Wprowadzenie do historii sztuki- terminologia i techniki sztuk plastycznych
Lek.: *Wagner, Warsztat rzeźbiarski Chrystiana Bernarda Schmidta na Warmii
Techniki rzeźbiarskie, cz. 3 Rzeźba w drewnie. Materiały, narzędzia i technologie
Techniki rzeźbiarskie
Giovanni Lorenzo Bernini, Fontanna Trytona w Rzymie, 1630-33
Alessandro Algardi, Ścięcie św. Pawła z bazyliki San Paolo w Bolonii, 1650-52
Proces twórczy:
- zlecenie od fundatora
- przedstawienie szkiców
- zawarcie umowy (wynagrodzenie- gotówka/ płody rolne/ usługi, czas itd.) oraz pierwsza rata, także na zakup materiału
- bozzetto- wstępne studium projektowe w 3 wymiarach, ogólny zarys koncepcji, bez szczegółów, „model” wysokości 30-40 cm nietrwałych materiałów (np. wosk, glina, papier maché, drewno)
- modello- wykonywane przez uczniów, kompozycja bliższa ostatecznemu wynikowi, z wykończeniami szczegółowymi, zazwyczaj na własność dla klienta; terakotowe , polichromowane (pozłacane), w Polsce zastąpione głównie przez rysunki, bez bozzetta i modello
- modello części rzeźby, często w skali 1:1, wykonane własnoręcznie przez rzeźbiarza, do podjęcia decyzji- wykucie czy odlew
-najstarsi czeladnicy przenoszą z modelu szczegółowego proporcje na blok kamienny i wykuwają postacie
- l'ultimo mano- ostatnia ręka, ostatnie poprawki rzeźbiarskie wykonywane przez mistrza, głównie na twarzy, dłoniach, stopach i w detalach
Alessandro Algardi, relief: Papież Leon Wielki powstrzymuje wojska barbarzyńskie Attyli u wrót Rzymu (San Paolo fuori le Mura)
Bozzetto- stiukowe modello 1:1- oryginał
Akademia Bolońska- Clementi, Bernini, Algardi
Giuliano Finelli, płaskorzeźba Tronu Łaski (Santa Maria Rotonda)
Mistrz marmuru z Carrary i brązu w warsztacie Berniniego
Bernini, nagrobek papieża Aleksandra VII Chigi, bazylika św. Piotra na Watykanie
Daniel Chester French, montaż pomnika A. Lincolna w Waszyngtonie
Georgia State Marble, kilka bloków składanych (technika znana już od starożytnego Egiptu)
Andrea Castelli, modello do popiersia biskupa Marcina Szyszkowskiego, 1627
Złocony odlew w brązie na Wawelu, wyk. Antonio Lagostini
Charles le Brun
Rysunki- figury bogów antycznych do ogrodu wersalskiego, 1674
Realizacja- François i inni, lata 70. i 80. XVII w.
Étienne Bouchardon, nagrobek kardynała Fleury, Saint-Denis, 1742-44
Modello z wosku i drewna
L. F. Roubillac, nagrobek Johna, duke'a Argyll, 1745
Modello terakotowe
L. F. Roubillac, nagrobek Johna, duke'a Montagu, 40. XVIII w.
Szkice i modele
Modele wariantowe- oś po środku, lewa strona różni się od prawej, do wyboru dla klienta
Georg Raphael Donner (Wiedeń), ojciec Akademii Wiedeńskiej
Płaskorzeźba Jezus i Samarytanka przy studni, 40. XVIII w.
Modello woskowo-terakotowe, oryginał- ołów
Cyna i ołów- „cesarskie austriackie złoto”
Thomas Schwalthaler, ołtarz główny w Pichesldorf, 1673
Franz Ignaz Preiss, ołtarz główny kościoła w Doksanach
Ekspresyjna rzeźba płaska
Gołuchów
Akaltus altar (bez struktury architektonicznej), ołtarz Najświętszej Marii Panny, ok. 1675-80
Johann Feuchtmayer, ołtarz rokokowy, Mstów, kościół parafialny kanoników regularnych, 1748
Model- rycina oficyny wydawniczej
Thomas Schwanthaler z Ried im Innkreis
“szkicownik z Imst”- Ofiara Izaaka- szkic
Figura siepacza ze ścięcia św. Barbary, 1680, kościół parafialny w Schalschen k. Salzburga
Polska i Europa Środkowa
Szkic głównym przygotowaniem do rzeźby, bez bozzetto czy modello (Ew. bozzetto z drewna lipowego)
Michael Zürn II z Ołomuńca, klęcząca figura anielska
Rzeźba w marmurze
Rzeźba wolnostojąca- narodziny: Grecja, okres klasyczny
Wcześniej łączona z architekturą, np. Kariatydy
Rzym, Mezopotamia, Ateny- autonomiczne pracownie rzeźbiarskie
Średniowiecze- połączenie murarzy z rzeźbiarzami
VII/VIII w., potem aż do X w.- pojawienie się możliwości budowy wielkich zespołów architektoniczno-rzeźbiarskich
Strzechy architektoniczno-rzeźbiarskie (kilkanaście- kilkadziesiąt osób)- kierownictwo architektów, rzeźbiarstwo jako rzemiosło drugorzędne
Spolium- wykorzystywanie fragmentów z budynków antycznych w tych późniejszych (głównie rzeźby i fragmenty kolumn)
Wzrost popytu> rzeźbiarstwo
XI-XII w.- pierwsze elementy rzeźbiarskie
XIII w.- okres późnormańśki i gotyk- emancypacja rzeźby
Santi Quattro Coronati- patroni rzeźbiarzy (bazylika w Rzymie)
Do końca średniowiecza- rzeźbiarze podrzędni w cechach
Architectus
Murator- konstruktor
Conductor- główny intendent „fabryki”, cechu
Stametor (łac. kamieniarz)/ Steinhauer/ Steinmetz/ Bildhauer (obrazy w kamieniu) - w Polsce- staniec/ kamiennik- rzemieślnik wykonujący rzeźby tylko w kamieniu
Sculptor/ statuarius- rzemieślnik tworzący tylko postaci ludzkie, we wszystkich materiałach
Snycerz- rzeźbiarz w brązie
Proporcja cechu: 2 muratorzy: 1 stanz
Wykształcenie akademickie, połowa XVII w.
Dla rzeźbiarzy- także wstęp do malarstwa
Virtuosi- wszechstronni, także drewno i stiuk, jak mistrzowie florenccy
Powiązania:
Kamieniarze z muratorami
Snycerze ze stolarzami, choć często artyści wolni (Artes Liberales)
Stiukatorzy- podobnie
Koniec XVI- XVII w.- mały popyt, więc zaczęli zajmować się także kamieniem i konstrukcjami
Podział rzemiosł ze względu na materiał
Ze średniowiecza, bo w Antyku w jednej pracowni obrabiano wiele materiałów.
Kamień
8-13 lat- u mistrza w nauce uczniowskiej (za opłatą od rodziny lub za pracę, mistrz stawał się opiekunem prawnym); prace pomocnicze, np. polerowanie marmuru, później najprostsze formy dłutem, później ornamenty, później konstrukcja figury ludzkiej
3-4 lata- nauka uczniowska
XIV-XV w. niektóre miasta: 5-6 lat
Potem: wyzwoliny ucznia na czeladnika- pozostanie w warsztacie lub zmiana warsztatu, rozpoczęcie projektowania, wykonywanie dużych kompleksów rzeźbiarskich (90% kreacji rzeźby)
2-4 lata praktyki czeladniczej
Potem: wędrówka czeladnicza (zwolnieni synowie, krewni mistrzów), tzw. Wanderung, Wanderjahre/jahr- trwała od 1 do kilku lat, nawet do 11 lat
Zbieranie szkicownika ze studiami
Potem: z powrotem na 1 rok do warsztatu, ostateczna formacja u mistrza, Mutjahre
Potem: egzamin uczniowski: część praktyczna oraz część praktyczna z komisją- wyrób rzemieślniczy (Meisterschtück, majstersztyk) zadany przez komisję z określoną techniką, czasem na wykonanie i formą
Ocena mistrzów- włączenie do cechu, co pociągało za sobą nabycie obywatelstwa miasta i pozwolenia na ożenek (nowy mistrz miała ok. 23 lata), nabycie pełnego prawa przynależności do grona mistrzów
Numerus clausus- zamknięta i określona liczba mistrzów w jednym mieście
Rzeźba kamienna
Marmurołom- kamieniołom- zorganizowane wydobycie (od strony, gdzie na powierzchnię wychodzą różne warstwy kamienia)
Wyrobisko- nieuporządkowane wydobycie
Wapień> marmoryzacja> marmur
Wysokie ciśnienie i temperatura powodują krystalizację.
Marmur- skrystalizowany wapień lub dolomit
Od temperatury i ciśnienia zależą:
-kolor
-faktura- granulacja
- boczność (jak duży blok można wydobyć)
- odporność na ścieranie
- podatność na poler
- tekstura (struktura)
- przełom (geologiczne badanie sposobu łamania kamienia)
Marmury:
- jednobarwne
- barwne
- brekcje (żyłowe)
- zlepieńce
- powstające na styku dwóch płyt tektonicznych- bardzo kolorowe
Massa di Carrara, Alpy Apuańskie nad morzem Tyrreńskim, okolice Pizy i Sieny
Bardzo biały marmur
Cava- kamieniołom podziemny
Vélke Lunetce (Konradów Wielki) nad Nysą
„śląska Carrara”
Polerowanie:
Piaski polerskie, fiksatyna z opiłkami żelaza (rozprowadzana szmatkami), glinka kamieniarska, rysy wypełniane gorącym woskiem (szmatki), nałożenie impregnatów (wcześniej- wosk i oleje)
Marmur
Egipt, Mezopotamia, Bliski Wschód- nie było tam marmuru w Antyku
Cyklady- już 3000 lat temu
Mykeny, Kreta, poleis greckie- zawsze rzeźby polichromowane
Recepcja dzieła rzeźbiarskiego nie jest efektem pracy rzeźbiarza, polichromie wykonywane są przez profesjonalnych malarzy.
Renesans, barok- także rzeźby polichromowane
Grecja: marmury z Paros, Anxos i Narxos, Pantelicon, wyspy morza Marmara i łomy z półwyspu Bałkańskiego
II/I w. p.n.e.- podbój Grecji przez Rzym, moda w na hellenizm i biały marmur w Imperium
I w. p.n.e.- odkrycie Carrary
Bildhaierbünde- buda, „szopa rzeźbiarska”, niedaleko szlifierni (od młynarzy- jak żarna)
Michelangelo, Madonna z Dzieciątkiem
Bernini, św. Longinus (5,5 m)
Marmo bianco statuario di Carrara
Colbacio- nieoszlifowany marmur (nie w blokach)
Rzeźba włoska w renesansie- polichromowana
Rzeźby polerowane- tylko oglądane vis à vis portrety oraz rzeźby gabinetowe
Bernini, Apollo Belwederski
Apollo i Dafne 1622-25
Bernini, 50. XVII w.- portret (koronka!)
Nonfinito- nieskończone- przykład u Michaelangelo
Giuliano Finelli, fragment Apollo i Dafne Berniniego- stopa- zmiana w drzewo laurowe
Agat pasiasty i opale- kamee antyczne
Chiny, Inkowie- jadeit odpowiednikiem roli marmuru
Głowa posągu faraona Totmesa Wielkiego, X dynastia
Figura lwa świątynnego
Granit, dioryt, gabra
Porfir afrykański (Tunezja, Egipt)
Zarezerwowany dla rodziny cesarza rzymskiego
Figury Tetrarchów, Bizancjum, IV w. p.n.e., obecnie San Marco, Wenecja
Porfir = purpura (także dla koloru szat)
Łączenie kamieni i innych materiałów
Brąz patynowany/ złocony + marmury/ alabastry
Modne w III-IV w. p.n.e. w Rzymie
Potem we Florencji, Wenecji XVI w.- manieryzm
Tagliapietra- wł. Łamanie kamienia i jego przycinanie; technika komponowania ornamentów z różnych gatunków kamieni
Ołtarz boczny San Giovanni Fiorentini, 1610-13, Rzym
Intaglio
Intagliatore- osoba łącząca marmury
Ołtarz główny kościoła parafialnego w Massa di Carrara
Balast, kolegiata 1607, Hieronymus du Quesnay I
Carrara i inne kamienie
San Andrea al Quirinale…
Drewno
Drewna z drzew iglastych
Sosna zwyczajna- wąskie (0,5m) klocki drewna, sosna 35-40 rok wzrostu, potem jest zbyt zniszczone; używana do mebli, ołtarzy i konstrukcji
Świerk pospolity- 30-40 lat do zrębu, meble, elementy wystroju kościołów i konstrukcji, wtórne zasadzenie w XIX w., nie jest gatunkiem rdzennie polskim
Modrzew- szlachetny, nieużywany w snycerstwie i stolarstwie, jedynie w ciesielstwie, czyli do budowy budynków
Jodła- szlachetna, nieużywana w snycerstwie i stolarstwie, jedynie w ciesielstwie, czyli do budowy budynków
Najważniejsze drewna z drzew liściastych
Dąb, jesion, drab
Do intarsji, inkrustacji i rzeźb gabinetowych: czereśnia, orzech
Klon, jawor, olcha, lipa, brzoza, czeczotka- do intarsji, bo są miękkie
Lipa drobnolistna- 50 lat- wiek zrębu, kloce do 70-80 cm, nie ma jej w Italii i Hiszpanii (zastępowana topolą włoską), miękkie i elastyczne drewno, może być pokrywane złoceniem
Kapitele, cokoły, uszaki- z lipiny
Rzeźba w drewnie zawsze do polichromii lub gruntowania (niszczeje)- bejca, lakier na bazie terpentyny i oleju
Bejce barwne od późnego średniowiecza
Dąb szypułkowy- gatunek szlachetny (najsłynniejsze polskie i duńskie, eksport do Anglii, południowych Niderlandów i Francji); drewno bardzo twarde, używane narzędzia kamieniarskie, rzeźba charakterystyczna dla stolarki artystycznej
Stolarze ornamentaliści- współpraca ze snycerzem
Dąb czerniony- zanurzenie sezonowanego drewna w wodzie o silnym odczynie kwasowym (szczególnie robiono to na torfowiskach)- zanika wtedy kora raz biel (przyrost letni; przyrost zimowy- czerń lub twardziel); jasna- ok. 10 lat, biel zastępowana elementami mineralnymi, przez co jest twardsza i odporniejsza na szkodniki ; używana do rzeźb zewnętrznych; od XIII-XIV w.; ciemna- moczona 30-50 lat; czernienie dębiny znane tylko w Polsce od XVI w., dopiero potem moda we Francji i dalej przez rzemieślników przyjeżdżających do Polski
Czerniona dębina- szczególnie w Śląsku, potem w Wielkopolsce
Bukszpan (grynszpan)- 10-15 cm średnicy w gałęziach, zatem bardzo wyrafinowane rzeźby; jako fornir i rzeźba gabinetowa, woskowana
Konrad Meit z Wormacji- mistrz rzeźby w bukszpanie
grusza, czereśnia- do rzeźby gabinetowej i intarsji
Johann Elias Hoffman, Johann Heinrich Meister (z Saksonii, pracujący w Gdańsku)
Rzeźba do ozdoby pałaców
Rzeźba gabinetowa nie była polichromowana, jedynie delikatnie nieraz złocona
Heban- (właściwie nie występuje snycerstwie, a jest z nim związane) w Afryce i na Madagaskarze, fornirowane (cienkie płytki), głównym ośrodkiem handlowym- Brugia, Antwerpia, Paryż, Amsterdam, Augsburg; XVI w., tabernakula i inne najcenniejsze przedmioty
Luksusowe meble augsburskie, norymberskie (w Polsce od Władysława IV)
Imitacja drewnem czarnego marmuru
Ołtarz NMP na Jasnej Górze
Imitacje z bejcowanej lipiny
Szkodniki drewna
Spuszczel pospolity (2-3cm) ; kołatek domowy (0.2-0.5 cm); wyschli grzebykorożny (różne dziurki); miazgowce (parkietowiec, omszony, brunatny)
Drewno sezonuje się co najmniej 3 miesiące (musi być wysuszone)
Koryto- wgłębienie w plecach rzeźby w celu zniwelowania siły odśrodkowej drewna, która je rozszczepia
Nonfinito
Rotto- (Pieta Michała Anioła z Florencji)- celowe zniszczenie dzieła
Dłuta klasyfikowane pod względem wagi
Klej kazeinowy- podstawowy klej snycerski (gotowane kości, kopyta i chrząstki, plus terpentyna i olej), bardzo trwałe
Warsztaty polichromiczne i pozłotnicze (Goldschlȁgern)- zajmowali się już gruntowaniem, a potem całą Polichnomią
Grunt- kreda i gips, nakładany wilgotny na szmatach obsuszanych razem z nim, potem szlifowany, nadaje gładkość
Tempera podstawowym materiałem do polichromii.
Laserunek- rozcieńczona spoiwem warstwa malarska nakładana na koniec- do nakładania modelunku, cienia i przebarwień na zagięciach
Bolus- czerwony grunt, zaprawa klejowo-kredowa z czerwoną glinką, stosowane do przyklejania płatków złotych i srebrnych
Złote płatki- sprzedawane jako książki kartek pergaminowych z przyklejonymi kartkami złota lub srebra
Laserunek olejny na srebrze i złocie (renesans, potem XVIII w.)- lekko zabarwiona zawiesina z np. grynszpanu, nakładana na złoto lub srebro
Pokost- pokrycie do drewna imitujące inny materiał, np. dąb czarny; lakier na bazie terpentyny i żywicy (do czarnej- sadza)
Georg Schulz
Sprzedaż czarnej dębiny oraz wykonywanie z niej dzieł
Bez polichromii- kościół Cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim, Johann Christoph Koniger, 1704-1705
Ponad 12m wysokości
Nie znalazł się na Śląsku warsztat, który by go szybko polichromował bez równoległych zleceń.
Zabezpieczenie pokostem.
W Polsce i Europie środkowej- bardzo popularna dębina ze względu na wilgotny klimat.
Kościół parafialny w Lesznie w Wielkopolsce
Ambona 1710
Kościół Cystersów w Lądzie, Wielkopolska, konfesjonały, ok. 1735
Lipina pokostowana na ciemny brąz
Bardzo dobre warsztatowo
Polichromia
Słabo trzyma się na dębinie (zbyt mało porowata)- dlatego rzeźba w dębinie rzadko polichromowana, tylko złocona
Środkowa Europa, w tym państwa habsburskie
Już w rzeźbie późnoromańskiej, XI w.
Polichromia temperowa
Polichromia werystyczna, bardzo ograniczone barwniki- czerwień, zieleń (grynszpan), niebieski; lokalnie złocenia polichromiczne (szkoła francuska i niderlandzka)
XIV/XV w.- ze środkowych i południowych Niemiec; gama kolorystyczna ze środowisk zachodnioeuropejskich; polichromia naturalistyczna w barwach lokalnych;
Bardzo rzadkie srebrzenie- w średniowieczu srebro znacznie cenniejsze niż złoto
Węgry, Czechy, Polska- w okresie nowożytnym duże wydobycie srebra, jego dewaluacja w Europie (także z Ameryki:)
Czechy, Niemcy, Europa Środkowa- polichromia werystyczna
Francja, Nadrenia, Niderlandy- polichromia złocona
Antwerpia- wielkie realizacje ołtarzy szafowych
Renesans: złocenie podstawową techniką polichromii
Ok. 1600- dominacja złocenia w Polsce, tła czarne; coraz częściej laserunek barwny na złoceniu i srebrzeniu, dominacja do 1630- faza manierystyczna
Kościół parafialny w Olkuszu k. Krakowa, ołtarz główny, ok. 1614
Kościół św. Marka w Krakowie, Baltzer Kuntz, ołtarz główny, ok. 1620
Grunt wyciskany- w gruncie (bollus- czerwony) naniesionym na powierzchnię wygniata się ornament, w który wpuszczana jest farba; laserunek- na wypukłość nakłada się farbę, potem głęboki laserunek olejny bądź złocenie lub srebrzenie na cienkim czerwonym gruncie i na to kolor
Metale szlachetne dodatkami do stopu do złota płatkowego
Europa- okres przed barokiem
Południowoalpejska- obfite złocenia z ciemnym tłem
Europa zachodnia- marmuryzcja
Ołtarz z Sant Lambrecht, kościół Benedyktynów, 1642, Michael Honel z Pirny
30.-40. XVII w. Polska i Europa- moda na brąz
Odlewy bardzo drogie- płyty nagrobne, relikwiarze, sakralia, drzwi- w okresie średniowiecza
Cellini, Giamboloni
Imitacja brązu w drewnie
Złocenie brązu ogniowo- przygotowanie powierzchni do złocenia i amalgamatu (mieszanka wrzącego złota i rtęci), złoto roztopione w rtęci wchodziło szybko w reakcję z innym metalem, gdy ulatywała rtęć, gruba i twarda warstwa złota
20.-30. XVII wieku, Polska (czasy wazowskie)
Imitacja polichromiczna hebanu
Katedra krakowska, kaplica Mariacka, tabernakulum, 1649 i 1698
Ebeniści nie występowali we Francji czy w Italii
40.-60. XVII w.- połączenie wszystkich technik, imitacja architektury monumentalnej
Ok. 1660-1670 w Polsce, połowa stulecia w Europie- bardzo popularne marmoryzacje
barwy marmuryzacji: czerwień, brąz, zieleń i ciemnoszary
figura wygląda najlepiej, gdy jest wykonana z jasnego materiału, a eksponowana na ciemnym tle- zasada tego okresu
posrebrzanie struktury całego ołtarza- tylko ołtarze z cudownymi wizerunkami
srebro jako tło tabulatury, złoto do elementów ważnych i ornamentyki
ok. 1700 (Małopolska, Wielkopolska, Gdańsk) powracają kolory lokalne- brązy, zielenie i błękity, ochry, ziemie (kolory na bazie glinek lub rud ziemi barwiącej na różne tony brązu)
powrót mody na naturalizm
lata 30. XVIII w.
chipolin- technika imitująca w polichromii barwnej temperowej z laserunkami olejnymi kość słoniową lub porcelaną
powstała we Francji w końcu wieku XVII na dworze Louis XIV, potem niezwykle popularna w całej Europie
bez zaznaczania cieni
ciepła barwa
sztafirowanie- laserunek na złocie lub srebrze w głębokim kolorze, uzupełnione obfitym złoceniem, imitacja marmuru
zakon Reformatów i Kapucynów- inne środowisko
ścisłe zachowanie reguły św. Franciszka
zabronienie wykonywania bogatych ołtarzy
trwałe, mocne materiały bez polichromii i złoceń
Osieczna 1780-82, Anton Schultz
Struktura ołtarza z dębiny, dopuszczana tylko zabezpieczająca warstwa pokostu, wszystkie detale pozostawiane w naturalnej barwie lipiny, bielone lub w chipolin
Jedynie krucyfiks polichromowany werystycznie, pozostałe rzeźby bielone bez laserunku
Kapucyni zabronili rzeźby i ornamentu na ołtarzach, jedynie obrazy
Zopf- połączenie rokoka z wczesnym klasycyzmem, z dworu Louis XVI
Dekoracja elementami klasycystycznymi, rzeźba barokowa, bielona na Carrarę, złocona; struktury mogą być marmoryzowane, obfite złocenia
Potem: klasycyzm- całkowite scalenie struktury rzeźby i małej architektury, całość szara
Techniki rzeźbiarskie- rzeźba w stiuku. Scagliola i marmoryzacja
Stiukatura, sztukateria
Imitacja dekoracji rzeźbiarskiej w kamieniu i marmurze
Najwcześniejsze- odkopane za Rafela Domus Aurea Narona (Złoty Dom)
Dojrzały i późny gotyk- dekoracje stiukatorskie i gipsowe były wykonywane przez Steingisserów- dekoracje gipsowe i gipsowo-kredowe wykorzystywane we wnętrzach
Obficie polichromowana
Rafael Santi- także z Michaelangelo
Przeniesienie na stałe do dekoracji wnętrz i na elewacje
Dwa rodzaje stiuku (fiksu szlachetnego):
- stiucco lustro- stiuk do wnętrz o odcieniu alabastru
- narzut- z zastosowaniem gipsu i wapienia, dla utrwalenia
Stiuk- gips szlachetny
Założenie stiuku na ścianie
- zdjęcie tynku
- zbicie wierzchniej warstwy na cegłach i pozostawienie nieregularnej powierzchni
-założenie kotew
(w epoce nowożytnej często ściany były od razu przygotowywane pod stiukaturę, za pomocą obramienia miejsca na dekorację kształtkami)
-jeżeli dekoracja nie miała rzeźb pełnoplastycznych:
Nałożenie stiuku grubego- zaprawa kamienno- kredowo- gipsowa, z dodatkiem stabilizatora higroskopijnego, czyli z materiałem oddającym lub pochłaniającym wilgoć w zależności od zmian w otoczeniu- zmielony węgiel drzewny (dzięki temu stiuk był bardzo trwały i nie wymagał konserwacji)
Kolejna warstwa na stiuku- grubo zmielony piach (kwarc), gips i wapień,, węgiel drzewny zmielony lub pakuły- trzciny zwinięte w szmaty i zmielone
Na tym stiuk wykańczający, cieńsza warstwa stiuku nakładana ręcznie, imitująca belkowanie.
Warstwa ostateczna
Proste elementy mogły być odlewane z formy i doklejane- nie były to stiuki, a gipsatury
- jeżeli w dekoracji pojawiają się motywy niemożliwe do wykonania z formy
Oprócz całego przygotowania na stiuku grubym, montowano kotwę.
Każdy element konstrukcji musiał mieć zaczep nośny- drut na kotwie obłożony pakułami, to oblewane warstwą twardą, a na to nakładano wykonane ręcznie elementy dekoracji
Wszystkie dekoracje, w których nie wykonano w stucco lustro nazywane są gipsaturami. Nie został w nich zastosowany uszlachetniacz.
Stiuk prawdziwy, gips szlachetny- mączka marmurowa, mączka alabastrowa- uszlachetniasz do gipsu i piasku normalnej zaprawy. Piasek bardzo dokładnie przesiany. (Starannie wykonywane w Italii.)
Warstwa szlachetna mogła być tak dobrze zrobiona, że można ją było polerować- lustrzana powierzchnia.
W Polsce jako uszlachetniacz co najwyżej martwica wapienna, czyli koralowce, ale i tak w mniejszości. Wykonywano gipsatury.
Stucco lustro- figury pełnoplastyczne, ornamenty i podziały architektoniczne
Od XVI w. stiuk niezwykle popularny w całej Europie
W Italii całe wielopokoleniowe rodziny mistrzów stiukatorskich: Fontana, Falda, Santiati, Barbarini
Stucco barocco, Schtuckbarok, barok stiukowy
Stiukatorzy dzielili się na dwie grupy ściśle ze sobą współpracujące
Narzędzia pracy: szpachle, łopatki (większe, do narzucania grubego stiuku), małe szpachle do modelunku stiuku miękkiego, traski i ręczne prowadnice oraz mieszadła do stiuku barwionego (marmuryzacja), dłutka proste (łyżkowe) i żłobkowe
Giornati- dniówki stiukatorów, widoczne w dziele
Wykonanie figur w stiuku
Podział na specjalizacje:
Plasticatori lub statuariusowie- pełne wykształcenie teoretyczne w zakresie figur, nigdy ornamentyka; elita zawodowa, 10 % grupy stiukatorów
Decoratore, ornamentarius- 90 % pracy, wyciąganie gzymsów, profili, listew i ornamentów
Wykonanie
Ruszt konstrukcyjny z prętów stalowych lub żelaznych tworzących głowę, korpus i kończyny
Na konstrukcji pakuły i zalanie grubym stiukiem
Na to nakładano nazwę stiuku cienkiego- dłutkami, szpachlami formowano elementy anatomiczne
Stiuk klasyczny w stucco lustro, biały i polerowany, złamana biel.
Od połowy XIX w. biel kadmowa- zimny odcień
1600-1650- dekoracja w stylu renesansu kaliskiego, lubelskiego (kimation joński z małymi oczkami, plakiety powtarzalne z form drewnianych)
2. połowa XVII w. i początek XVIII w.- stiuk wypiera dekoracje kamieniarskie we wnętrzach
Dekoracja stiukowa dopełniana freskami.
Quattri riportati- pola dla freski zostawione w stiuku
Stucco finto- imitacja stiuku w malarstwie ściennym
Profile do przeciągania po niezastygłym stiuku dla długich form prostych (drewniane)
Plakiety drewniane do odciskania
Formy drewniane do odlewu stiuku koloryzowanego
Scagliola- imitacja łączenia różnych kamieni
Marmoryzacja- pociąganie barwionego stiuku specjalną warstwą do imitacji marmuru
Stiuk barwiony w masie, malowane w masie (nacinana powierzchnia niezastygniętego stiuku i wpuszczanie w nacięcie barwnika)
Wykonanie:
Stół marmoryzatorski- na dnie szkło lub lustro pokrywane miękkim stiukiem z wzorem, potem na to gips gruby
Lane z gruszek barwniki we wzór, ewentualnie miedziane ścianki wyjmowane po zastygnięciu, rozdzielające strefy koloru marmuru
Slajdy:
Sala wielka ratusza poznańskiego
Fasada kamienicy Mikołaja Przybyły w Kazimierzu Dolnym
Kraków, kościół św. Piotra i Pawła, Spotkanie Apostołów
Kraków, Kościół kolegiacki św. Anny
Jasna Góra, dekoracja stiukatorska sklepień, Alberto Bianco, 1692-1693
Strzelno, kościół norbertanek, figura opata komendatoryjnego, pocz. XVIII w.
Salzburg, kościół urszulanek, figura św. Jana Chrzciciela z ołtarza bocznego, 1702-1704, Diego Francesco Carlowi
Wettehausen, kościół norbertanów, sklepienia 60. XVII w.
Wiedeń, kościół serwitów, dekoracja plastrów, Gimbattista Barbarini, 1680-85
Kościół św. Anny, Warszawa, dekoracja okna zachodniego nawy, 2. połowa lat 60 XVIIw.
Wiedeń, kościół dominikanów, 60. XVII w,., Gimbattista Piazzoli
Kaplica klasztoru misjonarzy, Łowicz, 90. XVII w., Stukator z Warszawy, Michaelangelo Palloni- freski
Wiedeń, kościół benedyktynów, Piazzoli, 60. XVII w.
Krzeszów, kościoł arcybracki św. Józefa, 1693-1695, Michael Leopold Willmann
Kraków, kościół pijarów, ołtarz boczny św. Jana Nepomucena, 1731-38, Jakob Hoffman i Christian Bola z Moraw
Stary Sącz, kościół klarysek, ołtarz główny, 1698-1699, Baltazar Fontana
Jasna Góra, kościół paulinów, ołtarz główny, 1725-1728, Johann Ignaz Provisore z Wiednia
Rzeźba w narzucie (tzw. sztuczny kamień, stiuk utwardzony)
Johann Georg Plersch, warszawa, kościół parafialny misjonarzy św. Krzyża
Figury św. Piotra i Pawła, 60. XVIII w.
Warunkiem do wykonania rzeźby w narzucie jest sucha pogoda, dekoracje były wykonywane pod budowanym w tym celu dachem.
Dekoracje kampusu UW
Dekoracje w narzucie z formy, odlewie jednostronnym (detale architektoniczne, elementy stylów) oraz formowane manualnie
Detal cementowy i betonowy charakterystyczny dla architektury monumentalnej XIX/XX w.
Np. Sagrada Familia- głównie odlewy betonowe
Sgraffito- technika wielowarstwowego narzutu barwnego
Np. Krasiczyn, attyka skrzydła wschodniego; cykl pocztu cesarzy rzymskich i królów Polski, początek XVII w.
Tynk barwny o podwyższonej wytrzymałości- trzy warstwy (każda wysycha odpowiednio długo)- biała- czarna- biała lub inna
Po wykonaniu na całej powierzchni tynku wydrapywany jest wzór
Może powstać skomplikowany rysunek
Technika włoska wywodząca się ze średniowiecza, wykorzystywana w tym okresie w Lombardii i Piemoncie
Na terenach monarchii habsburskiej nawet do 5 warstw tynku, często niebieski, bardzo zaawansowane stylowo rysunki
Rzeźba w wosku
Głównie bozzetto i modella
Michelangelo, studium przygotowawcze do figury niewolnika do nagrobka papieża Juliusza III de'Medici, ok. 1500
Giambologna, modello do grupy Porwanie Sabinek, 2. połowa lat 60. XVI w.
W epoce nowożytnej moda na rzeźby bardzo werystyczne w wosku
Ruszt drewniany z cienką warstwą wosku
Enkaustyka- stapianie wosku z barwnikiem
Ikony wczesnośredniowieczne ruskie i bizantyjskie- malowane enkaustyką
Potem dopiero przejście do tempery
Miniatury portretowe na szkle barwionym lub blasze z wykorzystaniem wosku (relief)
Anglia, 2. połowa XVIII w.
Koniec XVIII/XIX w.- rzeźby w wosku barwionym w masie, reliefy
Portrety
Imitacja w tanim wosku kamei i intagliów (gliptyka- cięcie w kamieniu)
Kamee i intaglia- głównie agat lub jaspis pasiasty (warstwowy)
Pokłon Trzech Króli, Italia, 2 połowa XVIII w.
Małe reliefy w wosku wykonywane masowo w warsztatach rzeźbiarskich w Italii XVIII i XIX wieku
Polichromowane farbami enkaustycznymi lub olejnymi
Traktowane jako wyroby luksusowe i przechowywane w kasetach, służące prywatnej modlitwie lub eksponowane na ołtarzach odpustowych
W krajach Rzeszy niemieckiej wosk zastępowany bukszpanem, drzewo korkowe lub papier maché
Maski pośmiertne w wosku, często utrwalane w gipsie
Figura naturalnej wielkości Karola II Stuarta, 60. XVII w., zbiory Westminster
Wystawiana w czasie pogrzebu króla, mająca go przedstawiać w takiej postawie, jak za życia
Oczy z masy szklanej, zarost z naturalnego włosia, normalny strój
Rzeźba w glinie- ceramika
Wypalana, podsuszana, z glazurą
Najstarsze: tabliczki gliniane z pismem klinowym w Państwie Sumerów, ok. 2400 r. p.n.e.
Brama Isztar, 1. połowa VI w. p.n.e.
Cegła suszona na słońcu i glazurowana z użyciem szkliwa barwionego
Na cegłę o chropowatej powierzchni polewane roztopione szkliwo kwarcowe (klinkier) lub uszlachetniona glina wypalona w wyższej temperaturze
Glinka roztopiona ze szkliwem kwarcowym nakładana na cegłę i ponownie wypalana
Szpatułki oczkowe do wybierania nadmiaru gliny
Rzeźba w glinie w glinie popularna w starożytności, jej renesans w średniowieczu
Gips surowy jako materiał rzeźbiarski
Rzymskie warsztaty rzeźbiarskie po odkryciu Herculanum i Pompejów i dziełach Winckelmanna- odpowiedź na zapotrzebowanie na kopie dzieł antycznych
Odlewy bezpośrednio z modela lub rzeźby- odlew częściowy i składany
Terakota
Tera cotta
Glina palona- zawierająca wiele lepiszcza, często z dodatkiem zmielonego piasku do stabilizacji, co pozwala na wypalanie w bardzo wysokiej temperaturze
Zwykła glina suszona ulega zapadnięciu (pomniejszenie objętości) i rozkruszeniu
Utrwalane poprzez odlew gipsowy
Rzeźby wykonywane zazwyczaj w kawałkach, bo piece nie były dostatecznie duże
Po wypaleniu ciemnoczerwona lub pomarańczowa- potem polichromowana, często pokrywana cienką warstwą białego gipsu imitującego biały marmur
Łączenie fragmentów zaprawą gipsowo-klejową
Modello do figury Nilu, Giambolgna, Florencja, 60. XVI w.
Modello grupy Maryi omdlewającej pod krzyżem, Italia, 50. XVIII w.
Baccio Bandinelli, Florencja, autoportret, 50. XVI w.
Personifikacja Fortitudo, Italia, 30. XVIII w.
Dobrze wypalona i gruba terakota potrafi dorównywać wytrzymałością marmurowi
Figurka zamyślonego szlachcica, Anglia, połowa XVIII w.
Terakota barwiona powierzchniowo na biało gipsem jako imitacja ceramicznego biskwitu
Dekoracje architektoniczne
Piero i Luca Della Robbia- połowa XVI w., Florencja
Rzeźby terakotowe wypalane powtórnie z polewą glazurową białą i farbami naszkliwnymi
Rzeźby wykonywane w partycja i puste w środku (lepsze wypalenie)
Rzeźba w kości słoniowej
Narzędzia stalowe do obróbki w kształcie narzędzi kamieniarskich, ale pomniejszone do formatu złotniczego
Kieł jest zębem trzonowym!!!
Struktura warstwowa ze względu na powstawanie w stopniowym wzroście
Rozwarstwianie w upływie czasu
Spianrius, Niemcy, 1 połowa XVII w., miniaturowa kopia rzeźby antycznej
Chryzelefantyna- nakładane w postaci płytek warstwy kości słoniowej i blacha złota
Atena Partenon 40. V w.
Dyptyki domowe, medaliony, rzeźby
Georg Petel, Wenus i Kupidyn
Łączenie kości z innymi luksusowymi materiałami- brązem i szlachetnym drewnem
Georg Petel, Biczowanie 1630-31
Chrystus z kości, oprawcy z bukszpanu
Sąd Salomona, 50. XVIII w.- rokokowa rzeźba z bukszpanu z figurami z kości w szatach mahoniu i hebanu
Wykorzystanie do flasz i kufli o charakterze reprezentacyjnym oraz do garnituru stołu
Georg Petel, kufel i czarka muszlowa, Augsburg, 1630-32
Freski
Trwałość: malowanie w mokrym tynku plus pokrycie mleczkiem z kalcytem jeszcze mokrego fresku, co powodowało zespolenie farby z tynkiem
Murale, mural- malowanie wielkich powierzchni (nazwa od wielkich dekoracji al Fresco w latach 50. i 60. XX w. w Meksyku, socjalizm)
Meksyk- postacie Bolivareza
Cała Ameryka Południowa
Techniki al. Fresco z przygotowaniem materiałowym do eksponowania na zewnątrz- wzmacnianie związkami cementu i utwardzanej zaprawy gipsowej
Konieczna większa staranność i krótsze dniówki
Diego de Ribera- zamówienia państwowe lub z inicjatywy organizacji państwowych (np. Uniwersytet Meksykański)
Podkreślanie niepodległości państwa socjalistycznego
Przedstawienia historii cywilizacji indiańskiej- Uniwersytet Meksykański
Szkoła muralu wygasa w drugiej połowie lat 60.- zmiana rządów oraz pokolenia
Brasilia- lata 70. mniejsze murale w związku z tworzeniem miasta idealnego
Łódź- mural na kamienicy sprzed 3 lat- al secco- malowanie gęstymi i ciężkimi barwami lokalnymi
Geneza z USA- w drugiej połowie lat 70. próbowano rewitalizować stare budynki, które potem zostały zmienione na lofty; potem ta moda w Paryżu, Londynie, przez kraje niemieckie do Polski
W okresie międzywojennym- reklamy al secco
Akryl al secco
Graffiti
Często do dużych przedsięwzięć artystycznych do zmiany dużych przestrzeni
Graffiti szablonowe- farba akrylowa w sprayu na bazie żywic i olejów ulotnych
Graffiti z użyciem szablonu ruchomego- prosty lub powyginany fragment kartonu do uzyskania linii
Układ schodów na ścianie metra w Londynie, ok. 2002, Artis
Polichromia ścian (malatura)
Początek wieku XVIII- kryzys fresku jako zdobienia wnętrz (trud wykonania, brak czasu)
Także XVI, XVII w.- al secco- tempera lub akryl na przecierany tynk
Al secco już w Starożytnym Egipcie, Mezopotamii, Grecji, Rzymie
Można poprawiać lekko ścierając powierzchnię lub uzupełniać o przemalowania
Palazzo w Urbito- początek XV w.- zwierzyniec, polowanie i zabawy dworskie, sto kilkadziesiąt metrów kwadratowych dekoracji
Jan Bogumił Plesz, Jan Ścisło- XV w. w Polsce
XVII- XVIII w.- polichromie na deskach na naklejanych na deski podkłady płócienne (kleje żywiczne, kostne lub skórne)
Zawsze imitacja detalu trójwymiarowego (także freski)
Dominacja polichromii na deskach- dominacja w Polsce przez całe średniowiecze
W XVII w.- architektura murowana nie przekraczała 5% ogółu budynków
Łowicz, Poznań, Gniezno- zawieszanie monumentalnych płócien na ścianach
Polichromie miały imitować takie wielkie cykle
Witraże
Iluzja kompozycji malarskich do dekoracji okien
W starożytności w monumentalnych budowli zasłaniano okna kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi
Do końca wieku XVIII w. do pojawienia się szkła taflowego- gomułki- szkoło wyciskane w ramach metalowych lub z użyciem cyny (lub pęcherze)
Najwcześniejsze przykłady zachowanych witraży- początki wieku XI we Francji i w Italii
Niewielkie płytki zdobione kolorami
Rozeta z Chartres z witrażami z XV/XVI w.
Technika:
Karton z rysunkiem kompozycji w skali 1:1 wypełnione barwami lokalnymi, pola numerowane
Wycięte cążkami fragmentów szkła
Oprawienie w taśmy metalowe i lutowanie
XVI w.- najlepsze realizacje w krajach niemieckojęzycznych; redukcja taśmy ołowianej do najwęższej możliwej wielkości, małe płytki szklane
Witrochromia- malarstwo na szkle, ale tylko profesjonalne z modelunkiem, światłocieniem, przestrzennością i wielobarwnością
Witraż zanika w końcu wieku XVI w związku z przemianami myślenia estetycznego i po reformacji.
Witraż wraca dopiero w drugiej połowie XIX w. na fali neostylów.
Krakowska szkoła witrażownictwa (Zubrzyccy, Zwolińscy)
Mehoffer (cykl życia Świętej Rodziny); Wyspiański- Apollo (siedziba Towarzystwa Lekarskiego), Bóg Ojciec, kościół Franciszkanów w Krakowie (po pożarze odnowienie w nowym stylu)
Katedra we Fryburgu szwajcarskim- realizacja zespołu witraży Mehoffera
Cykl kościoła św. Rodziny w Tarnowie- wzory Matejki
XIX w.- Paryż i Monachium- największe fabryki witraży
Malarstwo na szkle
Geneza z niewielkich kompozycji na szkle w domach starożytnych Grecji i Rzymu, zawieszane na ścianach
Europa Środkowa końca wieku XVIII- w prowincjonalnych ośrodkach artystycznych
Kompozycja malowana od końca- najpierw malowane elementy laserunkowe, potem na nich barwy lokalne strojów i innych elementów, na tym kontur, a na końcu tło
Ewelina Pękowska- malarka na szkle
Malarstwo na szkle jest efektem badań etnograficznych
W Polsce- trzy szkoły malowania na szkle: tatrzańska, kurpiowska, kaszubska (Czersk, Bory Tucholskie)- efekty rekonstrukcji zamkniętych szkół, tatrzańska- Stanisław Witkiewicz
Lata 80. na Zachodzie Europy
Malowanie na plexi z imitacją witraża z pasty żywicznej lub akrylowej
Enkaustyka
Malowanie farbami ze spoiwem z wosku
Starożytna Grecja i Rzym- na drewnie i nawet na murach
Na rozgotowany wosk wrzuca się pigment mineralny lub roślinny, podgrzewaną specjalnie tacką lub miseczką z niewielką ilością farby nakłada się na powierzchnię bezpośrednio lub za pomocą igieł
Wosk punicki- wosk zmieszany z żywicami drzew iglastych i kredą lub gipsem do pokrywania wielkich powierzchni (kryjące ze względu na kredę lub gips)
Ikony (przed temperą, szczególnie IV-VI w. n.e.)
Salus Populi Romani (Matka Boska Śnieżna), V/VI w. n.e., Santa Maria Maggiore
Matka Boska Częstochowska- po renowacji starty wosk i nałożona tempera (pochodzi zapewne ze wschodu, z Bizancjum lub z Italii pod wpływem Biznacjum)
Pisanki i kraszanki
Eksperymenty artystyczne w renesansie
www.chomiku.pl/Pastew