Działalność Komisji Edukacji Narodowej z perspektywy 334 lat.
14 października 2007 roku mija 334 rocznica powołania do życia Komisji Edukacji Narodowej, która odegrała ogromne znaczenie w historii polskiego i europejskiego szkolnictwa.
Walcząc z zacofaniem polskiego społeczeństwa i dokonując pionierskich reform, KEN przyczyniła się do wzrostu rangi polskiej oświaty, która w II połowie XVIII wieku zajmowała przodujące miejsce w Europie.
W czasie obecnie trwającej reformy szkolnictwa przypomnienie działalności KEN staje się lekturą bardzo ciekawą, budzącą zainteresowanie ludzi, którym leży na sercu dobro polskiej edukacji.
1. Dążenia reformatorskie w szkolnictwie polskim XVIII wieku.
Cechą charakterystyczną doby polskiego oświecenia jest dokonany w tym okresie prawdziwy przewrót
w życiu umysłowym obywateli Rzeczypospolitej. Przewrót ten w dużej mierze umożliwiły zmiany
w szkolnictwie polskim, które dotyczyły stworzenia nowego wzoru wychowawczego przez zbliżenie szkół do spraw życia codziennego oraz rozbudzanie poczucia obywatelskiego.
Głównym dążeniem reformatorów szkolnictwa w tym czasie była laicyzacja, czyli wyzwolenie szkoły spod tradycyjnych i kosmopolityczno-teologicznych wpływów religii. Pierwszym krokiem było utworzenie
w 1740 roku przez Stanisława Konarskiego Collegium Nobilium o nowoczesnym, jak na ową epokę, programie nauczania i wychowania. Pierwszą szkołą o wybitnie świeckim charakterze była założona przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 roku w Warszawie Szkoła Rycerska, którą kierował Adam Czartoryski
i w której zdobywali wiedzę wybitni działacze polityczni i kulturalni, np. Tadeusz Kościuszko.
Najważniejszą jednak rolę w ruchu reformatorskim szkolnictwa polskiego XVIII wieku odegrała Komisja Edukacji Narodowej - pierwsze w Europie ministerstwo oświaty.
2. Ustanowienie KEN i główni jej działacze.
Wieść o „breve” papieskim z 21 VII 1773 r. rozwiązującym zakon jezuitów zapoczątkowała pełną napięć dyskusję na temat nowej postaci oświaty i szkolnictwa w Polsce. Szczególnie wyróżniał się projekt Joachima Chreptowicza, postulujący powołanie magistratury oświatowej pod zwierzchnictwem króla i zorganizowanie pod jego nadzorem szkolnictwa wyższego, średniego i parafialnego (najniższego). Dowodem na praktyczne wykorzystanie tego projektu było powołanie Komisji Edukacji Narodowej uchwałą sejmową
z dnia 14 X 1773r. jako nowej władzy edukacyjnej odpowiedzialnej tylko przed sejmem. Komisja Edukacji Narodowej przyjęła pod swoje kierownictwo nie tylko szkoły pojezuickie, ale wszystkie szkoły w państwie,
co miało przyśpieszyć proces ujednolicenia szkolnictwa polskiego.
Pierwszymi członkami KEN były osoby wybitne, o wysokich walorach intelektualnych, odgrywające ważną rolę w życiu politycznym kraju oraz zorientowane w problemach oświecenia zachodnioeuropejskiego. „Ten pierwszy zespół ludzi, których dzieliły orientacje polityczne i osobiste animozje, współpracował na terenie Komisji
z przykładną zgodą przez długie lata, tworząc niezwykle szybko główne zręby organizacyjne i ideowe nowego systemu edukacyjnego”.
Na szczególne podkreślenie zasługuje działalność następujących członków KEN:
- Ignacego Massalskiego - biskupa wileńskiego i pierwszego przewodniczącego KEN do 1776r.;
- Michała Poniatowskiego - młodszego brata króla, biskupa płockiego a od 1784r. prymasa
polskiego, przewodniczącego KEN od roku 1776;
- Joachima Chreptowicza - podkanclerzego Wielkiego Księstwa Litewskiego;
- Augusta Sułkowskiego - wojewody poznańskiego;
- Adama Kazimierza Czartoryskiego - generała ziem ruskich i komendanta Szkoły Rycerskiej;
- Andrzeja Zamoyskiego - kawalera Orderu Orła Białego;
- Ignacego Potockiego - pisarza wielkiego litewskiego i późniejszego przewodniczącego
Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych;
- Antoniego Ponińskiego - starosty kopanickiego;
- i wielu innych …
3. Sondaż opinii publicznej jako wstępna diagnoza propozycji edukacyjnych.
Pionierskie prace nad reformą szkolnictwa KEN rozpoczęła bezzwłocznie, mimo dużych trudności finansowo-materialnych z powodu braku prawa do zarządzania majątkiem pojezuickim aż do 1776 roku. Działalność swą Komisja zaczęła sondażem opinii publicznej dotyczącej struktury i charakteru szkolnictwa polskiego oraz poczynań KEN dla podniesienia poziomu oświaty i stopnia edukacji obywateli kraju. Nadsyłane wypowiedzi, m.in. przez: Franciszka Bielińskiego, Antoniego Popławskiego, Ignacego Potockiego, Adolfa Kamieńskiego, Adama Czartoryskiego, Piotra Samuela Duponta, wytyczyły kierunek reform. Plonem tych owocnych dyskusji miało być ustalenie, iż nauczanie zreformowane musi być jednolite, scentralizowane, prowadzone w języku polskim. Miejsce w szkołach powinni znaleźć przedstawiciele wszystkich stanów. Programy powinny posiadać charakter encyklopedyczny i muszą być nacechowane praktycyzmem.
W szkolnictwie powinien panować obywatelski duch wychowania, a nauka moralna powinna stać się obok religii podstawą kształcenia etycznego.
Aby obraz szkolnictwa wyglądał właśnie w ten sposób koniecznym stawało się wprowadzenie nowego systemu kształcenia nauczycieli i nowych podręczników.
W oparciu o projekty w/w sondażu w roku 1774 ukazały się dwa zarządzenia KEN: „Przepis na szkoły parafialne” I. Massalskiego i „Przepis na szkoły wojewódzkie” I. Potockiego, które były wytycznymi
w pracach nad uruchomieniem działalności szkół.
4. Powstanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
W pierwszym etapie swej działalności KEN zamierzała utworzyć „Akademię Nauk, Sztuk i Kunsztów” jako organu doradczego o charakterze towarzystwa naukowego. Zamiar ten nie doszedł jednak do skutku i zamiast akademii ustanowiono na posiedzeniu Komisji w dniu 10 II 1775 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które rozpoczęło swoją działalność 7 III 1775 roku.
Głównym jego zadaniem było opracowanie nowych podręczników umożliwiających realizowanie nowych treści programowych oraz inspirowanie, ocenianie wszelkich posunięć programowo-dydaktycznych i uprawianie propagandy przeprowadzanych reform oświatowych.
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych stanowiło organ wykonawczy Komisji Edukacji Narodowej. W skład jego wchodzili wybitni polscy pedagodzy, znający problemy polskiej szkoły z praktyki pedagogicznej, mianowicie: Ignacy Potocki, Antoni Popławski, Grzegorz Piramowicz, Jan Albertrandi, Józef Koblański, Kazimierz Narbutt, Grzegorz Kniażewicz, Adam Jakukiewicz, Szczepan Hołłowczyc, Onufry Kopczyński, Christian Pfleiderer, Feliks Łojko, Andrzej Gawroński, Paweł Czempiński i wielu innych.
Przewodniczącym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych został Ignacy Potocki a sekretarzem Grzegorz Piramowicz, który oddał bardzo duże usługi dla Komisji i Towarzystwa.
Po kilkuletniej działalności KEN, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych postanowiło opracować kodeks, czyli zbiór przepisów pedagogicznych, organizacyjnych i administracyjnych zreformowanego systemu szkolnego. Pracę podjęli członkowie Towarzystwa pod kierownictwem G. Piramowicza. Rozdziałami odnoszącymi się do uniwersytetów zajął się Hugo Kołłątaj, do szkół średnich - Piramowicz, szkół parafialnych - Narbutt, karności szkolnej - Kopczyński, spraw gospodarczych i administracyjnych - Hołłowczyc, Jakukiewicz i Koblański.
W 1781 roku projekt kodeksu wszedł w życie szkolne z zaleceniem ścisłego go przestrzegania.
5. Pierwsze ustawy KEN - jako podstawy prawne reformy polskiego szkolnictwa.
Po sprawdzeniu przydatności kodeksu i nowych przepisów w codziennej praktyce szkolnej w roku 1783 zatwierdzone zostały ostatecznie „Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane”.
Ogłoszenie „Ustaw” otwierało nowy etap w działalności Komisji, etap kończący okres poszukiwań nowych form nauczania i wychowania a wprowadzający zasady, na których miało się ono opierać.
„Komisja Edukacji Narodowej stanęła na czele organizacji scentralizowanej, podporządkowywując sobie wszystkie szkoły Korony i Litwy w sposób hierarchiczny. Rolę zwierzchnią dla szkół w Koronie pełniła Akademia Krakowska, zwana odtąd Szkołą Główną Koronną; na Litwie - Akademia Wileńska, zwana odtąd Szkołą Główną Litewską. Szkołom Głównym podlegały wydziałowe, tym podwydziałowe, podwydziałowym z kolei - parafialne.”
Ścisłe powiązanie wszystkich typów szkół w ramach trójstopniowej struktury gwarantowało jednolitość nauczania i wychowania w całym kraju oraz decydowało o przynależności nauczycieli wszystkich typów szkół (akademickich, wydziałowych i podwydziałowych) do wspólnego stanu nauczycielskiego zwanego „akademickim”, mającego charakter odrębnej grupy społecznej o własnej autonomii, uprawnieniach
i obowiązkach.
„Ustawy” organizacyjne i administracyjne były niezmienne, natomiast zasady dotyczące programów i metod osiągnęły prawo zmian w swoich strukturach w zależności od stopnia ich sprawdzenia się w środowiskach szkolnych. Przykładem możliwości korekt treści „Ustaw” są dokonane w 1790 roku zmiany w niektórych punktach odnoszących się do uniwersytetów, wyboru rektorów, porządku i „rządów” w szkołach. Był to dowód stałej współpracy KEN ze środowiskami pedagogicznymi.
„Ustawy” KEN stanowią pierwszy w dziejach szkolnictwa polskiego i europejskiego kodeks szkolny, który regulował życie szkolne w całym państwie, postulował nowe zasady wychowania i nauczania oraz trafnie łączył postulaty pedagogiki oświecenia z potrzebami i możliwościami szkolnictwa polskiego.
6. Reforma szkolnictwa średniego.
Komisja Edukacji Narodowej skoncentrowała swoje siły reformatorskie przede wszystkim na szkolnictwie średnim, gdyż poprzez ten właśnie typ szkolnictwa KEN mogła najskuteczniej oddziaływać na społeczeństwo
(zwłaszcza szlachtę, a później także bogate mieszczaństwo).
Organizacja szkolnictwa średniego przebiegała w oparciu o „Przepis KEN na szkoły wojewódzkie”, zarządzenia określającego porządek nauk, teoretyczne wskazówki dla rektorów i dyrektorów oraz wzory raportów szkolnych. Praktycznemu sprawdzeniu się tych teoretycznych przesłanek w środowiskach szkolnych miały służyć zakrojone na szeroką skalę wizytacje szkół. Zostały one podjęte przez komisarzy lub ich zastępców już od roku 1774 i miały na celu również uruchomienie szkół pojezuickich i ujednolicenie nauczania we wszystkich szkołach.
Szkoły średnie miały dwa człony: wojewódzkie (7-letnie i 6 nauczycieli) i powiatowe (3 dwuletnie klasy
i 3 nauczycieli), które jednak realizowały jednakowy program. KEN udało się w sumie zorganizować 23 szkoły wojewódzkie i 66 szkół powiatowych. W hierarchicznej strukturze szkolnictwa za czasów Komisji szkoły średnie odgrywały rolę łączącą najwyższy szczebel edukacji z najniższym. Szkoły średnie były uzależnione od Szkół Głównych poprzez wizytacje, stały kontakt, korespondencję sprawozdawczą, obsadzanie stanowisk nauczycielskich i ścisły nadzór sekretarza Szkoły Głównej.
7. Wprowadzenie nowych programów i metod nauczania do szkół średnich.
Nowe programy nauczania w szkołach średnich, zawarte w „Przepisach na szkoły wojewódzkie” a potem w „Ustawach”, stanowiły przełom w tradycyjnym szkolnictwie średnim. Zmienił się przede wszystkim cel nauczania i wychowania, który został ujęty w ustawach KEN:
„ . . . ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu było dobrze, i z nim było dobrze”. Słowa te wskazują na fakt, iż utylitaryzm był fundamentalną zasadą nowych programów. Wprowadzono do programów więcej nauk ścisłych z praktycznym ich zastosowaniem. Nauczanie matematyki (głównie arytmetyki i geometrii) miało spełniać funkcję praktyczną przygotowując uczniów np. do pomiarów gruntowych oraz wykształcać u dzieci umiejętność logicznego myślenia. Podobne zadanie miała do spełnienia fizyka oraz historia naturalna, czyli
zoologia, botanika i mineralogia, która wiązała się praktycznie z rolnictwem i ogrodnictwem. Realizacja tych programów przebiegać miała w oparciu o poglądową i eksperymentalną metodę nauczania.
Do programów szkół średnich wprowadzono również higienę w celu polepszenia stanu zdrowotnego społeczeństwa. Głębokiej zmianie uległo nauczanie języków. Łacina zostaje wypierana z programów przez języki nowożytne i język ojczysty, który był jednak nauczany wspólnie z łaciną nie przeznaczając mu osobnych godzin. Języki obce tj. niemiecki lub francuski były nadobowiązkowe.
Obok tych przedmiotów można jeszcze zauważyć obecność historii (powszechnej i narodowej) oraz geografii, które posiadały walory wychowawcze. Nauczanie gramatyki i retoryki opierało się na całkiem innych zasadach. Chodziło bowiem o to, aby uczniowie przykładali większą uwagę na treść a nie na sposób wyrażania tej treści
oraz w drodze logicznego zrozumienia a nie pamięciowego powtarzania opanowywali prawidła gramatyczne.
Wprowadzenie różnorodnych przedmiotów zapewniało wszechstronność nauczania.
W nowych programach opracowanych przez KEN nie zabrakło problemów wychowania. Wychowanie moralne zachodziło nie tylko w oparciu o naukę religii a w szczególności o nowo powstały przedmiot tzw. naukę moralną. Z nauką moralną powiązano kształcenie obywatelskie poprzez nauczanie prawa polskiego. Wychowanie obywatelskie było z kolei uzupełniane przez kształcenie wojskowe (wprowadzenie musztry i form wychowania fizycznego).
KEN głosiła postulaty nowoczesnej pedagogiki oświecenia, m.in. postulat o to by ucznia traktować jako podmiot a nie przedmiot procesu wychowania. Zobowiązywało to nauczycieli do stosowania wobec uczniów łagodnych metod wychowawczych i eliminowania kar cielesnych.
8. Nowe podręczniki opracowane przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych do szkół średnich.
Nauczanie według nowych programów i metod wymagało odpowiednio zredagowanych podręczników. Baza podręcznikowa na początku działalności KEN posiadała stan krytyczny. Zalecana przez Komisję literatura zagraniczna wymagała od nauczycieli znajomości języków obcych albo nie wszędzie była dostępna.
W takiej sytuacji Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych niezwłocznie podjęło prace nad wydaniem podręczników. W maju 1775 roku wydano w kraju i za granicą „Obwieszczenie od KEN względem napisania książek elementarnych do szkół wojewódzkich”, rozpisując konkurs na podręczniki do historii naturalnej, fizyki, arytmetyki, algebry, geometrii, mechaniki, logiki, wymowy i poezji. Wyboru autorów reszty podręczników Towarzystwo dokonało samodzielnie. Dobre rezultaty konkursu widoczne były w podręcznikach do matematyki, nauk moralnych, fizyki i gramatyki. Autorem, wybranego spośród 13 projektów, podręcznika do matematyki był matematyk z Genewy Szymon Lhuillier. Podręcznik ten w tłumaczeniu A. Gawrońskiego był poprawnie, logicznie i przestępnie napisany. Oddał on duże usługi w nauczaniu arytmetyki, geometrii i algebry. Udanym podręcznikiem był również „Wstęp do fizyki dla szkół narodowych” Jana Michała Hubego, dyrektora Szkoły Rycerskiej. Wiadomości w nim zawarte opierały się wyłącznie na doświadczeniu i eksperymencie.
Podręcznikiem humanistycznym o dużych walorach poznawczych i metodycznych była „Gramatyka dla szkół narodowych” napisana przez Onufrego Kopczyńskiego. Autor wyposażył swój podręcznik w bardzo szerokie przypisy dla nauczycieli. „Gramatyka” była przystosowana do nauczania łącznego języka łacińskiego
i polskiego (język polski nie mógł być odrębnym przedmiotem, gdyż występowały przeciw temu koła konserwatywne). Ukazały się również podręczniki do nauk moralnych i politycznych, do wymowy i poezji,
języka łacińskiego, logiki, zoologii, botaniki, mechaniki, historii i wielu innych. Możliwości wydawnicze Towarzystwa były ograniczone, jednak w sumie udało się wydrukować 27 podręczniki i 4 wypisy.
Jakże to było mało dla zaspokojenia potrzeb polskiego szkolnictwa, ale jak wiele trudu i pracy kosztowało to członków Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
9. Kształcenie nauczycieli.
Aby proces nauczania i wychowania osiągnął wysoki poziom nie wystarczą dobre podręczniki, programy
i odpowiednie wyposażenie szkół. Muszą „istnieć” odpowiednio przygotowani metodycznie i merytorycznie nauczyciele.
KEN zdawała sobie sprawę z tego warunku i w swej działalności dążyła do zwiększenia liczby nauczycieli świeckich oraz do wzrostu wiedzy pedagogicznej i teoretycznej istniejących już nauczycieli (głównie zakonników: eks-jezuitów, pijarów, dominikanów, cystersów, kanoników luterańskich, benedyktynów, bożogrobców, misjonarzy i braci życia wspólnego).
Na krytyczny stan doskonalenia nauczycieli zareagowała Akademia Krakowska, która w 1773r. wystąpiła do KEN z ofertą dostarczania 100 nauczycieli rocznie. Początkowo oferta ta była odrzucona przez KEN, ale działalność wizytatora i reformatora Akademii Krakowskiej Hugona Kołłątaja w tym zakresie zmieniła orzeczenie KEN. Zreformowanie przez niego Wydziału Filozoficznego przyczyniło się do wzrostu liczby przyszłych nauczycieli kształcących się na tym wydziale.
Hugo Kołłątaj i Antoni Popławski (obaj członkowie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych) wysunęli projekt założenia seminarium dla nauczycieli przy Akademii Krakowskiej.
KEN przyjęła ten projekt i mianowała Popławskiego opiekunem owego seminarium. Na początku pracy seminarium w 1780r. studiowało 16 kandydatów. Studia te źle przygotowywały pod wzg. merytorycznym, zachowując nadal religijny charakter i uniemożliwiając nauczycielom pełny, swobodny kontakt z uczniem.
Gdy opiekunem seminarium został Bonifacy Garycki zniesiono system konwiktowy (oparty na dofinansowaniu nauki przez państwo), a kandydaci mieszkali w bursie (rodzaj internatu). Po roku nauki przystępowali do submisji, czyli przyjęcia do stanu akademickiego (rodzaj dzisiejszego mianowania). Od 1787 roku poziom wiedzy teoretycznej i praktycznej, wykładanej w seminarium, znacznie wzrósł. Powoli również stan akademicki ulegał laicyzacji i coraz częściej nauczyciela zaczynało szanować środowisko nie za noszoną suknię zakonną,
ale za spełnianie ważnej funkcji społecznej jaką jest „kształcenie dobrych obywateli w ojczyźnie”.
10. Reforma szkolnictwa wyższego.
Reformy KEN dotyczyły również szkolnictwa wyższego, a mianowicie Uniwersytetu Krakowskiego
i Wileńskiego. Z początku nie zamierzano opierać szkolnictwa wyższego na starych uczelniach, a planowano utworzenie uniwersytetów w formie wyższych szkół zawodowych, poświęconych jednej tylko specjalizacji.
Akademia Krakowska w II połowie XVIII wieku przeżywała głęboki kryzys. Typowymi jej wydziałami była teologia i filozofia, które nadawały jej scholastyczny charakter. Akademia również w tym czasie posiadała zmniejszony zasięg swego oddziaływania na warstwy szlacheckie i młodzież „zagraniczną”. Powoli jednak przy staraniach KEN wprowadzono nowe wydziały i kursy, np. kurs filozofii eklektycznej prowadzony przez Józefa Putanowicza.
Gdy Akademia przeżywała spore trudności finansowe wówczas jej wychowanek młody Hugo Kołłątaj zwrócił uwagę KEN na sprawy Akademii w Krakowie. W 1776r. Kołłątaj przedstawił KEN memoriał
„O wprowadzeniu dobrych nauk do Akademii Krakowskiej i o założeniu seminarium dla nauczycieli szkół wojewódzkich”. Zawarł w nim koncepcję powiązania w Uniwersytecie ośrodka badań naukowych z uczelnią.
KEN poparła plan Kołłątaja i niebawem przyjęła go do Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i nadała mu tytuł wizytatora Akademii. Prace reformatorskie zaczął Kołłątaj od gimnazjum krakowskiego, potem usprawnił gospodarkę finansową Akademii, a następnie zajął się reformą wydziału filozoficznego, teologicznego
i medycznego.
W dniu 28 kwietnia 1780 roku Komisja ogłosiła reformę obu uniwersytetów. Ostateczną organizację szkół wyższych przyjęto dopiero w „Ustawach” z 1783 roku. Miały się one odtąd dzielić na dwa kolegia: fizyczne
i moralne. Każde z tych kolegiów dzieliło się z kolei na trzy szkoły: fizyczne - na szkołę matematyczną, fizyczną i lekarską; moralne - na teologiczną, prawniczą i literatury.
Podział ten był stworzony przez Kołłątaja i stanowił dowód zmian na uczelni. Nauki ścisłe i matematykę podniesiono do rangi osobnych szkół równając je ze szkołami takimi jak: medycyna, prawo czy teologia. Językiem wykładowym na uczelni był język polski, ale nie wysuwano jednak projektu utworzenia katedry języka ojczystego ani historii Polski. Nauki oparte na metodach doświadczalnych, wymagały zakładów naukowych w postaci laboratoriów, gabinetów, klinik i prosektorium. Nie wszystkie zaplanowane przez Kołłątaja katedry zostawały uruchomione z powodu braku kandydatów do ich obsadzenia. Aby temu zaradzić Kołłątaj rozwinął szeroką akcję wysyłania na studia zagraniczne młodych, zdolnych ludzi, tworząc z nich zespół swoich współpracowników. W ten sposób stworzył ekipę ludzi dobrze zorientowanych w najnowszych osiągnięciach nauki, do której należeli m.in. Jan Śniadecki, Jan Jaśkiewicz, Feliks Radwański, Jędrzej Trzciński, Jędrzej Badurski, Rafał Czerniakowski, Wincenty Szaster i wielu, wielu innych.
Z czasem można było zaobserwować laicyzację kadry profesorskiej co było wyraźne w Kolegium Fizycznym, gdyż jedynym księdzem był tam Jędrzej Trzciński. W Kolegium Moralnym zmiany te zachodziły wolniej. Według „Ustawy” Szkoły Główne musiały spełniać trzy zadania: naukowe, dydaktyczne oraz dozór nad szkołami krajowymi i dostarczenie do tych szkół kadry profesorskiej. Wszystkie te zadania były spełniane przez Uniwersytet w Krakowie.
Reforma uczelni miała również swoje momenty krytyczne, w których profesorowie starszego pokolenia wraz
z krakowskim klerem sprzeciwiali się postępowym poczynaniom Hugona Kołłątaja. Dzięki młodym profesorom reformator akademii odnosił zwycięstwa i jeszcze z większym uporem wprowadzał reformy szkolne na grunt codziennego życia studentów i profesorów. Kres temu położył jednak III rozbiór Polski.
Znacznie trudniejszym zadaniem było zreformowanie uniwersytetu w Wilnie. Poziom naukowy tej starej jezuickiej uczelni był o wiele niższy niż w Krakowie, co zmniejszało prawdopodobieństwo skuteczności wprowadzanych przez KEN reform.
Jedną z nich było założenie obserwatorium astronomicznego ufundowanego przez Elżbietę Puzyninę.
Eks-jezuita i wybitny astronom Marcin Odlanicki Poczobut podjął się zadania zreformowania uniwersytetu
w Wilnie. Za czasów jego rektoratu (1780-1799r.) Szkoła Główna Litewska przeszła przeobrażenia na wzór Szkoły Koronnej. Otrzymała zakłady naukowe, kształciła nauczycieli w Krakowie oraz zarządzała szkolnictwem średnim.
Poczobut, inaczej niż Kołłątaj, radził sobie z trudnościami w obsadzeniu katedr odpowiednimi wykładowcami. Zapraszał mianowicie na katedry licznych cudzoziemców co było czasem niefortunne i prowadziło do nieporozumień między profesorem a studentami. Język ojczysty nie był tutaj językiem wykładowym. Pracowało również więcej kleryków niż w Krakowie, a zakłady uniwersyteckie ustępowały zakładom krakowskim.
Reformy KEN przeprowadzone w Uniwersytecie Wileńskim nie poszły jednak na marne i umożliwiły rozkwit tej uczelni w początkach XIX wieku.
11. Reforma szkolnictwa parafialnego.
Komisja Edukacji Narodowej była również zainteresowana szkolnictwem najniższym tzw. parafialnym, którego rozwój w wieku XVII został zahamowany. KEN widziała szkolnictwo parafialne jako ogniwo rozwijania oświaty i kultury wśród ludu. Konieczność zmiany położenia chłopstwa i mieszczaństwa była oczywista ze
względu ekonomicznego pomnażania rolnictwa (największego bogactwa kraju) oraz szybkiego rozwoju rzemiosła i handlu w późniejszych latach. Takie tendencje wysuwali fizjokraci (Massalski, Chreptowicz, Michał Poniatowski, Czartoryski), którzy wyrażali nadzieję na wyprowadzenie najuboższych z głębokiej ciemnoty
i zacofania.
Na zorganizowanie sieci szkół elementarnych KEN nie posiadała żadnych funduszy. Z powodu braku środków materialnych nie można było uniezależnić szkolnictwa najniższego od kościołów. Opracowany w 1774 roku przez biskupa Massalskiego „Przepis do szkół parafialnych” pozostawiał je nadal w ścisłym związku z plebaniami. Proboszcz miał prawo decyzji we wszystkich sprawach dotyczących jego szkółki, a wizytacje tych szkół mogli przeprowadzać wizytatorzy szkół średnich lub generalni. Wizytacje takie jednak należały do rzadkości. Spadało zainteresowanie Kościoła oświatą ludu, co prowadziło do zmniejszenia liczby szkół parafialnych. KEN zdana na dobrą wolę plebanów nie zdołała wpłynąć na stan liczebny i organizacyjny tych szkół.
„Ustawy KEN” z 1783r. dzieliły szkoły parafialne na większe w miasteczkach i mniejsze na wsiach. Podlegały
one bezpośrednio prorektorom szkół podwydziałowych lub rektorom wydziałowym. Były to tylko teoretyczne założenia, które nie znalazły miejsca w praktyce pedagogicznej.
Niepowodzeniom KEN w reformie szkolnictwa najniższego próbował zaradzić przewodniczący Komisji, biskup wileński Ignacy Massalski. Otrzymawszy z kasy edukacyjnej dotację pieniężną zorganizował na terenie swojej diecezji (czyli całej Litwy) wiele szkółek parafialnych. Otworzył również w roku 1775 w Wilnie seminarium dla nauczycieli, które miało zabezpieczyć stały przyrost kadry dla tego stopnia szkolnictwa. Wszechstronna działalność biskupa nie przyniosła jednak żadnych efektów. Po wizytacji Wybickiego w 1776r. odsunięto Massalskiego od udziału w pracach KEN, zarzucając mu nieuczciwe gospodarowanie funduszami Komisji.
Szkoły na Litwie zaczęły wtedy upadać, a seminarium nauczycielskie zamknięto po 1782r.
W czasie Sejmu Czteroletniego stan liczebny szkół parafialnych uległ znacznej poprawie, gdyż podjęto akcję zobowiązującą proboszczów i gminy do zakładania szkół. Zwiększyła się w tym okresie frekwencja uczniów oraz liczba dziewcząt w szkołach, sięgająca nawet do 25% ogólnej liczby uczniów.
Do czasu wydania „Ustaw” brakowało w pełni sformułowanych programów nauczania. „Ustawy” określały ludowy i zawodowy (praktyczny) charakter szkół parafialnych. Obok nauki chrześcijańskiej i moralnej, czytania, pisania i rachunków, program z „Ustaw” przewidywał początki pomiarów, naukę ogrodnictwa
i rolnictwa, wiadomości techniczno-rzemieślnicze i handlowe oraz wiadomości o zachowaniu zdrowia
i kondycji fizycznej. Zrealizowanie tego programu było niemożliwe ze względu na brak nauczycieli
i podręczników. Prymas Poniatowski próbował zaradzić brakowi nauczycieli biorąc przykład z Massalskiego
i zakładając dwa seminaria, w Łowiczu i Kielcach, które wkrótce jednak upadły i nie zdążyły wydać plonów nowej kadry nauczycielskiej.
12. Pozycje wydawnicze dla szkół parafialnych.
Podręczniki stały się wtedy jedyną metodą oddziaływania KEN na szkolnictwo parafialne. Komisja wydała tylko dwa tego typu podręczniki: „Elementarz dla szkół parafialnych narodowych” w roku 1785 i „Powinności nauczyciela” Grzegorza Piramowicza w 1787 roku.
„Elementarz” był pracą zbiorową, w której Kopczyński opracował naukę czytania i pisania, Piramowicz - naukę moralną, Gawroński - arytmetykę oraz Gawroński, Kopczyński, Koblański i Kołłątaj ułożyli katechizm. „Elementarz” posiadał przypisy metodyczne dla nauczycieli oraz wprowadzał wiele nowych postulatów
w zakresie nauczania początkowego. Mimo zagęszczenia wiadomości i braku przejrzystości, „Elementarz” był olbrzymim krokiem naprzód.
„Powinności nauczyciela” stanowiły przewodnik dla nauczycieli szkół parafialnych nie posiadających dostatecznego przygotowania. Omawiały cele i metody realizacji wychowania fizycznego, moralnego
i umysłowego. Grzegorz Piramowicz ukazywał potrzebę szerzenia oświaty wśród ludu, gdyż „wychowanie pospólstwa jest potrzebne dla prawdziwego ich i całego kraju uszczęśliwienia”.
Z historycznego punktu widzenia ważna jest dokonana przez Piramowicza w „Powinnościach „ próba określenia społecznej roli i pozycji nauczyciela oraz rozważania na temat wzoru nauczyciela.
„Autorytet nauczyciela, jak ojca, winien się opierać na miłości, zaufaniu i poważaniu ze strony uczniów; walory moralne i dobre przygotowanie zawodowe zjednają mu prawdziwy szacunek nie tylko wychowanków,
ale i otoczenia; odpowiedni stosunek do uczniów: nie surowy, ale i nie pozwalający na zbytnią poufałość, pełen miłości, ale nie pobłażania, pełen powagi, dalekiej jednak od zarozumiałości, zachęcający do dobrego, a rzadko
i roztropnie karzący - zapewni osiągnięcie najlepszych wyników pedagogicznych.”
„Powinności nauczyciela” wykraczały w swych wymaganiach daleko w przyszłość i nie wpłynęły na pracę nauczycieli w II połowie XVIII wieku. Stawiały one nieprzygotowanym nauczycielom olbrzymie wymagania, których nie mogli spełnić z powodu lichego wyposażenia szkół oraz braku poparcia ze strony władz oświatowych. Wartość pedagogicznych spostrzeżeń Piramowicza doceniły jednak przyszłe pokolenia.
Do dziś „Powinności” stanowią „jeden z najcenniejszych pomników polskiej myśli pedagogicznej.”
13. Ostatnie lata działalności KEN.
Okres Sejmu Czteroletniego przyniósł KEN nowe trudności i kłopoty. W czasie obrad sejmu wysunęła się koncepcja przyjęcia na rzecz wojska funduszy KEN uzyskanych z majątków pojezuickich. Koncepcję tą wysunęły oportunistycznie nastawione do Komisji środowiska konserwatywne. Ostatecznie znaleziono środki finansowe na wojsko ze sprzedaży starostwa, a KEN otrzymała uchwałą sejmową prawo bezpośredniego gospodarowania swymi dobrami. Podniesiono liczbę komisarzy i asesorów odciążających w pracach Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.
Przeciw poczynaniom KEN występowała jeszcze później Konfederacja Targowicka. Ostatecznie Komisja została rozwiązana po III rozbiorze Polski. 10 IV 1794r. KEN odbyła swoje ostatnie posiedzenie.
Działalność Komisji wywarła ogromny wpływ na sytuację społeczno - gospodarczą Polski II połowy
XVIII wieku oraz na szkolnictwo krajów sąsiadujących z Polską, a także na dalsze losy naszego narodu.
Słusznie nazwano ją później „kotwicą” na której zatrzymał się tonący okręt Ojczyzny.
14. Zasługi KEN.
Wielkość dzieła KEN leży przede wszystkim w tym, że wydźwignęła szkolnictwo polskie ze stanu zacofania na pozycję przodującą w skali europejskiej. Lista zasług Komisji jest bardzo długa. Przez scentralizowanie, ujednolicenie i upaństwowienie systemu oświaty zapewniła szkołom właściwy kierunek rozwoju. Przyczyniła się do zwiększenia współpracy szkół ze środowiskiem społecznym, preferując potrzebę praktycznego zastosowania wiedzy w życiu codziennym. Spowodowała laicyzację szkolnictwa oraz wyparła ze szkół dydaktykę scholastyczną na rzecz empirycznych metod nauczania i logicznego sposobu uczenia się.
KEN podniosła pozycję nauczycieli w społeczeństwie i uregulowała ich sytuację prawną. Określiła zasady nauczycielskiego autorytetu i opisała zawodowe obowiązki nauczycieli. Podkreślała potrzebę ustawicznego kształcenia nauczycieli. Doprowadziła do wzrostu zainteresowania państwa nauczaniem elementarnym
i sprawą kształcenia kobiet. Reforma szkolnictwa wyższego otworzyła ponad to perspektywę prowadzenia badań naukowych na szeroką skalę. Nieustannym dążeniem Komisji, pomimo rozwarstwienia społeczeństwa
i braku środków finansowych, była także powszechność nauczania i zrównanie praw uczniów.
A oto jakie rozważania snuje w „Pamiętnikach” Kajetan Koźmian na temat własnej i swojego pokolenia edukacji, otrzymanej za czasów KEN. „ . . . młode pokolenie, pod Stanisławem Augustem zrodzone i przez Komisją Edukacyjną wychowane, przez usiłowania swoje poprawienia wad ojców, przez szlachetne poświęcenie się
i wytrwałe zapasy z przygotowanym nam losem, lubo od wielkich błędów politycznych nie wolne, przynajmniej krzywdzącą opinią o charakterze polskim przejednało, szacunek Europy pozyskało i niejaką chwałą naród zaszczyciło”.
Nadrzędnym celem kształcenia w dobie KEN było wychowanie młodego Polaka na dobrego chrześcijanina, człowieka i obywatela. Przepojenie całego szkolnictwa patriotyzmem nadało działalności Komisji głęboką treść i przeobraziło społeczeństwo polskie pod względem umysłowym i moralnym. Wprowadzenie języka ojczystego do szkół przepełniło serca Polaków narodową dumą i siłą, tak bardzo im potrzebną
w następnych latach. Idea całkowitego unarodowienia wychowania, nie tylko od strony języka ale i programów dostosowanych do tradycji i potrzeb narodu, żyła w Polakach w okresie rozbiorów, pomagając skutecznie odpierać naciski zaborców. Do rozmiarów legendy urastało wtedy wychowanie patriotyczno - obywatelskie zapoczątkowane przez KEN. Dzięki niemu właśnie polskie społeczeństwo nigdy nie wyrzekło się myśli
o odzyskaniu niepodległości. Hasła Komisji odradzały się zawsze w okresach zagrożenia wolności naszego narodu, mobilizując Polaków do walki oraz stanowiły podstawę przeprowadzanych reform w czasach budowania polskiej państwowości.
Komisja Edukacji Narodowej wprowadzała 330 lat temu reformę szkolnictwa w sposób perspektywiczny - wybiegając w swoich działaniach daleko w przyszłość. Dlatego ideały głoszone przez Komisję są do dzisiaj aktualne i bardzo dla nas ważne. Przypominając działalność KEN z okazji rocznicy jej powstania, chcemy oddać hołd ludziom postępu - wielkim Polakom, którzy poprzez wieki uświadamiają nam, iż sprawy wychowania, oświaty i nauki są nierozerwalnie związane z życiem i tradycjami naszego narodu.
Hugo Kołłątaj podkreślał ten fakt w swym dziele „Do Stanisława Małachowskiego. . .”:
„Nie widziała Europa w prawodawstwie politycznym nic rozsądniejszego, na co by się dawne i spółczesne zdobyć mogły narody. Wychowanie dzieci obywatelskich stało się odtąd interesem rządu krajowego, a jednostajność edukacji stała się rękojmią większej rządu jednostajności i większej w rządzie zgody . . . . . .
. . . . . dokaże Komisja w przyszłych następcach, odda nam Rzeczpospolitą doskonałą, odda szczęśliwą Ojczyznę, sprawi, że naród, tak poniżony dzisiaj, będzie szanowanym w przyszłości, będzie modelem dobrego rządu i wzorem dla obcych”.
Geneza i działalności Komisji Edukacji Narodowej.
Na przełomie XVIII i XVII w. stan szkolnictwa w Polsce był nadal zły. Szczególnie niepokoił - w porównaniu z osiągnięciami niektórych krajów Europy - stały upadek szkół ludowych.
Po reformach pijara Stanisława Konarskiego, dalszego poważnego wyłomu w tradycyjnym szkolnictwie dokonał nowy król Rzeczypospolitej Stanisław August Poniatowski. Złożona przez niego w 1765 roku Szkoła Rycerska była na naszych ziemiach szkołą państwową, świecką, wychowującą przyszłych oficerów i działaczy politycznych na zasadach patriotyzmu i postępu. Twórcą i komendantem szkoły wojskowe, od dawna postulowanej w Pacta conventa, a nazwanej Akademią Szlacheckiego korpusu Kadetów, był Książe Adam Kazimierz Czartoryski. Napisany przez niego „katechizm rycerski” zawierał kodeks zachowania się w szkole i zasady etyki obywatelskiej i musiał być przez każdego ucznia opanowany pamięciowo. Korpus Kadetów nie był, jak to wynika ze sformułowania treści „Katechizmu”, wyłącznie szkoła wojskowa, ale w równym stopniu i szkołą kształcenia obywatelskiego. Czartoryski pragnął, by absolwenci warszawskiej szkoły rycerskiej mogli być użyteczni zarówno zarówno służbie wojskowej, jak i cywilnej. I dlatego uczono tam przez lat siedem nie tylko budownictwa fortyfikacji wojskowych, ale również i budownictwa cywilnego, fechtunku i innych przedmiotów wojskowych, a także języków obcych (łacina, francuski, niemiecki).
Szkoła była zakładem świeckim, ale nadal stanowym. Przez lat trzydzieści zaszczepiała oświatę w duchu Oświecenia i dała ojczyźnie uczniów wyróżniających się wybitną działalnością, takich, jak m. In.: Tadeusz Kościuszko, Jakub Jasiński, Julian Ursyn Niemcewicz, Karol Otton Kniaziewicz, Józef Sierakowski, Michał Sokolnicki, Józef Longin Sowiński i wielu innych.
Bardzo szybko, mimo silnych sprzeciwów wrogów polskiego państwa i postępu, król Stanisław August Poniatowski doprowadził 14 października 1773 r. do uchwalenia przez sejm ustawy o utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej, pierwszej w Europie państwowej i świeckiej władzy szkolnej.
Odpowiedzialna przed parlamentem KEN, oparta o zasadę kolegialności, miała pełną niezależność prawne-administracyjną, a od 1776 r. również materialną, w oparciu o przejęte majątki pojezuickie. W skład Komisji weszli inicjatywy króla dwaj biskupi, wileński -
Ignacy Massalski, płocki - Michał Poniatowski, oraz sześciu dostojników świeckich: Joachim Chreptowicz, August Sułkowski, Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czrtoryski, Andrzej Zamoyski i najmniej spośród nich czynny Antoni Ponikowski. Liczba komisarzy do roku 1794 wzrosła do 38. Obok J. Chreptowicza, A.K. Czartoryskiego, I. Potockiego
i A. Zamoyskiego wyróżnili się aktywną działalnością: Franciszek Bieliński, Julian Ursyn Niemcewicz; uczeni: Feliks Oraczewski, Andrzej Gawroński, Dawid Pilchowski oraz Hieronim Stroynowski. Funkcje sekretarzy pełnili: znany fizjokrata francuski o postępowych poglądach oświatowych, Pierze Dupont de Nemours, Grzegorz Piramowicz.
Byli to ludzie światli, poziwązani z kulturą zachodnią, ale klasowo związani z interesami szlachty, a niektórzy z nich nawet, jak I. Massalski i A. Sułkowski, wykorzystywali fundusze edukacyjne dla celów osobistych. Poniatowski z kolei podporządkował prace oświatowe Komisji interesom swego rodu. Pierwszym prezesem KEN został biskup Ignacy Massalski, usunięty w 1776 r. z tego stanowiska, a po wybuchu insurekcji warszawskiej, powieszony za zdradę kraju przez lud stolicy. Jego następcą aż do końca istnienia Komisji był późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas, biskup płocki, Michał Poniatowski.
Mimo silnych zależności klasowych wysiłki i osiągnięcia KEN były bardzo poważne.
Uwzględniając różne wpływy i przyczyny natury polityczno-społecznej możemy działalność KEN podzielić na trzy okresy, zgodnie z periodyzacją historyków Oświecenia, a mianowicie 1773-1780; 1781-1788 i 1789-1794.
W pierwszym z nich (1773-1780) Komisja Edukacji narodowej wywalczyła po trzech latach zabiegów w sejmie prawo zarządzania już uszczuplonym funduszem jezuickim. Następnie dokonała nowej organizacji dawnych szkół jezuickich oraz przyjęła trójstopniową, opartą o podział stanowy, zasadę organizacji szkolnictwa. Szkoły parafialne, nadal bardzo nieliczne, były przeznaczone dla dzieci chłopów i rzemieślników, a szkoły powiatowe i wojewódzkie, tzw. większe, głównie dla młodzieży szlacheckiej. Dużym osiągnięciem było powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, mającego opracować przede wszystkim programy i niezbędne podręczniki szkolne. W pierwszych latach (1774-1776) KEN opracowała szereg podstawowych przepisów, dotyczących szkół średnich, parafialnych
i edukacji dziewcząt. Nie były one jednak w pełni realizowane, gdyż spotykały się z oporami ciemnej, reakcyjnej szlachty oraz większości nauczycieli, którymi z reguły byli duchowni, często jezuici. Podjęcie w r. 1777 reformy Akademii Krakowskiej umocniło rolę KEN, zadecydowało o rozwoju nowych kadr nauczycielskich, a więc i o rozwoju szkolnictwa. Początki działalności KEN to zarazem okres walki nowatorstwa z siłami wstecznymi. Zakończył się on chwilowym zwycięstwem reakcji, która na sejmie w 1780 r. odrzuciła kodeks Zamoyskiego, co zahamowało prace KEN w zakresie szkolnictwa elementarnego.
W okresie drugim (1781-1788) wzmogła się praca Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, ukazały się dalsze podręczniki, opracowano projekt Ustaw zatwierdzony w
r. 1783, a przede wszystkim zakończona została reforma Akademii krakowskiej (przez Hugona Kołłątaja) oraz Akademii Wileńskiej (przez Marcina Poczobutta). Od tego czasu tzw. Szkoły Główne w Krakowie i Wilnie objęły odpowiednio nadzór nad szkolnictwem w Koronie oraz na Litwie. Szkoły akademickie odegrały znaczną rolę w procesie zeświecczenia szkolnictwa. Również i szkoły zakonne, podporządkowane KEN, ulegały nowatorskim prądom, m. in. Dzięki napływowi nauczycieli duchownych - absolwentów zreformowanych uczelni.
Trzeci okres (1789-1794) cechował stopniowy upadek Komisji, która w czasie obrad sejmu czteroletniego stała się obiektem ataków. Dokonano wówczas wprawdzie uzupełnień do Projektu Ustaw (1790), ale były one kompromisem na rzecz ugrupowań wstecznych. Targowica w sierpniu 1792r. zażądała przywrócenia zakonu jezuitów, a sejm grodzieński (1793) poddał autonomiczną KEN pod zwierzchnictwo Departamentu Edukacji Narodowej
i wyłączył spod jej kompetencji wychowanie prywatne, czyli przywrócił zakonom zarząd nad ich szkołami. Czołowi działacze KEN i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych zmuszeni byli do tułaczki politycznej.
Podstawowym zadaniem KEN było opracowanie zbioru przepisów szkolnych. Został on przygotowany przez członków Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1781 r. a więc po odrzuceniu kodeksu Zamoyskiego, w okresie wzrastających ataków na dzieło Komisji. Zgodnie z założeniami inicjatorów „Projektu ustaw” miał potwierdzić wielkość oraz wagę podjętej pracy oraz być prawną podstawą obrony reform Komisji Edukacji Narodowej. Zawierał on 26 artykułów skodyfikowanych w przepisy, dotyczące szkół głównych i stanu akademickiego, szkolnictwa parafialnego, konwiktów
i pensji, spraw dydaktycznych, zagadnień wychowawczych, świadczeń społecznych dla nauczycieli oraz problematyki administracyjnej i wewnętrznej. Został on poddany weryfikacji w czasie specjalnej wizytacji generalnej oraz narady powizytacyjnej na posiedzeniu Towarzystwa w 1782 r. W wyniku tych działań została opracowana w 1783 r. ostateczna redakcja „Ustaw Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisanych”. Analiza całości materiałów świadczy o wielkości dzieła, które było przepojone myślą postępowania i patriotyczną, głębokim humanitaryzmem stosunku do nauczycieli i wiarą w nową szkołę, oraz w nowe społeczeństwo. W porównaniu jednak z przepisami z lat 1773-1776 widać wyraźnie cofnięcie ideowe oraz osłabienie fali reformatorskiej w wyniku narastającego sprzeciwu obozu reakcji. W tym kierunku poszła trzecia redakcja z roku 1790, już nie ogłoszona.
Trwałymi osiągnięciami może poszczycić się Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, faktyczne ministerstwo oświaty, utworzone przez KEN 10 lutego 1775 r. i kierowane przez
I. Potockiego. Sekretarzem towarzystwa był Grzegorz Piramowicz (1735-1801). Towarzystwo opracowało program szkoły średniej, dostosowując zakres wychowania obywatelskiego do potrzeb powstającej gospodarki kapitalistycznej. Doboru przedmiotów nauczania dokonano w oparciu o klasyfikację nauk Bacona i „Encyklopedię” francuską.
Towarzystwo wydało 27 podręczników, podręczników, z czego tylko 5 było opracowanych przez uczonych zagranicznych. Elementarz wydany w 1785 r. może być potwierdzeniem rzetelnego zainteresowania KEN szkolnictwem dla ludu. Większość podręczników dotyczyła dziedziny humanistyki, ale dzięki staraniom Towarzystwa, mimo ogromnych trudności, w końcu lat osiemdziesiątych pojawiły się pierwsze podręczniki z tzw. historii naturalnej, czyli „Botanika” i „Zoologia”. Wiele jednak potrzebnych podręczników, jak np. z geografii, chemii, ogrodnictwa, rolnictwa, mineralogii, nie było wydanych, a to z braku kompetentnych autorów i z powodu wysokich naukowo-dydaktycznych wymagań Towarzystwa. Jednak pierwsze podręczniki na skutek bardzo długiego procesu ich przygotowania docierały do szkół dopiero od 1780 r. Najcenniejszym dorobkiem wydawniczym KEN były tzw. „Przepisy dla nauczycieli”, czyli przewodniki metodyczne, propagujące nauczanie poglądowe, metody analityczne jako postulat prawa natury oraz podające literaturę naukową przedmiotu. Służyły one podnoszeniu poziomu naukowego
i metodycznego nauczycieli.
Kolejnym poważnym osiągnięciem KEN w dziele przygotowania kadry nauczycielskiej było przeprowadzenie latach 1777-1781 reformy Akademii Krakowskiej
i Wileńskiej. Po długich dyskusjach uznano, że jedynie zreformowanie Akademie Krakowska i Wileńska mogą przygotować pilnie potrzebne kadry nauczycielskie. Obowiązek zreformowania Akademii Krakowskiej powierzono młodemu wówczas Hogonowi Kołłątajowi (1750-1812) w roku 1777, a Wileńskiej Marcinowi Poczobuttowi (1728-1810)
w roku 1780. W okresie ostatnich lat działalności Szkoły Głównej Królestwa, czyli byłej akademii krakowskiej i Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego (byłej akademii wileńskiej), rozwinęły się badania naukowe, zasłynęli wtedy tacy wybitni uczeni, jak:
Jan Śniadecki, Wawrzyniec Gucewicz, Hieronim Stroynowski, Stanisław Bonifacy Jundziłł
i wielu innych także i obcego pochodzenia. Reforma obu uniwersytetów, mimo ostrych sprzeciwów, okazała się dziełem przenoszących ogromne korzyści.
W konsekwencji przeprowadzonych reform zorganizowano nową hierarchię szkół. Władzę nadrzędną zachowała KEN, natomiast wszystkie szkoły w Królestwie i na Litwie podlegały bezpośrednio obu Szkołom Głównym, a ich rektorom wszyscy nauczyciele szkół średnich. Stanowili oni, zgodnie z dekretem z 29 IX 1780 r., stan akademicki, przeznaczony „do dawania publicznej edukacji”.
Po zreformowaniu obu uniwersytetów i utworzeniu stanu akademickiego przystąpiono do przygotowania kadry nauczycielskiej. Dnia 2 X 1780 r. otwarto seminarium dla profesorów przy Szkole Głównej w Krakowie pod kierownictwem A. Popławskiego, a w r. 1783 przy Szkole Głównej w Wilnie. W tym też roku przystąpiono do zorganizowania seminarium krakowskiego i pogłębienia jego świeckości. Okres studiów trwał z zasadzie
4 lata, program opierał się o wykłady wybranego przedmiotu, cotygodniowe konwersatoria na temat interpretacji Ustaw KEN, nauczanie języków obcych, sporadyczną praktykę szkolną, funkcje korepetytora oraz o pracę samokształceniową w osobnej seminaryjnej bibliotece. Studenci mogli otrzymywać stypendia, a w wypadku szczególnych walorów specjalne nagrody. Kandydaci do zawodu nauczycielskiego kształcili się w atmosferze postępowej, zgodnie z poglądami fizjokratów, w duchu narodowym i patriotycznym. Ilość świeckich absolwentów seminarium profesorskiego przy Szkole Głównej w Krakowie przekroczyła w latach 1780-1793 liczbę stu.
Na szczególne podkreślenie wśród najwcześniejszych osiągnięć KEN zasługuje fakt podjęcia prób zreorganizowania oświaty dla ludu. Już od końca 1773 r. postulowano zorganizowanie szkolnictwa parafialnego.
Aktem jakby zamykającym wysiłki KEN nad rozwojem szkół parafialnych było powołanie do życia w 1786 r. seminariów w Kielcach i Łowiczu.
Sprawa rozwoju szkół parafialnych mimo sprzeciwów wrogów postępu i ich hamujących poczynań zyskiwała stopniowo aprobatę kół szlacheckich, jak również chłopstwa. Potwierdza ten fakt wzrost szkół elementarnych na ziemiach etnicznie polskich z ok. 175 w 1778 r. do ok. 300 w 1791 r. Uchwalona przez sejm czteroletni ustawa nakazywała wszystkim proboszczom utrzymywania bakałarza dla udzielania nauczania początkowego, czyli wprowadzała rodzaj przymusu szkolnego. Nie mogła ona jednak spowodować radykalnych przemian, gdyż Targowica i sejm grodzieński obaliły dzieło komisji Edukacji narodowej, oddając szkoły parafialne z powrotem pod zarząd zakonów.
Następnym dokumentem świadczącym o wielkiej trosce Komisji Edukacji Narodowej o rozwój oświaty ludowej było wydanie w 1785 r. długo oczekiwanego „Elementarza dla szkół parafialnych”. W pracach przygotowawczych nad nim brali udział wszyscy członkowie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Ostatecznie „naukę czytania i pisania” przygotował Onufry Kopczyński, autor pierwszej gramatyki polskiej.
Część (I) stanowiła pierwszy polski elementarz, oparty na metodzie
analityczno-syntetyczno-wyrazowej, stanowiącej wówczas ogromny postęp w nauczaniu początkowym, a podejmowaniu przez pedagogów dopiero w XIX w. Ponadto, dzięki wskazówkom metodycznym, elementarz Kopczyńskiego stanowił duże osiągnięcie i był chlubą polskiej myśli pedagogicznej. Również część (II) „Nauka rachunków”, ujęta poglądowo przez Andrzeja Gawrońskiego, znanego matematyka i astronoma, spełniła postulaty dydaktyczne KEN. Wartościom wychowawczym służyć miała część (III) „Nauka obyczajowa”, opracowana w ścisłym związku z tzw. prawem natury przez Grzegorza Piramowicza. Ukazując najistotniejsze sprawy życia, pragnął autor wytworzyć w dziecku wiejskim uczucie miłości i ofiarności dla ojczyzny, ale zarazem i posłuszeństwa wobec pana oraz panującego ustroju feudalnego.
Idea Komisji Edukacji Narodowej mimo upadku państwowości polskiej nie zamarła, lecz przeciwnie stopniowo urastała do wyżyn ideału. Z jej dorobku i z zasad przez nią opracowanych przyjmowano w okresie rozbiorów, w warunkach walk z germanizacją i rusyfikacją, ideał całkowitego unarodowienia nauczania oraz obywatelskiego i patriotycznego wychowania
Znaczenie komisji Edukacji Narodowej mimo niekiedy tylko połowicznych jej sukcesów były ogromne. To pierwsze w Europie świeckie ministerstwo oświaty dokonało w imieniu państwa ujednolicenia całego systemu szkolnego. Przeprowadziło reformę szkolnictwa średniego i wyższego oraz rozpoczęło walkę o stworzenie szkoły elementarnej, obowiązkowej dla całej młodzieży, niezależnie od jej pochodzenia. Prace Komisji Edukacji narodowej były przez cały wiek XX punktem wyjścia dla autorów dalszych projektów reform szkolnictwa polskiego.
Komisja Edukacji Narodowej (KEN) (pełna nazwa: Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca) - centralny organ władzy oświatowej powołany w Polsce przez sejm rozbiorowy 14 października 1773 roku na wniosek króla Stanisława Poniatowskiego.
Komisja była pierwszym ministerstwem oświaty publicznej w Polsce i pierwszą tego typu instytucją w Europie. Została powołana głównie dlatego, że do 1773 r. edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane i kontrolowane przez zakon jezuitów. System stworzony przez jezuitów funkcjonował całkiem sprawnie, choć cechował go swoisty konserwatyzm i nietolerancja religijna. W 1773 r. zakon jezuitów został nagle rozwiązany przez papieża Klemensa XIV, co w Polsce zagroziło całkowitym upadkiem edukacji, ale też dało impuls do głębokich reform szkolnictwa.
Spis treści
[edytuj]
Komisja powstała formalnie na mocy uchwały Sejmu z 14 października 1773. Przejęła dawne majątki zakonu jezuitów, który został zlikwidowany przez papieża. Głównym inicjatorem i architektem powstania Komisji był pijar, ksiądz Hugo Kołłątaj, który jednak odgrywał w jej działaniu rolę "szarej eminencji". Komisja Edukacji Narodowej była pierwszym na świecie ministerstwem oświaty.
Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Pierwszym prezesem został biskup wileński Ignacy Jakub Massalski, który na tym stanowisku dokonał wielu nadużyć finansowych w szkołach litewskich. Najbardziej zasłużonymi, "oficjalnymi" członkami byli posłowie wywodzący się z magnackich rodzin i rodzin powiązanych z tzw. Familią, m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Zamoyski. Jednak od samego początku faktycznymi "pracownikami" Komisji była grupa uczonych i artystów skupiona wokół Hugona Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom. Do najbardziej zasłużonych "ekspertów" zalicza się pisarzy Franciszka Bielińskiego i Juliana Ursyna Niemcewicza, oraz uczonych Feliksa Oraczewskiego, Andrzeja Gawrońskiego, Dawida Pilchowskiego, Hieronima Stroynowskiego oraz Grzegorza Piramowicza. Pierre Samuel DuPont de Nemours - wcześniej osobisty sekretarz króla, został przez niego wyznaczony początkowo do roli wpływowego sekretarza Komisji i był nim aż do czasu emigracji do USA, gdzie notabene - jego syn stworzył później podwaliny przyszłego koncernu chemicznego DuPont.
Dzięki osobistemu protektoratowi króla i "Familii" Komisja miała niemal zupełną swobodę działań, choć w początkowym okresie opozycja w Sejmie starała się jej podkładać kłody pod nogi poprzez próby obcinania środków finansowych.
Pierwszy okres działalności (1773-1780) [edytuj]
W okresie tym wywalczono w Sejmie przejęcie tego, co zostało po majątku jezuitów, co dało Komisji dużą niezależność finansową.
Eksperci pod wodzą Hugona Kołłątaja opracowali trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich.
Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopów i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe - do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były dwa uniwersytety - w Wilnie i Krakowie.
W ramach reformy edukacji podstawowej stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierskie podręczniki - wymagające często (zwłaszcza w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych) tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dzisiaj jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej i matematycznej stosowanej w jęz. polskim.
Po śmierci biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego, marszałek Sejmu wydał zarządzenie przejęcia Biblioteki Załuskich. Komisja Edukacji Narodowej w imieniu państwa nią zarządzała, a pierwszym kustoszem został członek Komisji Edukacji Narodowej - Ignacy Potocki. Biblioteka ta stała się pierwszą polską biblioteką publiczną, prekursorką Biblioteki Narodowej.
Opracowano także szereg przepisów i programów dla szkół podstawowego i średniego szczebla (np. dopuszczających dziewczęta do nauki na równych prawach z chłopcami) - były jednak one często ignorowane lub bojkotowane przez nauczycieli z tych szkół - bardzo często byłych jezuitów.
Zapędy reformistyczne Komisji w zakresie szkół elementarnych zostały w końcu zablokowane przez Sejm poprzez odrzucenie kodeksu tych szkół - napisanego przez Kołłątaja, a przedłożonego przez Zamoyskiego w formie projektu ustawy w 1780 r.
Drugi okres działalności (1781-1788) [edytuj]
Drugi okres działalności był w zasadzie kontynuacją prac podjętych w pierwszym okresie i zapełniania ram reformy, której granice zakreśliły kompetencje Komisji wywalczone w pierwszym okresie.
Pewnym novum była tylko reforma dwóch szkół wyższych - Akademii Krakowskiej i Wileńskiej - które oprócz pełnienia obowiązków typowych dla uczelni wyższych, zajęły się także bezpośrednim nadzorem szkół średnich i podstawowych - trochę na wzór dzisiejszych kuratoriów oświaty.
W szkołach średnich i w mniejszym stopniu w podstawowych, stara kadra nauczycielska oparta na klerze wywodzącym się z zakonu jezuitów była stopniowo wymieniana na absolwentów zreformowanej Akademii, dzięki czemu opór szkół średnich i podstawowych przed reformami stopniowo malał.
Komisja miała też silny wpływ na szkoły zakonne, które pozostawały częściowo niezależne, ale mimo wszystko musiały przynajmniej formalnie podporządkowywać się jej zarządzeniom.
Trzeci okres działalności (do 1794) [edytuj]
Od roku 1789 rozpoczął się stopniowy rozkład i utrata wpływów Komisji, co było procesem równoległym do powolnej utraty wpływów politycznych przez stronnictwo reformatorów i rozkładu Rzeczypospolitej. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego frakcja reformatorów zgodziła się na daleko idące ustępstwa w sprawach szkolnictwa, aby móc przeforsować Konstytucję 3 maja. Konstytucja ta czyniła prezesem KEN prymasa Polski, który zasiadał w Straży Praw jako swoisty minister oświaty.
Ostateczny cios Komisji zadała konfederacja targowicka, która odebrała jej władzę nad szkołami zakonnymi oraz całkowicie zmieniła jej skład. Wielu członków Komisji (z Kołłątajem na czele) i tak musiało opuścić kraj po zwycięstwie Targowicy, gdyż wydano na nich zaoczne wyroki śmierci w związku z ich ogólną działalnością polityczną.
Podsumowanie dokonań Komisji [edytuj]
* całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich
* opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia
* utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach.
* publikacja nowatorskich podręczników szkolnych - w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka.
* reformę Akademii Krakowskiej i Wileńskiej
* utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
* wprowadzenie historii Polski i historii naturalnej.
* wprowadzenie elementów wychowania fizycznego.
* zaczęto nauczać w języku polskim - nauka w języku łacińskim była zakazana.
Działalność Komisji jest trudna do przecenienia w historii Polski. Kilkudziesięciotysięczna kadra nauczycielska wychowana przez Komisję kontynuowała działalność w jej duchu jeszcze długo po utracie przez Rzeczpospolitą niepodległości wychowując kolejne pokolenia względnie nowocześnie wykształconej młodzieży, dzięki której w ogóle przetrwała polska kultura i język.
Niektóre podręczniki (np. podręcznik do chemii Jędrzeja Śniadeckiego) były w użyciu jeszcze u zarania II Rzeczypospolitej, a z podręczników gramatyki i historii wydanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych uczyli się praktycznie wszyscy najwybitniejsi pisarze i poeci XIX w. - od Adama Mickiewicza po Bolesława Prusa.
Komisja Edukacji Narodowej, właściwie Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca, podległy królowi, państwowy zarząd nad oświatą w Polsce. Pierwsza w Europie państwowa instytucja oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa, której podlegały wszystkie szkoły od akademii do szkół parafialnych, z wyjątkiem Szkoły Rycerskiej.
Powstanie KEN
Utworzona na mocy uchwały Sejmu z 14 X 1773. Powstanie KEN wiązało się z kasacją zakonu Jezuitów, który skupiał w swych rękach całe niemal szkolnictwo Rzeczpospolitej. Na jej potrzeby przeznaczono majątki po skasowanym zakonie. Przejąwszy sieć szkół jezuickich i opierając się na ich funduszach KEN przeprowadziła zeświecczenie szkolnictwa, zarówno w doborze zespołu nauczającego, jak i przedmiotów nauczania.
Zakres działalności
Stworzyła jednolity system szkolnictwa o układzie hierarchicznym, począwszy od szkół elementarnych, przez podwydziałowe i wydziałowe, po Szkoły Główne w Krakowie i Wilnie. Najważniejsza rola w tym systemie przypadła szkołom głównym, będącym w XVIII w. w stanie upadku.
Przeprowadzone reformy
Akademię Krakowską i Wileńską poddano gruntownym reformom, zsekularyzowano programy nauczania i grono pedagogiczne, jako obowiązujący język wykładów wprowadzono język polski, rozbudowano badania matematyczno-przyrodnicze. Zmieniając ich nazwy na Szkołę Główną Koronną w Krakowie i Szkołę Główną Litewską w Wilnie KEN zleciła akademiom zwierzchnictwo nad szkołami średnimi i przygotowywanie dla nich kadry nauczycielskiej. Podjęła próby stworzenia uniwersytetu w Warszawie.
Pod kierownictwem KEN pozostawały 74 szkoły średnie, podzielone na 10 szkół wydziałowych i podlegające im szkoły podwydziałowe. Komisja opracowała dla nich nowe programy, w których duży nacisk położono na nauki ścisłe, poznanie języka polskiego, historii i geografii ojczystej oraz etyki świeckiej, ograniczono natomiast rolę łaciny i usunięto teologię.
KEN zainicjowała zakładanie szkół elementarnych, zwanych parafialnymi, udostępniając je dzieciom chłopskim. Z powodu braku odpowiednich funduszy własnych podjęła nieudaną próbę opodatkowania na rzecz szkolnictwa elementarnego probostw. Fiasko tego doświadczenia kazało Komisji poprzestać na zaleceniach dla działających już szkół wiejskich. KEN żywo interesowała się ich losem, przystępując do wydawania specjalnie dla nich opracowanych podręczników.
Po raz pierwszy w Polsce zorganizowała seminaria nauczycielskie, które miały uniezależnić szkolnictwo od nauczycieli duchownych (księży i zakonników). KEN zajęła się opracowaniem nowoczesnych podręczników. Powołane przez Komisję w 1775 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, złożone z pedagogów i uczonych, opracowało 27 nowych podręczników, w większości dla szkół średnich, ale także m.in. Gramatykę języka polskiego i Elementarz.
Czołowe postacie związane z KEN
W 1783 KEN ogłosiła zbiór przepisów regulujących pracę szkół, których podstawy opracował H. Kołłątaj. Głównymi działaczami KEN byli: A.K. Czartoryski, I. Potocki, M. Poniatowski, A. Zamoyski, a współpracownikami: G. Piramowicz, H. Kołłątaj, K. Narbutt i A. Popławski.
KEN istniała do połowy kwietnia 1794, jej działalność stanowiła jedno z największych osiągnięć kulturalnych Polski czasów Oświecenia. Pod względem poziomu i organizacji szkolnictwa Polska znalazła się w czołówce krajów europejskich, jako pierwsza wcielała w życie nowe idee pedagogiczne. KEN dążyła do zmniejszenia różnic stanowych w oświacie, zajęła się domowym wychowaniem dziewcząt. Domagając się wychowania patriotycznego wpłynęła na kształtowanie się nowoczesnej świadomości obywatelskiej i narodowej.
Geneza i działalności Komisji Edukacji Narodowej.
Na przełomie XVIII i XVII w. stan szkolnictwa w Polsce był nadal zły. Szczególnie niepokoił - w porównaniu z osiągnięciami niektórych krajów Europy - stały upadek szkół ludowych.
Po reformach pijara Stanisława Konarskiego, dalszego poważnego wyłomu w tradycyjnym szkolnictwie dokonał nowy król Rzeczypospolitej Stanisław August Poniatowski. Złożona przez niego w 1765 roku Szkoła Rycerska była na naszych ziemiach szkołą państwową, świecką, wychowującą przyszłych oficerów i działaczy politycznych na zasadach patriotyzmu i postępu. Twórcą i komendantem szkoły wojskowe, od dawna postulowanej w Pacta conventa, a nazwanej Akademią Szlacheckiego korpusu Kadetów, był Książe Adam Kazimierz Czartoryski. Napisany przez niego „katechizm rycerski” zawierał kodeks zachowania się w szkole i zasady etyki obywatelskiej i musiał być przez każdego ucznia opanowany pamięciowo. Korpus Kadetów nie był, jak to wynika ze sformułowania treści „Katechizmu”, wyłącznie szkoła wojskowa, ale w równym stopniu i szkołą kształcenia obywatelskiego. Czartoryski pragnął, by absolwenci warszawskiej szkoły rycerskiej mogli być użyteczni zarówno zarówno służbie wojskowej, jak i cywilnej. I dlatego uczono tam przez lat siedem nie tylko budownictwa fortyfikacji wojskowych, ale również i budownictwa cywilnego, fechtunku i innych przedmiotów wojskowych, a także języków obcych (łacina, francuski, niemiecki).
Szkoła była zakładem świeckim, ale nadal stanowym. Przez lat trzydzieści zaszczepiała oświatę w duchu Oświecenia i dała ojczyźnie uczniów wyróżniających się wybitną działalnością, takich, jak m. In.: Tadeusz Kościuszko, Jakub Jasiński, Julian Ursyn Niemcewicz, Karol Otton Kniaziewicz, Józef Sierakowski, Michał Sokolnicki, Józef Longin Sowiński i wielu innych.
Bardzo szybko, mimo silnych sprzeciwów wrogów polskiego państwa i postępu, król Stanisław August Poniatowski doprowadził 14 października 1773 r. do uchwalenia przez sejm ustawy o utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej, pierwszej w Europie państwowej i świeckiej władzy szkolnej.
Odpowiedzialna przed parlamentem KEN, oparta o zasadę kolegialności, miała pełną niezależność prawne-administracyjną, a od 1776 r. również materialną, w oparciu o przejęte majątki pojezuickie. W skład Komisji weszli inicjatywy króla dwaj biskupi, wileński - Ignacy Massalski, płocki - Michał Poniatowski, oraz sześciu dostojników świeckich: Joachim Chreptowicz, August Sułkowski, Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czrtoryski, Andrzej Zamoyski i najmniej spośród nich czynny Antoni Ponikowski. Liczba komisarzy do roku 1794 wzrosła do 38. Obok J. Chreptowicza, A.K. Czartoryskiego, I. Potockiego i A. Zamoyskiego wyróżnili się aktywną działalnością: Franciszek Bieliński, Julian Ursyn Niemcewicz; uczeni: Feliks Oraczewski, Andrzej Gawroński, Dawid Pilchowski oraz Hieronim Stroynowski. Funkcje sekretarzy pełnili: znany fizjokrata francuski o postępowych poglądach oświatowych, Pierze Dupont de Nemours, Grzegorz Piramowicz.
Byli to ludzie światli, poziwązani z kulturą zachodnią, ale klasowo związani z interesami szlachty, a niektórzy z nich nawet, jak I. Massalski i A. Sułkowski, wykorzystywali fundusze edukacyjne dla celów osobistych. Poniatowski z kolei podporządkował prace oświatowe Komisji interesom swego rodu. Pierwszym prezesem KEN został biskup Ignacy Massalski, usunięty w 1776 r. z tego stanowiska, a po wybuchu insurekcji warszawskiej, powieszony za zdradę kraju przez lud stolicy. Jego następcą aż do końca istnienia Komisji był późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas, biskup płocki, Michał Poniatowski.
Mimo silnych zależności klasowych wysiłki i osiągnięcia KEN były bardzo poważne.
Uwzględniając różne wpływy i przyczyny natury polityczno-społecznej możemy działalność KEN podzielić na trzy okresy, zgodnie z periodyzacją historyków Oświecenia, a mianowicie 1773-1780; 1781-1788 i 1789-1794.
W pierwszym z nich (1773-1780) Komisja Edukacji narodowej wywalczyła po trzech latach zabiegów w sejmie prawo zarządzania już uszczuplonym funduszem jezuickim. Następnie dokonała nowej organizacji dawnych szkół jezuickich oraz przyjęła trójstopniową, opartą o podział stanowy, zasadę organizacji szkolnictwa. Szkoły parafialne, nadal bardzo nieliczne, były przeznaczone dla dzieci chłopów i rzemieślników, a szkoły powiatowe i wojewódzkie, tzw. większe, głównie dla młodzieży szlacheckiej. Dużym osiągnięciem było powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, mającego opracować przede wszystkim programy i niezbędne podręczniki szkolne. W pierwszych latach (1774-1776) KEN opracowała szereg podstawowych przepisów, dotyczących szkół średnich, parafialnych i edukacji dziewcząt. Nie były one jednak w pełni realizowane, gdyż spotykały się z oporami ciemnej, reakcyjnej szlachty oraz większości nauczycieli, którymi z reguły byli duchowni, często jezuici. Podjęcie w r. 1777 reformy Akademii Krakowskiej umocniło rolę KEN, zadecydowało o rozwoju nowych kadr nauczycielskich, a więc i o rozwoju szkolnictwa. Początki działalności KEN to zarazem okres walki nowatorstwa z siłami wstecznymi. Zakończył się on chwilowym zwycięstwem reakcji, która na sejmie w 1780 r. odrzuciła kodeks Zamoyskiego, co zahamowało prace KEN w zakresie szkolnictwa elementarnego.
W okresie drugim (1781-1788) wzmogła się praca Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, ukazały się dalsze podręczniki, opracowano projekt Ustaw zatwierdzony w r. 1783, a przede wszystkim zakończona została reforma Akademii krakowskiej (przez Hugona Kołłątaja) oraz Akademii Wileńskiej (przez Marcina Poczobutta). Od tego czasu tzw. Szkoły Główne w Krakowie i Wilnie objęły odpowiednio nadzór nad szkolnictwem w Koronie oraz na Litwie. Szkoły akademickie odegrały znaczną rolę w procesie zeświecczenia szkolnictwa. Również i szkoły zakonne, podporządkowane KEN, ulegały nowatorskim prądom, m. in. Dzięki napływowi nauczycieli duchownych - absolwentów zreformowanych uczelni.
Trzeci okres (1789-1794) cechował stopniowy upadek Komisji, która w czasie obrad sejmu czteroletniego stała się obiektem ataków. Dokonano wówczas wprawdzie uzupełnień do Projektu Ustaw (1790), ale były one kompromisem na rzecz ugrupowań wstecznych. Targowica w sierpniu 1792r. zażądała przywrócenia zakonu jezuitów, a sejm grodzieński (1793) poddał autonomiczną KEN pod zwierzchnictwo Departamentu Edukacji Narodowej i wyłączył spod jej kompetencji wychowanie prywatne, czyli przywrócił zakonom zarząd nad ich szkołami. Czołowi działacze KEN i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych zmuszeni byli do tułaczki politycznej.
Podstawowym zadaniem KEN było opracowanie zbioru przepisów szkolnych. Został on przygotowany przez członków Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1781 r. a więc po odrzuceniu kodeksu Zamoyskiego, w okresie wzrastających ataków na dzieło Komisji. Zgodnie z założeniami inicjatorów „Projektu ustaw” miał potwierdzić wielkość oraz wagę podjętej pracy oraz być prawną podstawą obrony reform Komisji Edukacji Narodowej. Zawierał on 26 artykułów skodyfikowanych w przepisy, dotyczące szkół głównych i stanu akademickiego, szkolnictwa parafialnego, konwiktów
i pensji, spraw dydaktycznych, zagadnień wychowawczych, świadczeń społecznych dla nauczycieli oraz problematyki administracyjnej i wewnętrznej. Został on poddany weryfikacji w czasie specjalnej wizytacji generalnej oraz narady powizytacyjnej na posiedzeniu Towarzystwa w 1782 r. W wyniku tych działań została opracowana w 1783 r. ostateczna redakcja „Ustaw Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisanych”. Analiza całości materiałów świadczy o wielkości dzieła, które było przepojone myślą postępowania i patriotyczną, głębokim humanitaryzmem stosunku do nauczycieli i wiarą w nową szkołę, oraz w nowe społeczeństwo. W porównaniu jednak z przepisami z lat 1773-1776 widać wyraźnie cofnięcie ideowe oraz osłabienie fali reformatorskiej w wyniku narastającego sprzeciwu obozu reakcji. W tym kierunku poszła trzecia redakcja z roku 1790, już nie ogłoszona.
Trwałymi osiągnięciami może poszczycić się Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, faktyczne ministerstwo oświaty, utworzone przez KEN 10 lutego 1775 r. i kierowane przez
I. Potockiego. Sekretarzem towarzystwa był Grzegorz Piramowicz (1735-1801). Towarzystwo opracowało program szkoły średniej, dostosowując zakres wychowania obywatelskiego do potrzeb powstającej gospodarki kapitalistycznej. Doboru przedmiotów nauczania dokonano w oparciu o klasyfikację nauk Bacona i „Encyklopedię” francuską.
Towarzystwo wydało 27 podręczników, podręczników, z czego tylko 5 było opracowanych przez uczonych zagranicznych. Elementarz wydany w 1785 r. może być potwierdzeniem rzetelnego zainteresowania KEN szkolnictwem dla ludu. Większość podręczników dotyczyła dziedziny humanistyki, ale dzięki staraniom Towarzystwa, mimo ogromnych trudności, w końcu lat osiemdziesiątych pojawiły się pierwsze podręczniki z tzw. historii naturalnej, czyli „Botanika” i „Zoologia”. Wiele jednak potrzebnych podręczników, jak np. z geografii, chemii, ogrodnictwa, rolnictwa, mineralogii, nie było wydanych, a to z braku kompetentnych autorów i z powodu wysokich naukowo-dydaktycznych wymagań Towarzystwa. Jednak pierwsze podręczniki na skutek bardzo długiego procesu ich przygotowania docierały do szkół dopiero od 1780 r. Najcenniejszym dorobkiem wydawniczym KEN były tzw. „Przepisy dla nauczycieli”, czyli przewodniki metodyczne, propagujące nauczanie poglądowe, metody analityczne jako postulat prawa natury oraz podające literaturę naukową przedmiotu. Służyły one podnoszeniu poziomu naukowego
i metodycznego nauczycieli.
Kolejnym poważnym osiągnięciem KEN w dziele przygotowania kadry nauczycielskiej było przeprowadzenie latach 1777-1781 reformy Akademii Krakowskiej
i Wileńskiej. Po długich dyskusjach uznano, że jedynie zreformowanie Akademie Krakowska i Wileńska mogą przygotować pilnie potrzebne kadry nauczycielskie. Obowiązek zreformowania Akademii Krakowskiej powierzono młodemu wówczas Hogonowi Kołłątajowi (1750-1812) w roku 1777, a Wileńskiej Marcinowi Poczobuttowi (1728-1810)
w roku 1780. W okresie ostatnich lat działalności Szkoły Głównej Królestwa, czyli byłej akademii krakowskiej i Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego (byłej akademii wileńskiej), rozwinęły się badania naukowe, zasłynęli wtedy tacy wybitni uczeni, jak:
Jan Śniadecki, Wawrzyniec Gucewicz, Hieronim Stroynowski, Stanisław Bonifacy Jundziłł
i wielu innych także i obcego pochodzenia. Reforma obu uniwersytetów, mimo ostrych sprzeciwów, okazała się dziełem przenoszących ogromne korzyści.
W konsekwencji przeprowadzonych reform zorganizowano nową hierarchię szkół. Władzę nadrzędną zachowała KEN, natomiast wszystkie szkoły w Królestwie i na Litwie podlegały bezpośrednio obu Szkołom Głównym, a ich rektorom wszyscy nauczyciele szkół średnich. Stanowili oni, zgodnie z dekretem z 29 IX 1780 r., stan akademicki, przeznaczony „do dawania publicznej edukacji”.
Po zreformowaniu obu uniwersytetów i utworzeniu stanu akademickiego przystąpiono do przygotowania kadry nauczycielskiej. Dnia 2 X 1780 r. otwarto seminarium dla profesorów przy Szkole Głównej w Krakowie pod kierownictwem A. Popławskiego, a w r. 1783 przy Szkole Głównej w Wilnie. W tym też roku przystąpiono do zorganizowania seminarium krakowskiego i pogłębienia jego świeckości. Okres studiów trwał z zasadzie
4 lata, program opierał się o wykłady wybranego przedmiotu, cotygodniowe konwersatoria na temat interpretacji Ustaw KEN, nauczanie języków obcych, sporadyczną praktykę szkolną, funkcje korepetytora oraz o pracę samokształceniową w osobnej seminaryjnej bibliotece. Studenci mogli otrzymywać stypendia, a w wypadku szczególnych walorów specjalne nagrody. Kandydaci do zawodu nauczycielskiego kształcili się w atmosferze postępowej, zgodnie z poglądami fizjokratów, w duchu narodowym i patriotycznym. Ilość świeckich absolwentów seminarium profesorskiego przy Szkole Głównej w Krakowie przekroczyła w latach 1780-1793 liczbę stu.
Na szczególne podkreślenie wśród najwcześniejszych osiągnięć KEN zasługuje fakt podjęcia prób zreorganizowania oświaty dla ludu. Już od końca 1773 r. postulowano zorganizowanie szkolnictwa parafialnego.
Aktem jakby zamykającym wysiłki KEN nad rozwojem szkół parafialnych było powołanie do życia w 1786 r. seminariów w Kielcach i Łowiczu.
Sprawa rozwoju szkół parafialnych mimo sprzeciwów wrogów postępu i ich hamujących poczynań zyskiwała stopniowo aprobatę kół szlacheckich, jak również chłopstwa. Potwierdza ten fakt wzrost szkół elementarnych na ziemiach etnicznie polskich z ok. 175 w 1778 r. do ok. 300 w 1791 r. Uchwalona przez sejm czteroletni ustawa nakazywała wszystkim proboszczom utrzymywania bakałarza dla udzielania nauczania początkowego, czyli wprowadzała rodzaj przymusu szkolnego. Nie mogła ona jednak spowodować radykalnych przemian, gdyż Targowica i sejm grodzieński obaliły dzieło komisji Edukacji narodowej, oddając szkoły parafialne z powrotem pod zarząd zakonów.
Następnym dokumentem świadczącym o wielkiej trosce Komisji Edukacji Narodowej o rozwój oświaty ludowej było wydanie w 1785 r. długo oczekiwanego „Elementarza dla szkół parafialnych”. W pracach przygotowawczych nad nim brali udział wszyscy członkowie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Ostatecznie „naukę czytania i pisania” przygotował Onufry Kopczyński, autor pierwszej gramatyki polskiej.
Część (I) stanowiła pierwszy polski elementarz, oparty na metodzie
analityczno-syntetyczno-wyrazowej, stanowiącej wówczas ogromny postęp w nauczaniu początkowym, a podejmowaniu przez pedagogów dopiero w XIX w. Ponadto, dzięki wskazówkom metodycznym, elementarz Kopczyńskiego stanowił duże osiągnięcie i był chlubą polskiej myśli pedagogicznej. Również część (II) „Nauka rachunków”, ujęta poglądowo przez Andrzeja Gawrońskiego, znanego matematyka i astronoma, spełniła postulaty dydaktyczne KEN. Wartościom wychowawczym służyć miała część (III) „Nauka obyczajowa”, opracowana w ścisłym związku z tzw. prawem natury przez Grzegorza Piramowicza. Ukazując najistotniejsze sprawy życia, pragnął autor wytworzyć w dziecku wiejskim uczucie miłości i ofiarności dla ojczyzny, ale zarazem i posłuszeństwa wobec pana oraz panującego ustroju feudalnego.
Idea Komisji Edukacji Narodowej mimo upadku państwowości polskiej nie zamarła, lecz przeciwnie stopniowo urastała do wyżyn ideału. Z jej dorobku i z zasad przez nią opracowanych przyjmowano w okresie rozbiorów, w warunkach walk z germanizacją i rusyfikacją, ideał całkowitego unarodowienia nauczania oraz obywatelskiego i patriotycznego wychowania
Znaczenie komisji Edukacji Narodowej mimo niekiedy tylko połowicznych jej sukcesów były ogromne. To pierwsze w Europie świeckie ministerstwo oświaty dokonało w imieniu państwa ujednolicenia całego systemu szkolnego. Przeprowadziło reformę szkolnictwa średniego i wyższego oraz rozpoczęło walkę o stworzenie szkoły elementarnej, obowiązkowej dla całej młodzieży, niezależnie od jej pochodzenia. Prace Komisji Edukacji narodowej były przez cały wiek XX punktem wyjścia dla autorów dalszych projektów reform szkolnictwa polskiego.
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775-1792) to instytucja utworzona przez Komisję Edukacji Narodowej w roku 1775 w Warszawie. Głównym zadaniem Towarzystwa było opracowywanie programów i podręczników szkolnych zgodnych z nowym programem edukacyjnym. W sumie przygotowano 27 pozycji, w tym 5 opracowanych przez zagranicznych uczonych.
Efektem jego prac było między innymi stworzenie takich podręczników jak: "Elementarz dla szkół parafialnych" oraz "Gramatyka dla szkół narodowych z przypisami". Przewodniczącym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych był Ignacy Potocki, a głównym sekretarzem Grzegorz Piramowicz. Znaczne zasługi w działalności Towarzystwa położył Hugo Kołłątaj. Członkami byli też Onufry Kopczyński, Kazimierz Narbutt, Józef Wybicki oraz dyrektorzy naukowi w Szkole Rycerskiej - Ch. Pfleiderer (niemiecki profesor matematyki) i Michał Jan Hube. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych zakończyło działalność w roku 1792. Głównym twórcą i pomysłodawcą "Elementarza dla szkół parafialnych" był Tomasz Satkowski.
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, organ Komisji Edukacji Narodowej upoważniony do opracowywania programów i podręczników szkolnych. Powołane w 1775 w Warszawie, na czele z I. Potockim (przewodniczącym) i G. Piramowiczem (sekretarzem).