncepcja typu idealnego;

• strukturalny funkcjonalizm Talcotta Parsonsa: funkcjonalna teoria zmiany, idea systemu społecznego, zmienne modelu.

MODERNIZACJA - 4 definicje:

• unowocześnianie, udoskonalanie; jest to upowszechnianie rozmaitych innowacji technicznych i technologicznych wcześniej już wytworzonych, a więc modernizacja technologiczna (np. huty, kopalni). Powoduje ona nieuniknione zmiany społeczne włącznie ze zmianą wartości lub całych systemów aksjologicznych;

• wszelkie zmiany prowadzące do nowocześniejszych i doskonalszych form organizacji społeczeństwa, jego gospodarki, systemu władzy, polityki i kultury;

• def. Janusza Muchy i Andrzeja Palucha: jest to część marksistowskiej teorii rozwoju odnosząca się do jednostronnego i jednokierunkowego procesu przenoszenia elementów sposobu produkcji (formacji) ze społeczeństw, w których jest on ustalony, do społeczeństw znajdujących się na wcześniejszym etapie rozwoju;

• ciąg kierunkowych i ewolucyjnych zmian zachodzących w systemach zacofanych (peryferyjnych bądź półperyferyjnych), warunkowanych kontaktem z cywilizacją przemysłową (poprzemysłową), właściwą jej techniką i technologią, organizacją gospodarczą, polityczną i społeczną.

PARADYGMAT wg Roberta K. Mertona - zbiór elementarnych założeń i twierdzeń jakiejś szczególnej teorii, które określają schemat analizy konkretnego problemu.

Funkcje paradygmatu:

• zapewnia zwarte uporządkowanie podstawowych pojęć i związków występujących między nimi,

• ogranicza wprowadzanie założeń oraz pojęć ukrytych lub nieprzemyślanych,

• ułatwia kumulację i integrację nagromadzonej wiedzy cząstkowej,

• nakazuje systematyczną kontrolę pojęć,

• ułatwia kodyfikację wiedzy zgodnie z kryteriami logicznymi.

Schemat: Cechy rozwoju w ujęciu modernizacyjnym

REWOLUCJA INFORMATYCZNA - polega na stopniowym wprowadzaniu, w stosunkowo krótkich odstępach czasu, kolejnych urządzeń i maszyn opartych na technice mikroprocesorowej (np. komputerów) oraz wprowadzaniu nowych środków masowego przekazu, czyli nowych mediów i nowych form przekazu satelitarnego.

Uniwersalny schemat rozwoju modernizacyjnego

DYFERENCJACJA - nieustanne różnicowanie; proces charakterystyczny dla modernizacji polegający na powstawaniu nowych jakościowo, nowoczesnych i zmodernizowanych, form organizacji na wszelkich płaszczyznach:

• osobowościowej - wzrost indywidualnej podatności na zmianę i innowację, pragnienie osiągania, kształtowanie tzw. osobowości nowoczesnej,

• społecznej - zmiany w zakresie odgrywania ról, przemiany instytucji i ich funkcji, systemów rodzinnych i więzów pokrewieństwa, przekształcenia struktur klasowych i warstwowych,

• kulturowej - zmiany w systemach aksjologicznych i kulturowych (religii, ideologii, nauki), sekularyzacja, kształcenie o świeckim charakterze,

• ekonomicznej - eliminacja gospodarki naturalnej na rzecz rynkowej, rozwój technologii, transportu i komunikacji,

• politycznej - rozwój struktur władzy, ról i instytucji, osłabienie roli elit.

ADAPTACJA - proces instytucjonalizacji zmian.

INTEGRACJA - proces integracji zmian, prowadzący do kolejnej dyferencjacji.

Schemat: cykl procesów modernizacyjnych

IDEA „NOWEGO INDYWIDUALIZMU” - pogląd wyrosły na gruncie liberalizmu, według którego siły sprawcze zmian społecznych tkwią w jednostce, a stymulatorem działań są ludzkie potrzeby.

OSOBOWOŚĆ NOWOCZESNA (homo hubris) - odmiana człowieka, którego konstytuuje potrzeba osiągania i wyczynu. Cechy charakterystyczne:

• rozbudowana potrzeba osiągania - motywacje hubrystyczne: w pewnych warunkach mogą stać się stymulatorami procesów rozwojowych (modernizacyjnych) i ich regulatorami; motywacje kratyczne: dążenie do osiągania coraz wyższych pozycji i stanowisk w układach władzy i kierowania;

• wysoki poziom empatii - umiejętność wczuwania się w stany emocjonalne innych osób oraz postrzegania i rozumienia ich uczuć;

• twórczy nonkonformizm - sprzyja zachowaniom, które mają niekonwencjonalny charakter.

2. TEORIE ZALEŻNOŚCI: MIĘDZY PERYFERIAMI ŚWIATA A JEGO CENTRUM

1. TEORIA ZALEŻNOŚCI (TEORIA DE LA DEPENDENCIA): PRELIMINARIA

Od początku lat 60. teorie modernizacyjne poddawano ostrej krytyce, która sprzyjała krystalizowaniu paradygmatu alternatywnego, czyli teorii rozwoju zależnego.

Podstawy teoretyczne teorii zależności:

• idee, koncepcje i teorie marksistowskie (Karl Marks, Włodzimierz Lenin, Róża Luksemburg, Gyorgya Lucas, Nikołaj Bucharin), badania Karola Kautskiego nad imperializmem i procesami fazy kapitalistycznej,

• koncepcje podziału świata Williama A. Lewisa,

• strukturalizm ekonomiczny i teoria formacji peryferyjnych szkoły ECLA (Raul, Prebisch, Celso Furtado, Federico E. Cardoso),

• systemowa wizja świata Ludviga von Bertalanffy'ego (A. Rapaport, R. Ashby, K. Boulding, E. Laszlo).

ECLA - szkoła skupiająca grupę uczonych, którzy wnieśli poważny wkład w powstanie teorii zależności (m.in. Raul Prebisch, Celso Furtado, Federico E. Cardoso). Została powołana z Komisją Gospodarczą do spraw Ameryki Łacińskiej przez ONZ u schyłku lat 40. Prowadzone przez nią badania dotyczyły systemu światowego i nierównomiernej dynamiki rozwojowej poszczególnych elementów tego systemu. Raul Prebisch wprowadził pojęcia: „kraje rozwijające się” (rezygnując z terminu „kraje słabo rozwinięte”), „centrum” i „peryferie”.

Ważniejsze osiągnięcia:

• badania nad postępem techniczno-technologicznym w skali globu - najszybciej zachodził w kilku państwach kręgu europejskiego, wolniej - w krajach zależnych i koloniach;

• koncepcja strukturalizmu ekonomicznego - określa charakter relacji gospodarczych między krajami wysoko rozwiniętymi i zacofanymi;

• koncepcja peryferyjnego kapitalizmu - głosiła, że zaznacza się stała tendencja do pogłębiania stanu nierównowagi zewnętrznej, długoterminowego pogarszania się terms of trade, zaostrzania strukturalnego bezrobocia, utrwalania luki i niekomplementarności międzygałęziowej w krajach peryferyjnych mimo postępów w ich uprzemysławianiu,

• zaadaptowanie niektórych osiągnięć Ludviga von Bertalanffy'ego:

• dyrektywy metodologicznej nakazującej postrzegać i badać świat jako mega system obdarzony wewnętrzną logiką i hierarchią,

• ogólnej teorii systemów, która zakładała istnienie 4 cech systemu:

• ekwifinalność - tendencja do osiągnięcia charakterystycznego stanu końcowego z wychodzeniem od różnych stanów początkowych i dążeniem do celu różnymi drogami, oparta na dynamicznej interakcji w systemie otwartym osiągającym stan stabilności,

• sprzężenie zwrotne - utrzymywanie stanu homeostazy dzięki stałemu napływowi informacji dotyczących ewentualnych odchyleń od owego stanu oraz reagowania w sytuacji zachwiania równowagi,

• zdolność przystosowawcza - dotyczy zmian, po których zajściu system zaczyna funkcjonować w nowy sposób, tak by nie wchodzić z innymi systemami w konflikt,

• zachowania teleologiczne - zachowania wiodące do stałego osiągania pewnych celów.

Wspólne założenia nurtów i orientacji teorii zależności:

• powstały w XII wieku rynek światowy (a po nim światowy system kapitalistyczny) spowodował zmiany w dynamice rozwojowej poszczególnych krajów,

• pojedyncze państwa utraciły autonomię i samowystarczalność gospodarczą, polityczną i kulturową, stając się elementami systemu globalnego,

• wzrosło znaczenie oddziaływań egzogenicznych (zewnętrznych),

• istotną rolę w tworzeniu rynku światowego odegrały państwa europejskiego kręgu kulturowego (Europa Północna i Zachodnia),

• nastąpiła kolonizacja słabszych krajów pozaeuropejskich,

• Trzeciemu Światu narzucono tzw. klasyczny podział pracy,

• świat podzielił się na państwa centrum i peryferie, metropolie i satelity, rdzeń i obwód,

• tempie rozwoju decydował poziom eksploatacji dzisiejszego Trzeciego Świata.

PODSTAWOWE KATEGORIE POJĘCIOWE PARADYGMATU ZALEŻNOŚCI

ROZWÓJ - proces społeczny będący jednocześnie:

• ewolucyjny - oparty na trendach sekularnych, wydłużony w czasie,

• niestadialny - nie jest ciągły, zakłócają go wydarzenia z centrum i półperyferiów,

• wieloliniowy (multilinearny) - przebiega odmiennie w poszczególnych elementach systemu światowego,

• dywergentny (różnicujący) - prowadzi do odmiennych rezultatów w centrum, na peryferiach i półperyferiach.

ZALEŻNOŚĆ - sytuacja, w której bierze udział co najmniej dwóch partnerów. Są nimi dwie grupy państw cechujące się różnymi układami gospodarczymi, sposobami wytwarzania i rozdziału dóbr, pozycją w hierarchii politycznej świata, różnym poziomem zaawansowania cywilizacyjnego oraz odmiennym systemem kulturowym, aksjologicznym i normatywnym. Do sytuacji zależności dochodzi, gdy jedno z państw zajmuje pozycję dominującą, drugie - podporządkowaną.

ROZWÓJ ZALEŻNY, ZDOMINOWANY - koncepcja rozwoju zdominowanego (Jurgen Habermas, Trent Schroyer) zakłada, że świat rozwinięty, zdominowany przez mocarstwa, wyznacza standardy rozwojowe krajom zacofanym. Nieodzowne jest zatem poszukiwanie alternatywnych sposobów organizacji społecznej w skali globu, która zapewni większą wolność jednostki i ograniczy stopień kontroli państwowej.

Rozwój zależny oznacza ciąg zmian ekonomicznych, politycznych, kulturowo-społecznych i techniczno-technologicznych, jakie zachodzą w państwach peryferyjnych. Zmiany te są jednak warunkowane przeobrażeniami w krajach dominujących, centralnych.

Rozwój zależny wiąże się z procesem uzależniania - polega on na włączaniu krajów zacofanych do światowego systemu kapitalistycznego.

ROZWÓJ WSPÓŁZALEŻNY - zaprzeczenie rozwoju zależnego. Jest to wymiana ekonomiczna między państwami, taka organizacja ich polityki wewnętrznej i zagranicznej, która jest korzystna dla konkretnych krajów, ich partnerów czy nawet społeczeństwa globalnego oraz wszechstronne przenikanie rozmaitych wzorów i wartości kulturowych między narodami.

KLUCZOWE NURTY I ORIENTACJE TEORII ZALEŻNOŚCI

• teoria absolutnego uzależnienia i zdominowania Trzeciego Świata i koncepcja wymiany nierównej i nierównej akumulacji w skali światowej,

• koncepcja subimperializmu,

• teorie systemu światowego.

TEORIA WYMIANY NIERÓWNEJ I NIERÓWNEJ AKUMULACJI (A. Emanuel, S. Amin) - zakłada występowanie zjawiska wyrównywania się stóp zysku w skali międzynarodowej, w wyniku którego ustalają się jednakowe ceny produkcji na konkretne towary wymieniane. Możliwe są dwa warianty wymiany, w których produktów nie wymienia się zgodnie z wartością:

• kiedy płace są równe w krajach rozwiniętych i zacofanych, równe są więc stopy wyzysku;

• kiedy płace realne są zróżnicowane - niższe w krajach peryferyjnych, wyższe zaś w państwach centrum.

Według Amina relacje między światem rozwiniętym (centralnym) i zacofanym (peryferyjnym) cechuje przypływ wartości dodatkowej. Transfer ten jest procesem, a więc ma charakter trwały. Rozpoczął się już w prehistorii kapitalizmu i trwa do dziś. Proces ten nagradza nie tyle klasę robotniczą krajów centralnych, ile raczej ich burżuazję. Przeciętny robotnik sam jest ofiarą eksploatacji, gdyż w procesie produkcji w metropolii część jego siły roboczej pozostaje nie opłacona.

Wymiana nierówna prowadzi do powstania specyficznej formy społecznej, która staje się nieuchronnie formacją peryferyjną w stosunku do centralnej.

Charakterystyka formacji peryferyjnej:

• przewaga kapitalizmu rolnego w narodowym sektorze gospodarki - wielka własność ziemska, o charakterze plantacyjnym (np. latyfundia w Ameryce Południowej);

• powstanie lokalnej burżuazji handlowej o kompradorskim charakterze;

• tendencja do powstawania rodzimej biurokracji;

• niezakończony i szczególny proces proletaryzacji, będący efektem wielkich migracji ze wsi do miast, powiększającego się bezrobocia i niepełnego zatrudnienia.

Wymiana nierówna przebiegała w czterech historycznie ukształtowanych obszarach:

• przedkapitalistyczna dominacja kolonialna (bezpośrednia eksploatacja bogactw, eksport siły roboczej);

• dominacja kapitalistyczno-handlowa (wywóz surowców po cenie niższej od ich wartości, sprzedaż towarów po cenach wyższych);

• dominacja przemysłowo-finansowa (eksploatacja surowców, tworzenie lokalnego przemysłu w drodze eksportu kapitałów z metropolii);

• dominacja neokolonialna zwana imperialistyczną (eksport surowców i import artykułów według zasady „nożyc cen”, import kapitałów, rozwój przemysłu kierowany przez międzynarodowe korporacje).

Rozwój zależny dokonuje się również na poziomie kultury i instytucji, a jego najważniejszym przejawem jest tzw. gwałt symboliczny - polega na stale ponawianych próbach przekazania Trzeciemu Światu obcych mu systemów ideologicznych i doktrynalnych, wartości i norm oraz instytucji zrodzonych w europejskich kręgach kulturowych. Może on prowadzić do częściowego lub całkowitego zatracenia tożsamości kulturowej oraz degradacji kultury rodzimej. Gwałt symboliczny w Trzecim Świecie wiąże się przede wszystkim z działalnością środków masowego przekazu i z funkcjonowaniem instytucji oddziaływania ideologicznego oraz z systemem oświatowym.

Czynnikiem sprzyjającym temu procesowi jest ład informacyjny i komunikacyjny, którego podstawy stworzyły trzy agencje imperialne: Reuters - imperium brytyjskie, Idavas - kraje kultury łacińskiej, Wolf - Skandynawia, Europa Wschodnia i część Bliskiego Wschodu. Po II wojnie światowej pozycję dominującą zajęły agencje informacyjne Stanów Zjednoczonych. Ostatecznie ukształtowała się wielka czwórka agencyjna:

• American Press,

• United Press International,

• Reuter,

• Agence France Press.

Z tych czterech agencji wychodzi niemal 90% wszystkich informacji przeznaczonych dla Trzeciego Świata. Telewizja i kino Trzeciego Świata uzależnione są również od importu filmów (głównie amerykańskich, angielskich i francuskich).

Formą gwałtu symbolicznego są również działania i akcje oświatowe przygotowywane i prowadzone przez zagraniczny personel, takie jak: kolportaż importowanych podręczników, sprzedaż taniej książki, książki studenta, kursy w Europie i USA kształcących dziennikarzy, polityków, etc.

Podstawowe problemy kulturowej zależności:

• dominacja informacji z centrum w światowym systemie informacji,

• nierówność w wymianie informacji między krajami centrum i krajami peryferii jest większa aniżeli nierówność w wymianie między poszczególnymi krajami światowego centrum,

• informacje z centrum zajmują więcej miejsca w mass-mediach niż informacje z peryferii w mediach centrum,

• niewielki przepływ informacji między państwami peryferii.

Gwałt symboliczny zwykle prowadzi do serwilizmu kulturowego, akceptacji transmitowanych wartości.

Wielu dependystów z krajów zacofanych postuluje powrót do dobrej dekolonializacji (Aime Cesair) opartej na trzech zasadach:

• wyzwolenia od narzuconej przez kolonizatorów roli biernych odbiorców wartości, ideologii, doktryn i dóbr,

• rekonstrukcji własnej przeszłości,

• właściwej autokreacji i odtworzeniu typowego wzorca osobowości.

Nie jest to jednak proces możliwy do zrealizowania.

KONCEPCJA SUBIMPERIALIZMU (J. Galtung, W. Szejnis, B. Kowal, R. Marini)

Krajów subimperialistycznych jest niewiele i wywodzą się one z państw nowo uprzemysłowionych (np. Brazylia oraz subimperialistyczne wskaźniki ekonomiczne w Argentynie, Meksyku, Chile).

Subimperializm jest formą, jaką przybiera kapitalizm zależny z chwilą wejścia w etap monopolii i kapitału finansowego. Cechuje go średni w skali światowej organiczny skład kapitału oraz prowadzenie względnie samodzielnej polityki ekspansji. Państwa subimperialistyczne są pośrednimi ośrodkami akumulacji.

Świat w tej koncepcji ma budowę trójdzielną:

• mocarstwa imperialistyczne - stanowią główny element, eksploatują kraje pozostałe,

• kraje o cechach subimperialistycznych,

• państwa Trzeciego Świata.

TEORIA SYSTEMU ŚWIATOWEGO (Immanuel Wallerstein) - powstawanie tego systemu przebiegało w czterech etapach:

• 1450-1640 („długi wiek XVI”) - uformowanie się światowej gospodarki europejskiej oraz wyłanianie się zróżnicowanych pozycji państw w międzynarodowym podziale pracy:

• kraje rdzenia (Zachód, głównie Anglia i Holandia) - uzyskanie monopolu na produkcję rolną, przemysłową oraz handel i pośrednictwo w transakcjach dalekosiężnych,

• kraje peryferii (Europa Wschodnia i częściowo Północno-Zachodnia oraz kraje opanowane przez Europejczyków) - eksport i produkcja oparta na niewolnej sile roboczej i przymusie,

• kraje półperyferii, semiperyferii (Europa śródziemnomorska) - produkcja towarów luksusowych;

• 1650-1730 - okres recesji, konsolidowania europejskiej gospodarki światowej (zaostrzenie konkurencji poprzez spadek zysków);

• 1760-1914 - szybki rozwój kapitalizmu w przemyśle, wolny w rolnictwie, pozyskiwanie nowych rynków zbytu, dalsza ekspansja światowej gospodarki europejskiej; włączenie do gospodarki światowej Rosji, która zajęła pozycję półperyferyjną,status półperyferii zyskuje także Azja z Japonią i Afryka - kres niewolnictwa, zwiększenie produkcji w rolnictwie;

• 1917-dziś - konsolidacja gospodarki światowej, zmiana hegemona: z Anglii i Pax Britannica na Stany Zjednoczone i Pax Americana; dalsze poszukiwania rynków zbytu przez Amerykę Południową, Azję Południową, Bliski Wschód i Afrykę; dekolonizacja krajów i całych regionów.

Powstawaniu systemu światowego towarzyszyły sposoby produkcji wzajemnościowo-rodowe - sposoby oparte na ograniczonej i elementarnej specjalizacji zadań i wymianie produktów między producentami, których głównym źródłem jest ludzka praca, a gwarantm kontrola reprodukcji (kobiet i ich potomstwa).

Główne założenia koncepcji systemu światowego:

• współczesna gospodarka jest systemem naczyń połączonych i obejmuje trzy elementy: rdzeń, półperyferie, peryferie;

• proces tworzenia globalnej gospodarki sięga XV wieku;

• gospodarka globalna ma charakter kapitalistyczny - opiera się na nieskończonej i nierównej akumulacji kapitału i na zasadzie maksymalizacji zysków;

• system gospodarki światowej ma osiowy podział pracy ujawniający ostre napięcia między rdzeniem a peryferiami;

• system ten opiera się na zbiorze tzw. suwerennych państw oraz regule tzw. równowagi sił (żadne państwo nie może przekształcić tego globalnego systemu w pojedyncze imperium globalne);

• zmiany w państwach i ich grupach są wymuszane logiką rozwoju systemu globalnego.

Ideał - zbiór indywidualnych oraz zbiorowych projekcji, które dotyczą pożądanego funkcjonowania społeczeństwa, różnych jego struktur i instytucji.

Program do spraw Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych

DOMINACJA - stan, w którym procesy lub decyzje gospodarcze i polityczne w jednym kraju (grupie krajów) silnie oddziałują na inny kraj, a jednoczesne oddziaływania odwrotne są słabe. Dominację dopełnia element SIŁY - zdolność do wymuszania określonego postępowania innych państw za pomocą ekonomicznych, politycznych lub wojskowych środków nacisku.

4. ZROZUMIEĆ ROZWÓJ

Notatki na podstawie: Krzysztofek K., Szczepański M., Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych

15

TEORIE ZMIAN SPOŁECZNYCH - ĆWICZENIA

W wyniku stopniowych zmian prowadzi od stadium zacofania do przemysłowego lub informatycznego.

KONWERGENTNY
UPODABNIAJĄCY

JEDNOLINIOWY
UNILINEARNY

STADIALNY

EWOLUCYJNY

ROZWÓJ SPOŁECZNY
W TEORII MODERNIZACJI

Zwykle przebiega podobnie we wszystkich społeczeństwach i prowadzi do zbliżonych efektów.

SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE
POSTMODERNISTYCZNE

SPOŁECZEŃSTWO POPRZEMYSŁOWE
PONOWOCZESNE

SPOŁECZEŃSTWO PRZEMYSŁOWE
NOWOCZESNE

SPOŁECZEŃSTWO NA POŁY NOWOCZESNE,
NA POŁY TRADYCYJNE

SPOŁECZEŃSTWO TRADYCYJNE
PRZEDPRZEMYSŁOWE

BUNT PRZECIWKO USTALONEMU PORZĄDKOWI

CHAOS I PLURALIZM KULTUR, POGLĄDÓW, RELIGII

BRAK AUTORYTETÓW

WZROST ROLI INFORMACJI I JEJ OBIEGÓW

KRYZYS OŚWIECENIOWEGO RACJONALIZMU

TRIUMF IDEI POWSZECHNEJ WOLNOŚCI I SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO

TRIUMF LOKALIZMU I NOWEGO INDYWIDUALIZMU

ZAGROŻENIA GLOBALNE I OGÓLNOCYWILIZACYJNE

NISKA PODATNOŚĆ JEDNOSTEK I INSTYTUCJI NA ZMIANĘ

JEDNOSTKI IMMOBILNE

JEDNOSTKI WYBITNE

DYFERENCJACJA

DYFERENCJACJA

INTEGRACJA

ADAPTACJA

---