Psychologiczne aspekty ciąży prawidłowej

Poczęcie dziecka wpływa na rozwój bio-psycho-społeczny kobiety i na dojrzewanie psychospołeczne mężczyzny. Z punktu widzenia medycyny i psychologii prenatalnej istnieje możliwość bio-psycho-społecznego oddziaływania na poczęte dziecko.

Istnieje konieczność biologicznej i psycho-społecznej adaptacji ciężarnej a także jej rodziny i najbliższego otoczenia do nowej sytuacji.

W psychologii wyróżniamy cztery etapy zainteresowania ciążą:

• dojrzałość do macierzyństwa,

• sposób przeżywania ciąży i jej znaczenie dla kobiety, mężczyzny i pary małżeńskiej,

• rozwój relacji między matką a dzieckiem i znaczenie przebiegu ciąży dla dziecka,

• trudności w zaakceptowaniu ciąży.

Podział ciąży na okresy w aspekcie psychologii prokreacji (J. Rahael-Leff 1991).

1. Pierwszy etap ciąży kończy się pojawieniem odczuwalnych przez kobietę pierwszych ruchów płodu.

2. Drugi etap trwa do momentu pojawienia się nasilonego lęku przed porodem.

3. Trzeci etap kończy się urodzeniem dziecka.

Podział ten uwzględnia nie tylko kryterium zmian fizjologicznych ale również stanu psychicznego kobiety. Wymienione etapy nazywane są łącznie fazami dojrzewania-procesu tworząc następującą zależność:

• 
  że doszło do ciąży

• 
  następnie, że płód istnieje i rozwija się

• w konsekwencji do przekonania, że dziecko jest odrębna istotą samodzielnie funkcjonującą poza organizmem matki.

Pierwszy etap ciąży

W trakcie tego etapu kobieta subiektywnie odczuwa obecność ciąży dzięki zachodzącym w jej organizmie procesom:

1. biologicznym

• powiększenie i wrażliwość piersi

• zmiana wydzieliny z pochwy

• zmiany smaków i tzw. zachcianki lub niechęć do konkretnych potraw

• zmiany w wyglądzie skóry i włosów

2. psychicznym

• zwiększona wrażliwość emocjonalna

• nagłe zmiany nastroju

• drażliwość

• zakłócenia pamięci, koncentracji uwagi

• zmęczenie i senność

3. społecznym

• informowanie otoczenia o ciąży (partnera, rodziców)

• rekonstrukcja obrazu własnej osoby

• refleksja na temat własnych doświadczeń bycia dzieckiem a pełnieniem roli matki.

Pozytywna reakcja partnera warunkuje ukształtowanie u kobiety poczucie akceptacji dla posiadania dziecka. Szczególnie dotyczy to sytuacji, gdy ciąża jest nieplanowana.

Jedną z najczęściej pojawiających się dolegliwości w początkowym okresie ciąży są nudności i wymioty.

• W koncepcji psychodynamicznej są wyrazem nieświadomego odrzucenia dziecka (ciąże nieplanowane i niepożądane => sprzeczne dane). Wykazano częstsze występowanie u pierwiastek, po wcześniejszych niepowodzeniach, ciąży mnogiej, zaburzeniach emocjonalnych-depresji.

• Z punktu widzenia biologii i psychologii ewolucyjnej wymioty to mechanizm adaptacyjny chroniący matkę przed substancjami toksycznymi, które mogą stanowić zagrożenie dla rozwijającego się płodu.

Potwierdzenie stanowiska:

• pokarmy zazwyczaj wywołujące wymioty zawierają najwięcej substancji toksycznych: kawa, mięso, niektóre warzywa;

• występują najczęściej w okresie organogenezy i po ukształtowaniu narządów zazwyczaj ustępują;

• u kobiet, które nie doświadczyły wymiotów w pierwszym trymestrze ciąży często dochodzi do poronienia;

• pojawiają się w różnych kulturach.

Drugi etap ciąży

• Powstawanie relacji z dzieckiem. Ruchy płodu akcentują jego odrębność i relatywną niezależność od ciała matki.

• Matka tworzy obraz swojego dziecka. Często wykorzystuje do tego doświadczenie nabyte w relacjach ze swoja matką. Wyobraża sobie siebie w roli rodzica.

• Zmiany w relacjach z partnerem. Oczekiwanie większego zwłaszcza emocjonalnego wsparcia oraz pomocy w czynnościach dnia codziennego. Chcą często rozmawiać o dziecku w obecnej sytuacji oraz po porodzie. Zwykle wzrasta zainteresowanie i potrzeby seksualne w porównaniu z pierwszym okresem (świadomość obecności dziecka może wpływać na doznania oraz częstotliwość współżycia).

Trzeci etap ciąży

• Akceptacja myślenia o samodzielnej egzystencji dziecka poza organizmem matki.

• Obserwacja własnego ciała w kontekście zmian sygnalizujących zbliżającego się porodu (znaczenie informacji uzyskanych od lekarza i położnej).

• Nasilenie obaw związanych z porodem: bólem, ewentualnymi powikłaniami (na jawie i we śnie).

• Oczekiwanie na spotkanie z dzieckiem i nowa rola matki.

Postawy kobiet wobec macierzyństwa (J. Rafael-Leff)

1. Matki ułatwiające rozwój (facilitators)

• Ciąża i macierzyństwo są potwierdzeniem ich kobiecości.

• Cieszą się z faktu zaistnienia ciąży.

• Szybko przystosowują się do dolegliwości pierwszego etapu ciąży.

• Rezygnują z niektórych zajęć i dostosowują swoja aktywność do kolejnego etapu ciąży.

• Rozmyślają i rozważają na temat relacji z dzieckiem i pełnieniu roli matki.

• Pojawienie się pierwszych ruchów rozpoczyna proces nawiązywania relacji z dzieckiem.

• W miarę trwania ciąży traktują płód jako odrębną istotę.

• Oczekują porodu naturalnego.

• Chętnie uczestniczą w zajęciach szkoły rodzenia.

• Pośredniczą w kontaktach między ojcem a dzieckiem (informują o jego aktualnej aktywności, umożliwiają odczuwanie dotykiem ruchów dziecka).

• Uważają, że noworodek jest zdolny do przeżywania różnych uczuć i komunikowania się z otoczeniem.

• Pragnie troskliwie wspomagać rozwój z wykorzystaniem indywidualnego potencjału dziecka.

2. Matki regulujące rozwój (regulators)

• Pomimo ciąży starają się kontynuować typowy dla nich styl życia.

• Rzadziej nawiązują kontakty z dzieckiem.

• Obawy o stan zdrowia dziecka pojawiają się pod koniec ciąży.

• Obawiają się o kontrole własnych zachowań podczas porodu, częściej preferują farmakologiczne znieczulenia podczas porodu.

• Noworodek traktowany jest jako osoba o niezróżnicowanej i niezindywidualizowanej aktywności. Właściwa opieka i wychowanie ukształtuje właściwości dziecka.

Reakcje emocjonalne w okresie ciąży

Emocje przeżywane przez człowieka w różnych momentach życia (zwłaszcza w odpowiedzi na działanie intensywnych stresorów) poprzez aktywność autonomicznego układu nerwowego wywiera wpływ na funkcjonowanie narządów wewnętrznych.

Podstawowe kategorie stresu:

• Stres jako bodziec - przykry, przeszkadzający i odrywający od aktywności : ta kategoria próbuje opisać różnorodne, nieprzyjemne sytuacje wywołujące stres, np. hałas w miejscu pracy, przykre wydarzenie lub choroba.

• Stres jako reakcja na przykry bodziec ze środowiska zewnętrznego: ta kategoria próbuje opisać reakcje, które pojawiają się w ciele i umyśle człowieka w odpowiedzi na nieprzyjemne sytuacje, np. gorsze wykonanie zadania.

• Stres jako dynamiczna relacja pomiędzy człowiekiem, a otoczeniem, która może być oceniana przez jednostkę albo jako wymagająca określonego wysiłku adaptacyjnego, albo przekraczająca możliwości jej sprostania.

Reakcja na stres

• Reakcje fizjologiczne: Wzrost aktywności systemu nerwowego Zwiększony poziom adrenaliny (lub nor-adrenaliny) we krwi, co powoduje przyspieszenie akcji serca, wzrost ciśnienia, bóle głowy, pleców, żołądka.

• Reakcje psychologiczne: lęk stany depresyjne smutek irytacja rozczarowanie życiem i sobą.

• Zmiany w zachowaniu: objadanie się palenie papierosów nadużywanie alkoholu obgryzanie paznokci zaburzenia snu łatwe wpadanie w gniew unikanie kontaktów z ludźmi.

• Zmiany w myśleniu: trudności z koncentracją zapominanie negatywne myślenie. Niezwykle ważne jest poznanie naszych indywidualnych reakcji na sytuacje stresujące. Pozwoli nam to bowiem na natychmiastowe zadziałanie, zanim poziom stresu dojdzie do poziomu, który przerośnie nasze możliwości poradzenia sobie z nim.

Istnieją dwa sposoby poradzenia sobie z trudną sytuacją.

• Próba zmiany niekorzystnych zdarzeń, dokonywana poprzez: ucieczkę z trudnej sytuacji (nie zawsze możliwą) przygotowanie się do mogących zajść nieprzyjemnych wydarzeń. Można tego dokonać poprzez przewidywanie możliwych skutków sytuacji i psychiczne przygotowanie się na nie lub poprzez realne działanie -np. ucząc się do egzaminu zamiast martwić się o niego.

• Próba osłabiania wpływu stresu: zaprzeczanie zaistniałym trudnościom intelektualizacja czyli odcięcie się emocjonalne od trudnej sytuacji, by uniknąć przeżywania smutku czy lęku.

Oba sposoby mają za zadanie chronić nas przed trudnościami. Istnieje jednak niebezpieczeństwo, że mogą one utrudnić realne sprostanie trudnościom.

Fazy stresu

• Faza alarmowa. Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacja.

Wyróżniamy w niej dwie subfazy: stadium szoku oraz stadium przeciwdziałania szokowi, kiedy to jednostka podejmuje wysiłki obronne.

• Faza przystosowania (odporności). Organizm uczy się skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze stresorem. Jeśli organizm poradzi sobie z trudną sytuacją wszystko wraca do normy. W innym wypadku następuje trzecia faza.

• Stałe pobudzenie całego organizmu (przewlekły stres) prowadzi do wyczerpania zasobów odpornościowych, co może prowadzić do chorób psychosomatycznych. W szczególnych wypadkach prowadzi nawet do śmierci.

CIĄŻA RYZYKA

W ciąży ryzyka i wysokiego ryzyka należy uwzględnić jednocześnie obecność czynników biologicznych oraz czynników społecznych i psychologicznych, a także ich współdziałanie.

PRZEBIEG CIĄŻY W ASPEKCIE BIO-PSYCHO-SPOŁECZNYM

Ciąża prawidłowa:

• brak poważnych problemów zdrowotnych,

• brak wydarzeń traumatycznych przed i w okresie ciąży,

• pozytywny stosunek do ciąży,

• pozytywny stosunek do mającego się urodzić dziecka

• pozostaje w korzystnej dla niej relacji z partnerem,

• jest zrównoważona emocjonalnie,

• nie przeżywa intensywnego lęku związanego z porodem,

• nie przezywa intensywnego leku związanego podejmowaniem roli matki.

Ciąża patologiczna:

• obecność chorób somatycznych,

• komplikacje ginekologiczno-położnicze,

• traumatyczne wydarzenia doświadczane w okresie ciąży,

• problemy psychologiczne,

• zaburzenia psychiczne,

• zakłócenia relacji partnerskich

• trudności lub niemożność zaakceptowania ciąży

• słaba lub brak więzi z dzieckiem.

Występowanie więcej niż jednego z wymienionych czynników oraz ich natężenie warunkuje zróżnicowanie poziomu stresu doświadczanego przez kobietę na średni i wysoki.

W ciąży patologicznej wzrasta ryzyko komplikacji porodu oraz urodzenia dziecka w gorszym stanie zdrowia.

RYZYKO ZWIĄZANE ZE STANEM ZDROWIA KOBIETY

RYZYKO SPOŁECZNE

Nieplanowana ciąża nie musi pozostać ciążą niepożądaną!

PSYCHOLOGICZNE NASTĘPSTWA POWIKŁAŃ PRZEBIEGU CIĄŻY

WSPARCIE SPOŁECZNE I JEGO ZNACZENIE

W CIĄŻY RYZYKA

Ciąża ryzyka może być traktowana jako sytuacja, w której wzrasta

potrzeba wsparcia.

WSPARCIE SPOŁECZNE JAKO SPOSÓB RADZENIA

SOBIE W CIĄŻY RYZYKA

Ciąża i urodzenie dziecka (zwłaszcza pierwszego) spełnia kryteria krytycznego wydarzenia:

• przynosi poważną zmianą życiową,

• wymaga modyfikacji relacji w związku,

• wymaga modyfikacji z otoczeniem,

• wymaga znalezienia nowych sposobów postępowania,

• być może wymaga zmiany dotychczasowych wzorów zachowań,

• jest wydarzeniem rozciągniętym w czasie z kulminacyjnym momentem w czasie porodu (radzenie sobie jest procesem dynamicznym),

• w ciąży ryzyka dołącza się zagrożenie dla przebiegu ciąży, zdrowia dziecka i matki,

• wzrasta obciążenie i napięcie,

• Wzrasta potrzeba wsparcia społecznego.

Istotne jest aby ilość wsparcia uzyskanego bliska była wsparciu oczekiwanemu.

SKUTKI WSPARCIA SPOŁECZNEGO DLA CIĘŻARNEJ I JEJ DZIECKA

16

ŹRÓDŁA

RYZYKA

BIOLOGICZNE

• ze strony matki

• ze strony płodu

• ze strony popłodu

SPOŁECZNE

• wiek kobiety

• tryb życia

• standard materialny

• dostępność do opieki zdrowotnej

• stabilność relacji z otoczeniem

• wsparcie rodzinne i społeczne

PSYCHICZNE

• uwarunkowania decyzji o macierzyństwie

• stan emocjonalny kobiety

• charakterystyczny dla niej sposób radzenia sobie z sytuacjami trudnymi

RYZYKO PSYCHO - SPOŁECZNE

• ciąża nieplanowana/niepożądana

• ciąża u małoletnich

• przemoc doznawana przez kobietę

• nadużywanie substancji psychoaktywnych, w tym alkoholu i tytoniu

RYZYKO BIOLOGICZNE

• choroby u ciężarnej(występujące przed poczęciem i/lub w trakcie ciąży)

i/lub

• powikłania położniczo-ginekologiczne

CIĄŻA RYZYKA

ZDIAGNOZOWANA W CIĄŻY

np. cukrzyca ciążowa

• jest sygnałem zagrożenia, którego nie przewidywano

• przynosi niepewność, liczne ograniczenia i zmiany

• zmienia sie proces adaptacji do ciąży

• wzmożona obserwacja stanu zdrowia

• identyfikacja sygnałów ostrzegawczych

• doświadcza oddziaływania wielu stresorów:

• częste wizyty lekarskie

• dodatkowe badania

• hospitalizacja

• izolacja od bliskich

• niepewność przebiegu ciąży

• trudność akceptacji faktu, że ciąża i narodziny dziecka nie są takie same jak u innych kobiet

ZDIAGNOZOWANA PRZED CIĄŻĄ

np. choroby układu sercowo-naczyniowego, wady serca nabyte w przebiegu choroby reumatycznej

• możliwość konsultacji z lekarzem planów prokreacyjnych

• przygotowanie się do zajścia w ciążę

• akceptacja specjalistycznej kontroli

• uwzględnienie konieczności hospitalizacji

• akceptacja modyfikacji stylu życia wymaganego dla ciąży ryzyka (utwierdzają w kobiecie poczucie wpływu na zdrowie własne i dziecka)

CHOROBA MATKI

REAKCJA KOBIET NA SYTUACJĘ ZAGROŻENIA W ZWIĄZKU Z CHOROBĄ MATKI (W CIĄŻY RYZYKA)

• depresja

• osłabienie zaufania do możliwości macierzyńskich

• obniżenie poczucia własnej wartości

• poczucie winy

• złość odczuwana wobec zdrowych kobiet

! wskazana specjalistyczna pomoc psychologiczna

• optymizm i wiara w pozytywne zakończenie ciąży

• nadzieja na pokonanie choroby

• przekonanie o równych szansach macierzyńskich z innymi kobietami

RYZYKO

SPOŁECZNE

CIĄŻA

NIEPLANOWANA

CIĄŻA

U OSÓB

NIELETNICH

PRZEMOC DOZNAWANA PRZEZ

KOBIETĘ

NADUŻYWANIE

SUBSTANCJI

PSYCHOAKTYWNYCH

W TYM

ALKOHOLU I TYTONIU

CIĄŻA

NIEPLANOWANA

ASPEKT BIOLOGICZNY

• możliwy brak zachowań zdrowotnych w okresie koncepcji (np. leki, używki)

• narażenie na czynniki szkodliwe dla ciąży (np. promieniowanie RTG, szczepienia)

• opóźniona opieka prenatalna nad matką i dzieckiem

ASPEKT PSYCHICZNY

• niedojrzałość do podjęcia roli rodzicielskiej

• jakość relacji partnerskiej, niestabilny związek może ulec rozpadowi - samotne macierzyństwo

• ciąża może być zagrożeniem dla dotychczasowych planów życiowych (jest stresorem)

• chęć pozbycia się ciąży

• decyzja o oddaniu dziecka do adopcji

ASPEKT SPOŁECZNY

• możliwe samotne macierzyństwo

• możliwa destabilizacja finansowa

• możliwa zmiana planów życiowych (np. przerwanie nauki)

• możliwy brak wsparcia społecznego (szczególnie u nieletnich ze strony rodziców)

ASPEKT SPOŁECZNY

• możliwe samotne macierzyństwo

• brak stabilizacji finansowej

• możliwe zaburzenie procesu edukacji, często przerwanie nauki

• możliwy brak wsparcia społecznego (szczególnie ze strony rodziców, partnera, rówieśników)

• izolacja rówieśnicza

• często złe warunki mieszkaniowe

• często niekorzystna sytuacja rodziny małoletniej: częste konflikty, rozpad więzi rodzinnej, alkoholizm, problemy materialne

ASPEKT PSYCHICZNY

• wysoki poziom stresu spowodowanego samą ciążą oraz problemami, z którymi styka się nastolatka oczekująca dziecka może być przyczyną powikłań ciąży

• niedojrzałość do podjęcia roli rodzicielskiej

• jakość relacji partnerskiej, niestabilny, powierzchowny, przypadkowy- samotne macierzyństwo

• nierealna ocena macierzyństwa, traktowanie dziecka jak „lalki do zabawy, dominują kolorowe ubranka, zabawki, radość

• brak codziennego realizmu np. nieprzespane noce, problemy finansowe

• chęć pozbycia się ciąży

• decyzja o oddaniu dziecka do adopcji

ASPEKT BIOLOGICZNY

• nieprzygotowanie i niedojrzałość młodego organizmu do ciąży

• możliwy brak zachowań zdrowotnych w okresie koncepcji (np. leki, używki)

• narażenie na czynniki szkodliwe dla ciąży (np. promieniowanie RTG, szczepienia)

• opóźniona opieka prenatalna nad matka i dzieckiem

CIĄŻA

U OSÓB

NIELETNICH

JEST ZAZWYCZAJ CIĄŻĄ NIEPLANOWANĄ ORAZ NIEPOŻĄDANĄ

ASPEKT SPOŁECZNY

• niepełnosprawne dziecko

• bezdomność

• problemy socjalne

ASPEKT PSYCHICZNY

• ryzyko depresji poporodowej

• silny stres zwiększa ryzyko powikłań perinatalnych

ASPEKT BIOLOGICZNY

• ryzyko krwotoku przed porodem

• ryzyko śmierci okołoporodowej dziecka

• ryzyko urodzenia dziecka z niska masa ciała lub wadą rozwojową

PRZEMOC DOZNAWANA

PRZEZ KOBIETĘ

• fizyczna

• psychiczna

NADUŻYWANIE

SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH

W TYM ALKOHOLU

I TYTONIU

ASPEKT BIOLOGICZNY

• wewnątrzmaciczna śmierć płodu

• wady rozwojowe płodu

• poród przedwczesny

ASPEKT PSYCHICZNY

• labilność emocjonalna

ASPEKT SPOŁECZNY

• znaczący koszt leczenia dzieci matek nadużywających i uzależnionych

STWIERDZENIE ZAGROŻENIA CIĄŻY

STWARZA SYTUACJĘ SZCZEGÓLNĄ

SILNE STRESORY

NADZÓR MEDYCZNY

• dodatkowe konsultacje

• dodatkowe badania

• hospitalizacja

ASPEKTB PSYCHICZNY

• poczucie zagrożenia

• niepewność co do przebiegu ciąży

• lęk

• depresja

• zaburzenie funkcjonowania w relacjach partnerskich

WSPARCIE

SPOŁECZNE W CIĄŻY RYZYKA

UJĘCIE

STRUKTURALNE

Dostępne kobiecie sieci społeczne oraz ich zróżnicowanie:

• relacje interpersonalne

• związki partnerskie

• rodzina

• personel medyczny

UJĘCIE

FUNKCJONALNE

EMOCJONALNE

Z interakcji, w których okazywane są:

• pozytywne ustosunkowanie się

• zainteresowanie

• troska

ŹRÓDŁO:

• osoby bliskie

• psychoterapeuta

• lekarz

• położna

INSTRUMENTALNE

Konkretne wskazówki dotyczące postępowania.

ŹRÓDŁO:

• lekarz

• położna

• inne kobiety o podobnych doświadczeniach

INFORMACYJNE

Informacje pozwalające zmienić:

• sposób postrzegania swojej sytuacji

• radzenia sobie z problemami

ŹRÓDŁO:

• lekarz

• położna

• inne kobiety o podobnych doświadczeniach

RZECZOWE

Postać pomocy:

• rzeczowej

• materialnej

• finansowej

• działanie na rzecz osoby wspieranej (np. opieka nad starszym dzieckiem, gdy kobieta jest w szpitalu)

ŹRÓDŁO:

• partner

• przyjaciele

• krewni

PODSTAWOWE

ŹRÓDŁA

WSPARCIA

PARTNER

RODZINA

PERSONEL

MEDYCZNY

SKUTKI WSPARCIA SPOŁECZNEGO DLA CIĘŻARNEJ I JEJ DZIECKA

WSPARCIE SPOŁECZNE A PRZEBIEG CIĄŻY

I PORODU

• Pozyskane wsparcie wpływa na znaczącą redukcje stresu, który negatywnie wpływa na dobrostan ciąży.

• Brak wsparcia wpływa na pogorszenie stanu zdrowia wymagające interwencji lekarskiej.

WSPARCIE SPOŁECZNE A STAN EMOCJONALNY CIĘŻARNEJ

• Niepokój i depresja jest mniej nasilone u kobiet, które mogą liczyć na wsparcie.

• Występowanie mniej intensywnych objawów depresji jest mniej nasilone u kobiet uzyskujących oczekiwane wsparcie.

WSPARCIE SPOŁECZNE A DEPRESJA POPORODOWA

• Kobiety uzyskujące w okresie okołoporodowym optymalne wsparcie są mniej narażone na wystąpienie obniżonego nastroju lub depresji po porodzie.

• W sytuacji wysokiego poziomu stresu przeciwdziałać depresji może tylko silne wsparcie, zwłaszcza emocjonalne.

WSPARCIE SPOŁECZNE A ZACHOWANIA ZDROWOTNE

• Wsparcie sprzyja podejmowaniu działań zdrowotnych.

• Wsparcie sprzyja eliminowaniu zachowań szkodliwych.

---