Człowiek w procesie pracy
Wprowadzenie
Zachowanie się każdego człowieka odznacza się pewną stałością, jest uporządkowane i usystematyzowane w określony sposób. Człowiek jako jednostka ludzka posiada pewne cechy względnie trwałe i zorganizowane w charakterystyczny dla niego sposób. Tak zbudowaną strukturę właściwości człowieka określa się jako osobowość.
W literaturze psychologicznej można spotkać wiele różnych definicji osobowości człowieka. Jedna z nich głosi, że osobowość to występujący u każdego człowieka zasób utrwalonych postaw i mechanizmów przystosowawczych pozwalających mu utrzymać równowagę między wewnętrznymi pragnieniami, emocjami, a otaczającym go światem. To zespół psychologicznych mechanizmów, np. tożsamość, mentalność, potrzeby, postawy, inteligencja, uznawane wartości, które powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe. Osobowość to zespół utrwalonych cech określających zachowanie, myśli i emocje wyznaczający indywidualny i niepowtarzalny styl życia. Najprościej osobowość można scharakteryzować jako zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i właściwości, które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych Podstawą osobowości są odziedziczone i nabyte cechy biofizyczne modelowane w procesie rozwojowym w czasie dzieciństwa i młodości przez oddziaływania kulturowe, społeczne oraz zwyczaje wychowawcze w rodzinie. Zachowanie się człowieka jest wynikiem współdziałania dwóch czynników: nacisków zewnętrznego otoczenia (środowiska fizycznego i społecznego) oraz cech osobowości człowieka. Najnowsze ujęcia dotyczące osobowości akcentują, że wprawdzie cechy biofizyczne człowieka i zewnętrzne oddziaływanie są podstawą osobowości, ale jej nie determinują. Natomiast decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości ma aktywność samej jednostki ludzkiej.
Osobowość człowieka kształtuje się w wyniku procesów wychowania w rodzinie, w szkole w grupach rówieśniczych, a szczególnie poprzez kontakty w pracy. Każda osobowość posiada określone cechy, które różnią się między sobą stopniem i zakresem wpływu na postępowanie człowieka. Kierując się tym kryterium cechy osobowości można podzielić na cztery grupy. Do pierwszej grupy należy zaliczyć te cechy, które wpływają na dobór celów. Określają one kierunek ludzkiej działalności i stanowią te motywy, w funkcjonowaniu których ogromną rolę odgrywają procesy poznawcze człowieka. Drugą grupę stanowią te właściwości, od których zależy poziom działalności człowieka oraz poziom jego sprawności. Określane są jako zdolności. Zalicza się tu także poziom rozwoju umysłowego człowieka, który przyjął potoczną nazwę stopnia inteligencji. Trzecia grupa zawiera te właściwości, które określają tempo, szybkość, siłę i trwałość reakcji jednostki. Określane są jako cechy temperamentu. Do czwartej grupy należą te cechy, które wskazują, czy dobór przez człowieka celów i sposobów ich realizacji jest zgodny z ogólnie przyjętymi normami i zasadami moralnymi. Określają również, w jakim stopniu człowiek potrafi pokonać trudności i przeszkody przy realizacji swoich celów. Te grupę cech nazywa się charakterem człowieka.
Podział cech osobowości:
Motywy
Zdolności
Temperament
Charakter
Funkcje osobowości polegają na integrowaniu poszczególnych procesów (poznawczych, emocjonalnych i wykonawczych), regulowaniu stosunków jednostki i otoczenia, utrzymywaniu hierarchii celów oraz na umożliwieniu przystosowania się jednostki do otoczenia i zmian, jakie w nim zachodzą.
CECHY OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA
MOTYWY LUDZKIEGO DZIAŁANIA
Motyw, jako jedno z podstawowych pojęć w psychologii i filozofii, pojmowane jest jako powód wszelkiego postępowania lub zachowania się, bodziec skłaniający do działania. Uzasadnia on postępowanie lub rozumowanie człowieka.
Zachowanie się człowieka może być w pełni zrozumiałe dopiero wtedy, gdy się założy, że jest on istotą społeczną. Zachowanie się człowieka jest determinowane nie przez stosunki między jego organizmem a naturą, jak w przypadku zwierząt, lecz przez stosunek między jego osobowością a wytworzoną społeczną kulturą. Człowiek nie może egzystować, nawet czysto biologicznie, poza społeczeństwem i nie biorąc pod uwagę swojej kultury. Wszystkie przedmioty służące zaspokajaniu biologicznych potrzeb człowieka są wytwarzane społecznie przez instytucje regulujące sposób ich zaspokojenia. Każdy człowiek jest istotą społeczną, co oznacza między innymi jego zależność od innych ludzi. Osobowość społeczna jest zespołem trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, a wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości ludzkich, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy. Największe znaczenie ma proces socjalizacji jako proces przekształcenia biologicznego organizmu noworodka w aktywnego uczestnika życia społecznego i kulturalnego. W tym procesie grupy wychowujące (rodzina, szkoła, grupy rówieśników) przekazują człowiekowi wiele wartości i systemów wartości. Innym składnikiem socjogennym są role społeczne wykonywane w różnych zbiorowościach oraz wyobrażenia o własnej osobie wytworzone pod wpływem oddziaływania innych (jaźń subiektywna), a także zespół wyobrażeń o sobie odtworzonych z wyobrażeń innych ludzi o nas (jaźń odzwierciedlona). Ponadto człowiek uczy się od społeczeństwa życia w społecznych warunkach.
Każda jednostka ludzka obraca się w kręgu najróżniejszych potrzeb, których zaspokajanie jest celem jego działania. Potrzeba to odczuwany przez tę jednostkę brak czegoś np. człowiek potrzebuje pokarmu, co oznacza, że może żyć tylko wtedy, gdy ma co jeść. Potrzeba jest zatem uświadomionym dążeniem do redukcji ubytku, w przeciwieństwie do popędu, który jest nieuświadomiony.
Liczba potrzeb człowieka jest nieograniczona, ponieważ nieograniczona jest liczba zależności między człowiekiem i otoczeniem oraz zależności w człowieku. Stanowią one źródło aktywności każdej jednostki, która dąży do ich relatywnie szerokiego zaspokojenia. Określenie rodzajów potrzeb jest trudne ze względu na ich ilość i na to, że ciągle pojawiają się nowe. Rozróżnia się potrzeby wewnętrzne, które dotyczą człowieka jako osobę, związane z funkcjonowaniem organizmu np. fizjologiczne oraz potrzeby zewnętrzne, które są wyrazem zależności człowieka od otoczenia. W tej grupie wyróżnić można np. potrzeby biologiczne (np. seksualne), społeczno-kulturalne (np. potrzeba sklepów, kin), potrzeby materialne (np. potrzeba samochodu, lodówki). Istnieje także inny podział potrzeb: na pierwotne (biologiczne), które są dziedziczone i charakterystyczne dla danego gatunku oraz wtórne (psychiczne), będące wynikiem stworzonych przez ludzi warunków. Wyróżnia się również potrzeby biologiczne, wiążące się ze specyficzną strukturą narządów charakterystycznych dla danego gatunku. Są one źródłem aktywności człowieka zmierzającej do ich zaspokojenia. Drugą grupę stanowią potrzeby nabywane w ciągu życia jednostki, pod wpływem przebywania w grupie, wśród ludzi, w jedności ze środowiskiem społecznym. Człowiek uświadamia sobie własne potrzeby jako obiektywne lub subiektywne. Potrzeby obiektywne to ilościowe lub jakościowe odchylenia w zakresie warunków niezbędnych do utrzymania życia, rozwoju, sprawności ludzi w danych warunkach kulturowych, których lekceważenie pociąga realne zmiany takie jak śmierć, choroba, obniżenie rozwoju, sprawności działania. Potrzeby subiektywne stanowią odczuwane przez człowieka pragnienia. Występują w sytuacji, gdy człowiek uświadomi sobie różnice ilościowe lub jakościowe pomiędzy subiektywnym odzwierciedleniem aktualnego i przyszłego stanu rzeczy. Potrzeby pociągają za sobą uświadomienie człowiekowi konieczności uzupełnienia występujących braków. Poprzez to następuje akceptacja potrzeby jako świadomego celu aktywności i postawienie celu do realizacji, czyli sformułowanie zadania do wykonania. W końcowej fazie zaspokajania potrzeb następuje realizacja celu aktywności. Brak możliwości zaspokojenia potrzeb prowadzi do frustracji.
Liczne badania nad potrzebami oraz liczne, zazębiające się klasyfikacje skłoniły naukowców do opracowania listy potrzeb i pragnień, które występują w życiu człowieka. Potrzeby te warunkują jego zachowanie, styl życia, wpływają na stosunek do pracy, otoczenia, na ocenę własnego ja. Istotne znaczenie dla zrozumienia motywacji człowieka wywarła teoria potrzeby opracowana przez A.H. Maslowa. Według niego najbardziej wymagają zaspokojenia potrzeby fizjologiczne i potrzeby wyższego stopnia, tj. bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku. Kolejne miejsca w hierarchii potrzeb zajmują: potrzeba wiedzy oraz potrzeby estetyczne. Gdy jednostka zaspokoi wszystkie wymienione potrzeby, jej motywacja zostaje ukierunkowana na samorealizację-potrzebę rozwoju własnego potencjału, doskonalenia siebie. Teoria Maslowa pomaga więc w zrozumieniu, iż bez zaspokojenia potrzeb niższych, przede wszystkim fizjologicznych, jednostka nie może przejść do potrzeb wyższych. Maslow wyróżnił siedem podstawowych grup potrzeb, które występują w określonej kolejności wynikającej z ich ważności i stopnia skomplikowania:
fizjologiczne
bezpieczeństwa
przynależności i miłości (afirmacji)
uznania i prestiżu
samorealizacji
wiedzy i zrozumienia
estetyczne
Potrzeby fizjologiczne wynikają z czynności biologicznych, z funkcjonowania organizmu ludzkiego. Sprowadzają się do spraw: oddychania, jedzenia, wydalania, seksualnych itp. Są one wrodzone, najsilniejsze i w razie ich niezaspokojenia wypierają wszystkie pozostałe.
Potrzeby bezpieczeństwa nasilają się w warunkach zagrażających człowiekowi utratą zdrowia czy życia. Pobudzają one człowieka do działań mających na celu zabezpieczenie stałego zaspokajania potrzeb.
Potrzeby przynależności i miłości (afirmacji) wywiązują działania zmierzające do nawiązywania kontaktów międzyludzkich. Niezaspokojenie tych potrzeb wpływa bardzo ujemnie na jednostkę i hamuje jej rozwój społeczny.
Potrzeby uznania i prestiżu sprawiają, że człowiek stara się swoim zachowaniem zapewnić sobie szacunek społeczeństwa i jego uznanie. Zaspokojenie tych potrzeb pociąga za sobą wzrost wiary we własne siły, przekonuje o własnej wartości oraz wzmacnia poczucie godności osobistej. Natomiast niezaspokojenie ich przyczynia się do narastania kompleksów niższości. Potrzeby te są widoczne zwłaszcza w grupach ludzkich, np. w warunkach pracy.
Potrzeby samorealizacji (samoaktualizacji) przejawiają się planowym dążeniem do maksymalnego wykorzystania swoich uzdolnień, kwalifikacji oraz zrealizowania się w pracy.
Potrzeby wiedzy i zrozumienia popychają człowieka do poszukiwania wiedzy o świecie, o otaczających go zjawiskach.
Potrzeby estetyczne są źródłem działań dostarczających pozytywnych lub negatywnych, ale silnych wrażeń zmysłowych.
Potrzeby człowieka zaspokajane w pracy:
Potrzeby |
sposób zaspokojenia |
Skutki niezaspokojenia |
Biologiczne |
Minimum socjalne |
Niemożność funkcjonowania |
Bezpieczeństwa |
stałość pracy stałość dochodu stabilizacja zawodowa stabilizacja rodzinna stabilizacja mieszkaniowa przepisy bezpieczeństwa i higieny ochrona zdrowia i środowiska |
Poczucie zagrożenia |
Społecznego współżycia |
Organizacja formalna Organizacja nieformalna małe grupy więzi społeczne normy społeczne |
Alienacja |
Społecznej aprobaty |
uznanie i wyróżnienie |
Frustracja |
Zadowolenia |
aspiracje zawodowe aspiracje pozazawodowe zdolności talenty hobby |
Frustracja |
Źródło: Kowalczuk R., Sieczyński T. „Psychologia i socjologia pracy”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s. 260
Cykliczne występowanie potrzeb powoduje coraz lepsze planowanie, organizowanie działania i ekonomizowanie pracy. Wszystkie potrzeby, które są już dostatecznie silne, wywołują u człowieka tendencję do działania w określonym kierunku, mającego na celu zaspokojenie tych potrzeb. Tendencja ta o określonym zabarwieniu emocjonalnym zwana jest motywem działania. Motyw, który pobudza aktywność działania człowieka do osiągnięcia określonego celu nazywany jest motorem działalności człowieka. Stanowi on siłę napędową jego osobowości, reguluje jego ustosunkowanie się do otoczenia fizycznego i społecznego. Jeżeli kadra kierownicza zna motywy pracy swoich pracowników, może właściwie na nich oddziaływać, zachęcając i nakłaniając do lepszego wykonywania zadań zawodowych. Na chęć do pracy mają wpływ dwa typy motywów: bezpośrednie i pośrednie. Czynniki, które pobudzają do działania ze względu na samą subiektywną wartość wykonywanej pracy, na jej wartość dla człowieka, nazywane są motywami bezpośrednimi. Natomiast pośrednie motywy obejmują czynniki pobudzające ludzi do działania dające uboczne wartości lub korzyści dla pracowników, np. wysokie wynagrodzenie za płacę, wyróżnienia, awanse,, przyjemna atmosfera w miejscu pracy. Motywy można podzielić również na motywy związane bezpośrednio z pracą zawodową oraz motywy związane z miejscem pracy. Pierwsza grupa motywów obejmuje to wszystko, co kształtuje stosunek do pracy, a więc wpływ wychowania w dzieciństwie, wartość moralna otoczenia, w którym człowiek przebywa, stan rodziny, itp. Często osoba przychodząca po raz pierwszy do pracy ma już z góry niewłaściwą postawę wobec tej pracy, nie wykazuje ochoty do podwyższania swoich kwalifikacji, powierzone zadania wykonuje niestarannie i nie dąży do należytego wykorzystania czasu. Do drugiej grupy można zaliczyć przede wszystkim organizację pracy, szczególnie system ewidencji i kontroli pracy, system płac oraz psychiczną atmosferę pracy.
Oprócz znajomości motywów ludzkiego działania należy również uwzględnić w pracy wychowawczej przekonania i postawy. Realizacja potrzeb wywołuje u człowieka określone napięcia emocjonalne, tendencje dynamiczne, które aktywizują i ukierunkowują jego zachowanie. Z tych tendencji dynamicznych kształtują się właśnie przekonania i postawy. Przekonaniami można nazwać określone zapatrywania, sądy i poglądy człowieka, w których obok treści intelektualnej (poznawczej) występują wyraźnie zabarwienia emocjonalne. Bez zabarwienia emocjonalnego treści te pozostają tylko wiadomościami. Przekonania mogą wpływać na kierunek działalności człowieka, gdyż łączą się one z różnymi uczuciami. Zadowolenie, aprobata, poczucie pewności, uczucie solidarności lub wrogości czy obcości w stosunku do poglądów nadają wartość pozytywną czynom zgodnym z przekonaniami i wartość negatywną czynom sprzecznym z nimi. Możliwość kształtowania pozytywnych, społecznie wartościowych i trwałych przekonań jest ważnym zagadnieniem dla każdego pracodawcy. Prawidłowo ukształtowane przekonania mogą być skuteczną barierą przed kształtowaniem się nieprawidłowych, nieprawdziwych czy społecznie szkodliwych przekonań. Również nieprawidłowe, fałszywe przekonania mogą stać się poważną przeszkodą utrudniającą, a nawet uniemożliwiającą kształtowanie się prawidłowych przekonań i poglądów.
Emocjonalny, pozytywny lub negatywny stosunek do przedmiotów, sytuacji oraz ludzi może wyrazić się gotowością człowieka do reagowania na różne przedmioty, sytuacje i działalność innych ludzi. Ta względnie stała gotowość jednostki do reagowania w określony sposób (np. sympatia, wrogość, współpraca, wymiana myśli, udzielanie pomocy, pocieszanie itp.) na odpowiednie obiekty (ludzie, rzeczy, zwierzęta) oraz idee nazywa się postawą. Każda postawa składa się z trzech wzajemnie powiązanych elementów, zwanych komponentami:
komponent poznawczy-oznaczającego całokształt wiedzy i przekonań dotyczących przedmiotu postawy, które zawierają ocenę realności i słuszności tego przedmiotu
komponent uczuciowo-motywacyjny (emocjonalno-oceniający), który wyraża uczucia wobec danego obiektu, określonego typu emocje, uczucia wobec przedmiotu postawy, przychylne (np. radość, miłość, zachwyt, szacunek) oraz ich przeciwieństwa
komponent behawioralny-związany z zachowaniem, które składa się z reakcji ekspresyjnych (mimicznych, pantomimicznych), wokalnych, słownych (w formie opinii) i działań ukierunkowanych na cel (pomoc, opieka, przeszkadzanie, unikanie).
Te 3 elementy przejawiają się w każdej postawie, ale w różnych proporcjach. Postawa jest więc cechą indywidualną, zmienną, strukturą złożoną, nabytą-nie rodzimy się z postawami, ale uczymy się ich. Postawa tworzy się i przekształca w określonych warunkach społeczno-kulturowych w oparciu o potrzeby jednostki oraz w oparciu o wartości i normy społeczne. Elementy te przejawiają się zawsze w działaniu, motywując je i nadając mu zorganizowany, ukierunkowany charakter. Społeczeństwo zaspokaja swoje potrzeby przy udziale innych ludzi.
Źródłami postaw jest przyswojenie postaw od innych osób (z otoczenia) lub kształtowanie się postaw w wyniku własnych działań i doświadczeń przedmiotu. Przyswajanie postaw od innych ludzi dokonuje się pod wpływem obserwacji zachowania innych ludzi lub przez percepcję informacji nowszych. Obserwacja zachowania może odbywać się w drodze empatii, naśladowania, modelowania, identyfikacji lub przyswajania opinii. Empatia polega na wczuwaniu się w stany psychiki innych ludzi. Podmiot obserwuje zachowanie innej osoby w zadanie i u podmiotu występują podobne emocje jak u modela. Naśladowanie występuje wtedy, gdy podmiot obserwuje zachowanie modela w danej sytuacji i sam w podobny sposób się zachowuje. Modelowanie jest formą socjalizacji, w której podmiot przejmuje od modela formy zachowania, tendencje uczuciowo-motywacyjne (np. skłonność do agresji czy współczucia). Przedmiot identyfikacji stanowi całkowite upodobnienie się do modelu. Podmiot przyswaja zewnętrzne formy zachowania, tendencje uczuciowo-motywacyjne, przekonania oraz wartości. Przyswajanie opinii dotyczy przejęcia od określonych osób opinii i przekonań. Jeśli zostaną one utrwalone, to prowadzą do formowania się nowej postawy.
Postawa kształtuje się i utrwala wraz z rozszerzaniem się doświadczenia i wiedzy danej jednostki o życiu. Kształtowanie się postaw w wyniku własnych działań i doświadczeń podmiotu polega na tym, że istnieją różne sytuacje społeczne, które mogą dostarczać ludziom różnego rodzaju doświadczeń. Kształtowanie może odbywać się przez warunkowanie uczuć-kojarzenie pewnych emocji z jakimś przedmiotem, wtedy pozytywna postawa jest efektem pozytywnych doznań, negatywna-negatywnych. Postawy człowieka kształtują się pod wpływem ogólnie przyjętych obyczajów, zasad postępowania, kultury. Zależą więc w dużym stopniu od grupy społecznej, w której dana jednostka przebywa (szkoła, rodzina, zespół pracowniczy, itp.) Wpływ na kształtowanie się postaw ma również jego pozycja społeczna. Postawę można ukształtować też poprzez realizację zadań i nabywanie doświadczenia w toku realizowania określonych celów. Realizacja ta ma zmierzać do zaspokojenia określonych potrzeb; więc istnieje tendencja do powtarzania się, jeśli osiągnięto sukces. Utrwalanie takich zachowań i ukształtowanie się takiego zachowania, które doprowadzi do sukcesu prowadzi nawet do powstania nawyków. Nawykami są zautomatyzowane składniki świadomego działania wytwarzające się w trakcie działania. Nawyki nabywane są przez ćwiczenie. Dzięki nawykowi świadomości jest odciążona od kierowania układami względnie elementarnymi i może zająć się rozwiązywaniem bardziej złożonych zadań.
Postawa ma zawsze swój przedmiot. Może nim być wszystko, co istnieje i co miało znaczenie ze względu na zaspokojenie potrzeb i dlatego przedstawia określoną wartość pozytywną lub negatywną. Może nim być to, co istnieje subiektywnie lub obiektywnie dla ludzi. Przedmiotem postawy mogą więc być:
inne osoby (matka, ojciec, aktor)
własna osoba (stosunek do siebie)
grupy społeczne
instytucje społeczne (państwo, szkoła, kościół)
czynności społeczne
rzecz (konkretna potrawa, samolot, książka)
normy zwyczajowe, moralne, prawne
wyobrażenia społeczne, pojęcia
Cechy postaw umożliwiają dokładne określenie treści postaw. Treść przedmiotowa wskazuje, czego postawa dotyczy, określa przedmiot postawy. Zakres postawy określa, czy postawa dotyczy indywidualnego podmiotu czy większej ilości przedmiotów. Postawy różnią się od siebie znakiem (+ lub - ). Kierunek postawy wskazuje przychylność lub nie względem danego przedmiotu i stanowi podstawę do budowania skal postaw. Siła postaw zależna jest od opinii, ocen dodatnich lub ujemnych przedmiotu i stosunku emocjonalnego jednostki. Brak któregoś z komponentów lub różnice w poziomie rozwinięcia komponentów przy obserwacji różnych postaw stanowią o jej złożoności. Można oceniać jedną cechę osoby lub oceniać ją całościowo. Przy określaniu postaw ustala się, czy w jednakowym stopniu wszystkie jej komponenty są przychylne lub nie oraz który z nich jest najsilniejszy. W ten sposób określa się zawartość postaw. Postawę cechuje również jej trwałość-postawa jest względnie stałą organizacją tworzących ją komponentów. Brak stałości reakcji względem określonego przedmiotu lub krótkotrwałość tych zachowań powoduje, że mówimy raczej o chwilowym nastawieniu niż o postawie. Wszystkie zespoły postaw tworzą system postaw, nie funkcjonują oddzielnie. Postawy centralne wpływają jednak na pozostałe. Ustalenie miejsca postawy w systemie postaw polega na określeniu, jaką wartość ma przedmiot, względem którego postawa jest ukształtowana w porównaniu z innymi przedmiotami postaw.
Można wyróżnić dwie grupy postaw: postawy osobiste, które są właściwe tylko danej jednostce oraz postawy społeczne, występujące u całej grupy społecznej, a nawet całego społeczeństwa. Występują również specyficzne klasy postaw. Pierwszą z nich są uprzedzenia, drugą-stereotypy. Uprzedzeniem jest postawa negatywna oparta na fałszywych lub nie całkiem prawdziwych informacjach. Najczęściej przedmiotem uprzedzeń są grupy społeczne, indywidualne osoby oraz rzeczy. Do uprzedzeń wchodzą silne sądy wartościujące, zwykle bezpodstawne przekonania, niesprawiedliwe, stronnicze, na ogół nie oparte na własnym doświadczeniu jednostki, ale przejęte od społeczeństwa. Drugim komponentem są negatywne uczucia: lęk, wrogość, antypatia, którym towarzyszą negatywne zamiary. Skutkuje to negatywnymi praktykami. Osoba uprzedzona unika rozmów na temat swoich uprzedzeń, bądź nie ocenia obiektywnie braków swojej pracy i nie szuka prawdy. Stereotypami natomiast są rozpowszechnione w różnych grupach społecznych za pomocą słowa silne i trwałe przekonania ujmujące osoby lub przedmioty, których dotyczą w sposób zbyt uproszczony i przesadny. Różnią się od uprzedzeń mniejszą złożonością, intensywnością i odpornością na zmiany. Są to też negatywne postawy, ale słabsze. Mogą być również pozytywne lub przerodzić się w uprzedzenia.
UZDOLNIENIA CZŁOWIEKA
Obserwując zachowanie się ludzi w różnych sytuacjach, porównując ich osiągnięcia, tempo ich rozwoju duchowego, przekonujemy się o tym, że ludzie różnią się między sobą zdolnościami. Zdolności występują wtedy, gdy człowiek jest w stanie wykonać jakąś czynność lub zdolny jest do jakiegoś zachowania lub gdy ktoś robi coś z mniejszym wysiłkiem, osiągając lepsze wyniki niż inne osoby, lub ktoś mógłby osiągać lepsze wyniki w jakimś typie aktywności, gdyż ma potencjalne możliwości. W psychologii używa się trzeciego znaczenia tego określenia. Zdolnościami są potencjalne możliwości osiągania wysokiej sprawności lub wysokiego wyniku działania, które urzeczywistniają się w wyniku treningu.
Zdolności to układy warunków wewnętrznych danej jednostki, umożliwiające wykonywanie określonych czynności oraz decydujące o poziomie i jakości osiągnięć w realizowanej przez jednostkę działalności. Posiadanie przez człowieka określonej zdolności oznacza jego przydatność do określonego zadania. Każda działalność wymaga od człowieka mniej lub bardziej specyficznych danych, które nazywają się zdolnościami człowieka. Zdolność musi obejmować różne właściwości i cechy psychiczne, konieczne ze wzglądu na charakter działania.
Rozwój zdolności zależy zarówno od wrodzonych (organicznych) właściwości układu nerwowego, jak również od wpływu środowiska społecznego, od wychowania i wykształcenia, a także od własnej aktywności jednostki, jej motywacji, zamiłowań, zainteresowań i postaw. Na rozwój zdolności mają także wpływ pewne cechy charakteru, jak pracowitość, wytrwałość, poczucie obowiązku i inne. Elementy te kształtują się w procesie wychowania człowieka. W procesie uczenia się formuje się nie tylko poziom zdolności osiągany przez jednostkę, ale również ich zróżnicowanie. „Profil uzdolnień” każdego człowieka jest odzwierciedleniem indywidualnej drogi jego rozwoju.
Wyróżnia się zdolności ogólne oraz zdolności specjalne. Zdolności ogólne to możliwości wykonywania wielu różnorodnych czynności, często określa się je terminem „uzdolnienia”. Zalicza się do nich inteligencję, spostrzegawczość, sprawność myślenia, pamięć, zręczność, wyuczalność. Zdolnościami specjalnymi można określić możliwości wykonywania ściśle określonych czynności. Do zdolności specjalnych należy zaliczyć: zdolności matematyczne, muzyczne, plastyczne, techniczne, sportowe, itp.
Uzdolnienie określane jest jako zespół zdolności umożliwiających skuteczne działanie w danej dziedzinie. Wyższym stopniem zdolności jest talent, który stanowi połączenie zdolności umożliwiające twórcze wykonywanie działalności. Talent jest wynikiem interakcji siedmiu czynników: wysokiego poziomu inteligencji, określonej konfiguracji zdolności specjalnych, struktury osobowości (motywacja, równowaga), myślenia twórczego, środowiska społecznego, aktywności własnej jednostki oraz czynnika losowego.
Uzdolnienia często utożsamiane są z inteligencją, określaną jako ogólne zdolności umysłowe wpływające na stopień sprawności działań wymagających udziału procesu myślenia i uczenia się. Inteligencja (z łacińskiego intelligentia-pojętność) jest zespołem zdolności umysłowych umożliwiających jednostce korzystanie z nabytej wiedzy przy rozwiązywaniu nowych problemów i racjonalnym zachowaniu w różnych sytuacjach życiowych. To zespół sprawności, głównie myślenia, umożliwiający jednostce korzystanie z własnego doświadczenia, szczególnie wiedzy, a w oparciu o to przystosowanie się do warunków i przekształcenie tych warunków do swoich potrzeb. Według Zimbardo inteligencja obejmuje takie podstawowe zdolności, jak rozumienie słów, wyobraźnię przestrzenną, zdolność rozumowania i posługiwania się liczbami.
Wyróżnia się trzy podstawowe formy inteligencji: praktyczną-umiejętność rozwiązywania konkretnych zagadnień; abstrakcyjną-zdolność operowania symbolami i pojęciami; społeczną-umiejętność zachowania się w grupie.
Inteligencja składa się z szeregu czynników elementarnych. Pierwszym z nich jest czynnik werbalny, który dotyczy rozumienia słów. Drugi-czynnik przestrzenny-odpowiada za wyobrażanie stosunków przestrzennych. Trzeci komponent inteligencji-spostrzeżeniowy-przejawia się zdolnością ujmowania szczegółów. Piąty element to rozumowanie człowieka. Płynność słowna i łatwość wypowiadania się należy do szóstego komponentu inteligencji. Czynnik liczbowy, jako siódmy, odpowiada za operowanie liczbami. Ostatnim, ósmym czynnikiem inteligencji, jest pamięć.
Inteligencję można zmierzyć za pomocą stworzonych narzędzi: tzw. ilorazu inteligencji, który oznacza się skrótem IQ (ang. Intelligence Quotient). Iloraz inteligencji wyraża liczbowo poziom intelektualny jako stosunek wieku umysłowego do wieku życia. IQ wyraża możliwości umysłowe dziecka w różnych okresach jego życia. Testy są wycinkową częścią inteligencji. Wysokie wyniki nie korelują z inteligencją potrzebną w życiu. Test jest przejawem testowej inteligencji, tworem sztucznym, powstałym dla potrzeb szkolnictwa.
Pomiar inteligencji:
Iloraz inteligencji |
Poziom inteligencji |
Częstość występowania |
Poniżej 20 |
Idiota |
|
20-49 |
Imbecyl |
2,0 |
50-69 |
Debil |
|
70-79 |
Linia graniczna miedzy upośledzeniem umysłowym a normą |
7,0 |
80-89 |
Inteligencja mniej niż przeciętna |
16,0 |
90-109 |
Inteligencja przeciętna |
50,0 |
110-119 |
Inteligencja więcej niż przeciętna |
16,0 |
120-139 |
Inteligencja wysoka |
8,6 |
140 i więcej |
Inteligencja bardzo wysoka |
0,4 |
Źródło: Sowińska A. „Wprowadzenie do psychologii (skrypt dla studentów kierunków ekonomicznych) Katowice 1997
TEMPERAMENT JAKO WYZNACZNIK DYNAMIKI OSOBOWOŚCI
Istotne znaczenie dla zrozumienia mechanizmów zachowanie się człowieka posiadają te cechy jego psychiki, które są związane z zasadniczymi właściwościami systemu nerwowego: siłą, równowagą i ruchliwością procesów nerwowych. Wyniki badań psychologicznych przeprowadzonych w zakładach pracy wykazały, że przy wypracowaniu najbardziej wydajnego stylu pracy należy wziąć pod uwagę indywidualne różnice między ludźmi w dziedzinie zasadniczych właściwości systemu nerwowego. Cechy te trzeba uwzględnić w ten sposób, aby pomagało to w pracy i aby można było je regulować.
Temperament dotyczy procesów emocjonalnych i ogólnej aktywności jednostki. Jest względnie trwały, gdyż zależy od odziedziczonych cech układu nerwowego. Układ nerwowy stanowi fizjologiczne podłoże temperamentu. Temperament jest indywidualną cechą jednostki, przejawia się siłą reagowania na bodziec zewnętrzny. Pojęcie to związane jest z dynamiczną stroną osobowości, wyrażającą się w impulsywności i tempie zmiany działalności psychicznej.
Temperament charakteryzuje wiele cech. Jedną z nich jest siła procesów nerwowych, określana jako zdolność układu nerwowego do pracy. Może być mierzona efektem działania bodźców silnych czy długotrwałych. Siła ta pozostaje w odwrotnej zależności do wrażliwości układu nerwowego. Siła reakcji określa stosunek siły działającego bodźca do efektów, jakie on wywołuje. Może okazać się różna dla poszczególnych ludzi, ale charakterystyczna dla każdego człowieka. Drugą cechę stanowi różnica intensywności reakcji. Jeśli te różnice są stałe, to noszą nazwę cech temperamentalnych i stanowią o reaktywności cech, która przejawia się we wrażliwości zmysłowej i emocjonalnej oraz w jej wydolności, czyli zdolności do adekwatnego reagowania na bodźce silne, długotrwałe i powtarzające się. U jednostek silnie reaktywnych działa mechanizm wzmacniający stymulację, bodźce wywołują wtedy silniejsze reakcje w porównaniu z jednostkami słabymi reaktywnie. Aktywność zachowania jest związana z siłą i wielkością. To ta cecha, która wyróżnia jednostkę ze względu na intensywność oraz częstość podejmowanych działań. Przeciwieństwo aktywności stanowi bierność zachowania. Stymulacja dochodząca z zewnątrz lub wewnątrz różnicuje ludzi na aktywnych i biernych. Temperament charakteryzuje się również przebiegiem reakcji w czasie: szybkością reakcji, ruchliwością-zdolnością do przestawiania się z jednej czynności na drugą (mierzy się ją najmniejszym przedziałem między różnego rodzaju bodźcami, jaki potrzebny jest do adekwatnego reagowania na te bodźce), bezwładnością-nienadążaniem reakcji za zmieniającą się sytuacją bodźcową. Trwałość reakcji charakteryzuje temperament pod względem reakcji czasowych. Miernikiem jest czas występowania reakcji po wystąpieniu bodźca. Najbardziej trwała reakcja to taka, która najdłużej utrzymuje się po zaprzestaniu działania bodźca. Tempo przebiegu reakcji stanowi ostatnią cechę temperamentu. Określane jest za pomocą liczby słów i ruchów w jednostce czasu oraz ich rytmiczność. Cechy temperamentu mają wpływ na zachowanie się w sytuacjach trudnych, stresowych. Osoby silne lepiej radzą sobie w sytuacjach trudnych, natomiast osoby słabe gorzej radzą sobie w tych sytuacjach. Ma to duże znaczenie w pracy, gdyż człowiek silny i lepiej radzący sobie ze stresem jest lepszym pracownikiem od słabego i zestresowanego.
Cechy temperamentu określają kształtowanie się różnych stylów, sposobów wykonywania czynności. Wskaźnikiem określającym typ układu nerwowego jest obserwacja działania człowieka ze względu na sposób wykonywania pracy. Indywidualny styl działania jest charakterystyczny dla jednostki i związany jest z ruchliwością procesów nerwowych. Na te różnice wpływają też: wiedza, nawyki, poziom motywacji, zdolności, czynniki emocjonalne, cechy temperamentu. Z ruchliwością związany jest styl pracy na stanowisku roboczym.
Do badania cech temperamentu stosuje się kwestionariusze. Jeden z nich zakłada badanie siedmiu czynników: aktywność, wigor fizyczny, impulsywność, przywództwo, zrównoważenie, towarzyskość oraz refleksyjność. Inne metody badań to obserwacje, wywiady, eksperyment laboratoryjny i inne.
Najwcześniejszego i najbardziej znanego podziału temperamentu dokonał Hipokrates (V w. p.n.e.), wyróżnił on 4 jego typy:
sangwinik-człowiek o żywym i zmiennym usposobieniu,
melancholik-mało uczuciowy i mało aktywny,
choleryk-pobudliwy i mało wytrwały w działaniu,
flegmatyk-mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny w działaniu.
Popularność tej typologii przetrwała do dziś, choć jej interpretacja uległa w ciągu wieków zmianom.
Iwan Pawłow ustalił, że fizjologicznym podłożem temperamentu jest typ układu nerwowego. Dynamiczne cechy zachowania się człowieka są warunkowane właściwościami układu nerwowego. Te właściwości to:
siła podstawowych procesów nerwowych (siła pobudzania i hamowania)
równowaga tych procesów (stosunek pobudzania i hamowania)
ruchliwość tych procesów (łatwość powstawania i przestawiania się z jednej reakcji na drugą, szybkość przebiegu tych reakcji i trwałość, czyli czas reakcji po ustąpieniu bodźca)
Różnice między jednostkami sprowadzają się do kombinacji tych właściwości układu nerwowego.
Typy układu nerwowego według Pawłowa:
typ słaby-melancholik
typ silny
niezrównoważony
ruchliwy-sangwinik
powolny-flegmatyk
typ niezrównoważony-choleryk
Melancholik-słaby, powolny, wrażliwy, łagodny, uczucia powstają wolno, ale są głębokie i długo się utrzymują. Słabo uzewnętrznia uczucia. Trudno nawiązuje kontakt emocjonalny z otoczeniem. Przeżywa lęki, ma poczucie zagrożenia. Lubi spokój, a działanie na niego silnych bodźców może powodować zaburzenia w zachowaniu. Jest bierny, nieśmiały, refleksyjny, zahamowany. Introwertyk, łatwo popada w stany przygnębienia, zamyka się w sobie, nie wierzy we własne siły.
Sangwinik-typ silny, zrównoważony, ruchliwy, dynamiczny życiowo. Układ nerwowy jest silny, zrównoważony. Sangwinik jest szybki, żywo reaguje na każdą zmianę, ale jest zmienny i niestały. Łatwo, przesadnie uzewnętrznia swoje uczucia. Bogata mimika, gestykulacja. Dominuje reakcja u niego typu „słomiany ogień”. Jest odporny na przeciwności życia, pogodny, łatwo nawiązuje kontakt z innymi.
Flegmatyk-silny, zrównoważony, powolny. Nie łatwo go wzruszyć czy wyprowadzić z równowagi. Nie uzewnętrznia swoich uczuć. Na bodźce zewnętrzne reaguje z opóźnieniem. Nie lubi zmian, a jego reakcje emocjonalne są słabe, powstają opornie. Mało ruchliwy, stały w uczuciach, pamiętliwy.
Choleryk-silny, niezrównoważony, wybuchowy, impulsywny, nieobliczalny, łatwo wpada w gniew, z przewagą pobudzenia. Wykazuje skłonność do szybkich, gwałtownych reakcji emocjonalnych. Działa wytrwale, z zaangażowaniem, uparcie. Jest władczy, niecierpliwy w kontaktach z ludźmi. Często jest zawzięty, nieprzejednany.
CHARAKTER CZŁOWIEKA I MOŻLIWOŚCI JEGO KSZTAŁTOWANIA
Jedną z cech, która ma ogromne znaczenie w pracy, jest konsekwentne dążenie do celu. W dążeniu do postawionych celów i ich realizacji ujawnia się charakter ludzi. Potocznie charakter określany jest jako cecha (lub ich zespół) odróżniająca przedmiot lub zjawisko od innych. W naukach psychologicznych charakter to ogół względnie trwałych cech psychicznych, zwłaszcza moralnych, właściwych danemu człowiekowi, a przejawiających się w jego postępowaniu z ludźmi. Przy określaniu charakteru podkreśla się jego motywacyjny aspekt. Wyklucza się dynamiczne, sprawnościowe elementy zachowania. Chodzi o swoisty dla danego człowieka system sterowania-motywy, którymi kieruje się człowiek w kształtowaniu siebie samego i stosunków z innymi ludźmi.
Rozróżnia się zwykle dwie warstwy cech charakteru: temperament-jako podbudowę i charakter właściwy (moralny)-jako nadbudowę. Charakter właściwy stanowią przede wszystkim właściwości woli jako ukształtowanego w ciągu życia układu motywów i napędów do działania. Podstawę charakteru moralnego stanowi temperament i cechy woli. Na nim osadzone są cechy pochodne takie jak: nawyki moralne, zasady postępowania, postawy w stosunku do ludzi.
Człowiek podlega wpływom środowiska zewnętrznego, ale zależy również od uwarunkowań wewnętrznych. Może świadomie przeciwstawiać się, sterować zachowaniami własnymi, przezwyciężać braki organizmu, naśladować inne osoby. Człowiek stopniowo rozwija program reagowania. Zachowanie sterowane jest z zewnątrz i z wewnątrz. Człowiek z charakterem, niezależnie od nacisków zewnętrznych, działa zgodnie z uznawanym przez siebie systemem wartości i utrzymuje jednolitość kierunku zachowania się mimo utrudnień. Człowiek bez charakteru zachowuje się tak, jak wymaga tego od niego otoczenie. Przystosowuje zachowanie do wartości uznawanych, nawet jeśli są one sprzeczne z własnymi.
Człowiek wykształca własny system wartości (po osiągnięciu dojrzałości poznawczej, emocjonalnej), który wyznacza stosunek do otoczenia. U ludzi dorosłych system ten jest tak stały, że staje się podstawą do przewidywania ich zachowań w określonej sytuacji. Staje się jego indywidualną własnością. Świadoma kontrola obejmuje zgodność własnych norm wewnętrznych ze zobiektywizowanym, społecznie akceptowanym systemem wartości. Kontrola obejmuje ocenę społecznych konsekwencji naszych działań.
Duże znaczenie w pracy człowieka mają takie cechy charakteru, jak: powściągliwość, opanowanie, pewność siebie oraz zdyscyplinowanie. Powściągliwość jest umiejętnością panowania nad swoimi ruchami, mową, myślami, wobec czego człowiek powściągliwy unika rzeczy przeszkadzających w pracy. Opanowanie, nazywane często „przytomnością umysłu”, potrzebne jest szczególnie w trudnych chwilach przy pracy, jak również przy niepowodzeniach. Pewność siebie, jako cecha charakteru, jest warunkiem nastroju mobilizującego do pracy. Nie może jednak przerodzić się w szkodliwą zarozumiałość, która powoduje niedocenianie trudności i brak krytycyzmu. Zdyscyplinowanie przejawia się w systematyczności, zamiłowaniu do porządku, konsekwencji w postępowaniu. Pracownik zdyscyplinowany pracuje dobrze również w tedy, gdy nikt go nie pilnuje i nie kontroluje. Istotne w pracy są też takie cech, jak wytrzymałość i stanowczość. Są one podstawą woli i charakteru, cechami niezbędnymi w pokonywaniu trudności. W niektórych warunkach szczególnie uciążliwych, na przykład w wysokiej temperaturze, na nocnej zmianie, ujawniają się wytrzymałość i cierpliwość.
Trudność oceny charakteru polega na tym, że zachowanie nie jest nigdy jednolite (można być równocześnie pracowitym i leniwym-w zależności od okoliczności). Częstotliwość zachowań, które dają się przyporządkować do jednej z przeciwstawnych cech stanowić może względnie obiektywną miarę natężenia określonej właściwości. Aby kogoś ocenić, należy mieć na uwadze najbardziej obserwowane typy charakteru.
ŚWIATOPOGLĄD I JEGO ROLA
Światopogląd człowieka obejmuje określony system pojęć i sądów o przyrodzie, społeczeństwie i kulturze, który determinuje jego sposoby widzenia i wartościowania świata oraz sposoby działania. Kształtowanie się światopoglądu człowieka jest procesem długotrwałym, żmudnym, związanym z całokształtem jego życia, wiedzy i doświadczenia. Ten pogląd na świat określa zbiór przekonań i postaw, twierdzeń, ocen i norm danej jednostki lub grupy dotyczącej natury świata, miejsca człowieka w społeczeństwie, sensu życia oraz wynikających z tego wartościowań i ocen wytyczających postawy życiowe ludzi i wyznaczających kierunki ich postępowania.
W każdym światopoglądzie można wyróżnić trzy warstwy. Pierwszą z nich jest warstwa opisowa, stanowiąca zbiór twierdzeń, zdań opisujących rzeczywistość przyrodniczą, społeczną i kulturalną. Warstwa druga, wartościująca, to zespół ocen opartych na określonym systemie wartości. Ostatnia, warstwa normatywna, określa zbiór zasad, reguł, dyrektyw, norm, które nakazują określone postępowanie lub go zakazują, są one konsekwencją posiadanego obrazu świata i uznanego systemu wartości. Między tymi trzema warstwami światopoglądu zachodzi bliskie powiązanie. Człowiek, który uznaje określony obraz świata jako całości, określa zarazem swoje miejsce w tym świecie, ma pewien pogląd na temat sensu życia i jego celu. Światopogląd wprawdzie kształtuje się na gruncie intelektualnym (wiedza, wykształcenie), ale decyduje o nim także wychowanie, uczucia, wola, przyzwyczajenia.
Istota światopoglądu zawarta jest w tym, że zaangażowana jest w nim cała osobowość człowieka, jest poglądem, przez który wyraża się filozofia życiowa każdej jednostki. Rangę i znaczenie terminowi światopogląd nadał filozof niemiecki W. Dilthey (1833-1911), który głosił, że celem każdego systemu filozoficznego jest przedstawienie światopoglądu jego autora, rozumianego jako całościowe widzenie świata wyrażone w zewnętrznych formach (np. w sposobie zachowania, twórczości).
Ukształtowany światopogląd posiada regulujący wpływ na zachowanie się jednostki, dając możliwość interpretowania sytuacji, z którą ona się styka i która stara się zrozumieć. Niektóre składniki światopoglądu mogą ulegać przekształceniom dzięki wzrastającej wiedzy i doświadczeniu jednostki. Jednak stała zmienność czy nietrwałość światopoglądu jest niemożliwa z powodu pewnych mechanizmów psychologicznych zapobiegających powstawaniu zmian. Ukształtowany światopogląd może wywoływać deformujący wpływ na procesy poznawcze niezgodne z nim.
PODSUMOWANIE
W wielu rodzajach pracy dobieranie ludzi pod względem cech ich osobowości jest równie ważne, jak dobieranie ich pod względem kompetencji umysłowych. Oczywistym powodem rozszerzenia zbioru kryteriów o cechy osobowości są wymagania stawiane przez pracę lub rolę organizacyjną. W jednych rodzajach pracy ważne są wymagania związane z procesami umysłowymi, w innych ważniejszy jest profil osobowości. Związek cech osobowości z rodzajem pracy lub pełnioną rolą organizacyjną nie jest jedynym powodem poszerzania zbioru kryteriów. Są również inne metodologiczne powody tego zabiegu. Opierając się na cechach osobowości zwiększ się zakres informacji diagnostycznych, zmniejszając jednocześnie margines błędu przewidywania i uzyskując dodatkowe dane do oceny wewnętrznej spójności diagnozy.
Dobór ludzi prowadzony przez pryzmat cech osobowości musi spełniać zasadniczy i oczywisty warunek stawiany diagnozom i prognozom. Przede wszystkim dysponować trzeba empirycznymi potwierdzeniami trafności postępowania wykazując, że wprowadzone kryterium doboru (określona cecha osobowości) koreluje ze wskaźnikami sprawności wykonywania czynności zawodowych czy tempa uczenia się zawodu. Po wykazaniu tej zależności można przystąpić do selekcji kandydatów do pracy według cech ich osobowości.
BIBLIOGRAFIA:
Bartkowiak G. „Psychologia zarządzania” Akademia Ekonomiczna Poznań 1997
Durbin A. J. „Praktyczna psychologia zarządzania” Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1979
Gliszczyńska X. (red.) „Psychologia pracy-wybrane zagadnienia” Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1979
Kowalczuk R. „Podstawy psychologii, socjologii i organizacji pracy” Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1971
Kowalczuk R. „Psychologia w pracy z ludźmi” Instytut Wydawniczy CRZZ Warszawa 1975
Kowalczuk R., Sieczyński T. „Psychologia i socjologia pracy” Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1982
Łypacewicz S. „Psychospołeczne warunki dobrej roboty” Instytut Wydawniczy CRZZ Warszawa 1975
Nosol Cz. S. „Psychologia decyzji kadrowych” Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu Kraków 1997
Okóń J. „Psychologia bezpieczeństwa pracy” Instytut Wydawniczy CRZZ Warszawa 1972
Okóń J. „Psychologia człowieka pracującego” Książka i Wiedza Warszawa 1968
Pietrasiński Z. „Podstawy psychologii pracy” Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1971
Pietrasiński Z. „Praktyczna psychologia pracy” Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1965
Ratajczak Z. (red.) „Niezawodność człowieka a pracy” Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1988
Ratajczak Z. (red.) „Prace psychologiczne. Niektóre problemy dydaktyki psychologii pracy” Uniwersytet Śląski Katowice 1979
Ratajczak Z. (red.) „Psychologia w służbie człowieka” Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1980
Ratajczak Z. (red.) „Psychologiczne problemy funkcjonowania człowieka w sytuacji pracy” Uniwersytet Śląski Katowice 1989
Ratajczak Z. (red.) „Zarys psychologii pracy” Uniwersytet Śląski Katowice 1979
Sowińska A. „Wprowadzenie do psychologii (skrypt dla studentów kierunków ekonomicznych) Katowice 1997
1