Cele, zadania i funkcje Narodowego Banku Polskiego w Europejskim Systemie Banków Centralnych po wstąpieniu do strefy euro
Istotnym elementem procesu integracji / jednoczenia Europy jest wprowadzenie w krajach członkowskich Unii Europejskiej wspólnej waluty - euro. Organizacja / forma unii walutowej określona została w Traktacie z Maastricht1, którego integralną część stanowi protokół z rozpatrzenia kwestii dotyczącej Statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego.
Statut Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego2, zwany dalej „statutem”, przewiduje utworzenie nowej struktury / instytucji: Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC).
ESBC tworzy Europejski Bank Centralny oraz banki centralne krajów członkowskich Unii Europejskiej. Statut określa także cele i zadania ESBC.
Głównym celem ESBC jest utrzymanie stabilności cen. ESBC powinien także wspierać wspólną politykę gospodarczą UE, zwłaszcza w kwestii zapewnienia stabilnego wzrostu gospodarczego i redukcji bezrobocia. Jednak takie zadanie może być realizowane tylko wtedy, gdy nie jest ono sprzeczne z zasadą utrzymania stabilności cen.
Takie sformułowanie nie oznacza jednak, że utrzymanie stabilności cen jest jedynym celem polityki gospodarczej UE. Jest to jedynie główne zadanie ESBC, z uwagi na to, że polityka gospodarcza opiera się na zasadach teorii monetarnej. Zgodnie z jej założeniami, decydujące znaczenie dla poziomu inflacji ma ilość pieniędzy w obrocie, a ponieważ ilość masy pieniężnej w obrocie zależy od działań banków centralnych, podjęto decyzję, żeby to właśnie im przekazać pieczę / powierzyć odpowiedzialność nad utrzymaniem stabilności cen.
Pozostałe, nie mniej ważne cele polityki gospodarczej, powinny być realizowane z pomocą polityki budżetowej, regionalnej i społecznej oraz innych przedsięwzięć.
Według artykułu 105. Traktatu z Maastricht, struktura / instytucja ESBC, została powołana, aby obok swojego głównego celu wypełniać także cztery podstawowe zadania, prowadzące do jego / nastawione na realizacji/ę. Do zadań tych należą:
kształtowanie i realizacja polityki pieniężnej UE;
prowadzenie operacji walutowych zgodnie z postanowieniami artykułu 111. traktatu3
zarządzanie obowiązkowymi rezerwami walutowymi krajów członkowskich Unii Europejskiej i (?........?) Rady Prezesów;
zapewnienie funkcjonowania systemów płatniczych.
Niezależnie od wyżej wymienionych podstawowych zadań, ESBC pełni także inne funkcje określone w traktacie. Należą do nich:
emisja banknotów i monet euro;
współpraca z instytucjami zajmującymi się kontrolą bankową;
gromadzenie i opracowywanie danych statystycznych, niezbędnych przy podejmowaniu decyzji przez organy ESBC.
Prezentując cele i zadania ESBC sformułowane / określone w Traktacie z Maastricht, należy podkreślić, że obecna organizacja unii walutowej, na terytorium której funkcjonuje wspólna waluta euro i wspólna polityka pieniężna, różni się od tej przewidzianej traktatem. Postanowienia / warunki Traktatu z Maastricht zostały sformułowane tak, aby / jakby wszystkie kraje członkowskie Unii Europejskiej spełniały kryteria konwergencji i w najbliższej przyszłości wstąpiły do strefy euro.
Tymczasem dwa państwa, Dania i Wielka Brytania, otrzymały zgodę na niewstępowanie do strefy euro (tak zwana klauzula opt-out). Pozostałe 11 krajów członkowskich zobowiązało się wstąpić do strefy euro, jednak nie spełniły one wszystkich kryteriów konwergencji, które są warunkiem przyjęcia. Te kraje obecnie przygotowują się do przystąpienia do unii walutowej (klauzula „pre-in”). Dlatego w skład ESBC wchodzą Europejski Bank Centralny i narodowe banki centralne 25 krajów członkowskich Unii4.
Do unii walutowej, w której funkcjonuje wspólna waluta - euro, należy tylko 12 państw5.
W tej sytuacji, aby zapewnić klarowność struktur banków centralnych, Rada Prezesów (najwyższy organ wykonawczy ESBC) postanowiła przyjąć dla określenia części ESBC nowa nazwę - Eurosystem. Eurosystem składa się z EBC i narodowych banków centralnych krajów strefy euro.
Z tego wynika, że tylko wtedy, gdy pozostałe 13 krajów członkowskich zostanie przyjętych do unii walutowej, pojęcia ESBC i Eurosystem staną się równoznaczne.
Eurosystem i ESBC reprezentują dwa organy EBC: Radę Prezesów i Zarząd, a używa on systemu centralnego podejmowania decyzji. Jednak realizacja tych postanowień jest zdecentralizowana i odbywa się w narodowych bankach centralnych. Należy podkreślić, że narodowe banki centralne, należące do Eurosystemu, są organami wykonawczymi EBC. Trzecim zaś organem EBC jest Rada Ogólna, która spełnia funkcje analityczne i konsultacyjne.
Głównym organem kierowniczym EBC jest Rada Prezesów. Składa się ona z 6 prezesów Zarządu EBC i reprezentantów narodowych banków centralnych krajów strefy euro. Na daną chwilę (2005 r.) Rada składa się z 18 osób. Działaniom Rady Prezesów i Zarządu przewodniczy prezes EBC, a podczas jego nieobecności - wiceprezes.
W przyszłości, do strefy euro wstąpią kolejne kraje członkowskie Unii. W celu optymalizacji procesu podejmowania decyzji, Rada Prezesów postanowiła, że w przypadku, gdy liczba członków strefy przekroczy 15, system głosowania zostanie zmieniony. Rada Prezesów będzie nadal składać się z 6 członków Zarządu i wszystkich prezesów narodowych banków centralnych Eurosystemu, jednak w głosowaniu będzie uczestniczyć nie więcej niż 21 osób, czyli 6 członków Zarządu i 15 prezesów. Oznacza to, że prezesi ci będą uczestniczyć w głosowaniu według zasady rotacji6.
Do zadań Rady Prezesów należą między innymi:
podejmowanie decyzji niezbędnych do realizacji zadań, postawionych przed Eurosystemem w traktacie i statusie;
określenie / kształtowanie polityki pieniężnej strefy euro
Drugim organem wykonawczym EBC jest jego Zarząd. Składa się ona z prezesa, jego zastępcy oraz czterech członków. Wszyscy członkowie Zarządu są mianowani / wybierani za zgodą prezydentów lub premierów krajów członkowskich strefy euro. Kadencja członków Zarządu trwa 8 lat i nie może być przedłużona.
Do zadań Zarządu należą:
realizacja polityki pieniężnej strefy euro, określonej przez Radę Prezesów;
przekazanie narodowym bankom centralnym instrukcji koniecznych przy / do realizacji postanowień Rady Prezesów;
organizacja posiedzeń / obrad Rady Prezesów;
kierowanie operacyjne EBC.
Trzecim organem EBC jest Rada Ogólna. W jej skład wchodzą: prezes i wiceprezes EBC, a także prezesi narodowych banków centralnych krajów UE. Głównym zadaniem Rady Ogólnej jest ocena gospodarki krajów-kandydatów do wstąpienia do strefy Euro z punktu widzenia gotowości do wprowadzenia na ich terytorium wspólnej waluty. Rada Ogólna jest również ciałem doradczym Rady Prezesów.
Kiedy wszystkie kraje członkowskie EU przystąpią do strefy Euro, istnienie Rady Ogólnej stanie się zbędne.
ESBC, jak wspomniano, składa się z EBC i narodowych banków centralnych. Do efektywnego funkcjonowania całego systemu niezbędna jest zwartość struktury i harmonijne ukierunkowanie zadań tych instytucji. Wspólna waluta wymaga prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej. Dlatego też na wspólnym rynku walutowym bardzo nierozsądne byłoby podnoszenie stóp procentowych w jednym państwie i jednoczesne obniżanie ich w drugim. W związku z tym, zarówno statuty narodowych banków centralnych, jak i ich cele i zadania, a także wzajemne stosunki powinny zostać zharmonizowane na długo przed przystąpieniem do Eurosystemu.
Zgodnie z Traktatem, każdy bank centralny, który chce przystąpić do Eurosystemu, powinien być niezależny od władzy politycznej, a głównym celem jego działalności powinno być utrzymanie stabilności cen.
Niezależność banków centralnych rozpatrywana jest w czterech aspektach: instytucjonalnym, personalnym, funkcjonalnym i finansowym.
Niezależność instytucjonalna wyraża się w tym, że jedynym organem upoważnionym do podejmowania decyzji dotyczących polityki pieniężnej jest zarząd banku centralnego. Na jego działalność nie mogą mieć wpływu jakiekolwiek ustalenia i polecenia rządu, prezydenta lub innych organów państwowych oraz organizacji międzynarodowych.
Niezależność personalna polega na zagwarantowaniu prezesom narodowych banków centralnych stabilizacji i określeniu perspektywy czasowej, w którym wypełniać będą swoje zadanie polegające na kreowaniu i realizacji polityki pieniężnej. W tym celu wprowadzono nakaz zapewniający prezesom banków centralnych pięcioletni okres pełnomocnictw. W przeciągu tych pięciu lat nie mogą być oni zwolnieni ze swego stanowiska, za wyjątkiem zwolnień na własna życzenie lub z powodu popełnienia poważnego przestępstwa potwierdzonego wyrokiem sądowym.
Niezależność funkcjonalna odzwierciedla się w posiadaniu przez banki własnych instrumentów oddziaływania. Mogą to być zarówno instrumenty administracyjne, jak i ekonomiczne. Umożliwiają one samodzielne podejmowanie skutecznych kroków w kreowaniu i realizacji polityki pieniężnej.
Niezależność finansowa stanowi dopełnienie niezależności funkcjonalnej. Oznacza ona, że środki niezbędne bankowi centralnemu do wykonywania jego zadań nie mogą być zależne od decyzji innych organizacji.
Przystąpienie Polski do strefy Euro nastąpi najprawdopodobniej w roku 2009. Już w 2006 roku Polska powinna spełnić 4 z 5 kryteriów nominalnej konwergencji, określonych w Traktacie z Maastricht. Pozostanie tylko jedno kryterium - utrzymanie polskiej waluty (złotego) w Europejskim Mechanizmie Kursów Walutowych 2, zwanym w skrócie ERM2, przez okres dwóch lat. Polska waluta mogłaby przystąpić do systemu ERM2 już pod koniec 2006 r. W rezultacie pod koniec 2008 r. byłyby spełnione wszystkie kryteria nominalnej konwergencji. W 2008 roku, zgodnie z prognozami, Polska mogłaby wypełnić kryterium realnej konwergencji. Oznacza to, że poziom rozwoju gospodarczego Polski, mierzony sumą PKB na jednego mieszkańca, zbliży się do poziomu dwóch najmniej zamożnych państw “starej” Unii Europejskiej, t. j. Grecji i Portugalii.
Przyjęcie Polski do strefy euro spowoduje naturalnie zmiany w polskim banku centralnym. W Polsce zacznie funkcjonować wspólna waluta - euro, a kierowanie polityką pieniężną zależne będzie od najwyższego organu EBC - Rady Prezesów. W tej sytuacji NBP, jako element Eurosystemu, stanie się tylko organem wykonawczym EBC.
Należy jednak podkreślić, że mimo tego, iż rola polskiego banku centralnego zostanie ograniczona, będzie on dalej pełnił ważne funkcje, podobnie jak ma to miejsce w przypadku innych narodowych banków centralnych krajów strefy euro.
Wniosek ten wynika z zasady subsydiarności (subsidiarity - priorytetu niższego szczebla), przyjętej w Traktacie z Maastricht. Zasada ta mówi, że w sferach, które nie leżą w wyłącznej kompetencji UE, Unia działa tylko wtedy, kiedy cele określonych projektów nie mogą być osiągnięte w pełnym zakresie na poziomie krajów członkowskich. Zasada ta godzi konieczność maksymalnej efektywności i suwerenność państw członkowskich UE. W praktyce zasada ta ma odzwierciedlenie w decentralizacji władzy wykonawczej EBC na rzecz narodowych banków centralnych, a jednocześnie centralizacji najważniejszych decyzji na poziomie EBC. Decentralizacja ta przejawia się w wielu obszarach. W efekcie, po przyjęciu Polski do strefy euro, Narodowy Bank Polski będzie współdziałać przy realizacji głównego celu Eurosystemu, a także jego podstawowych i drugorzędnych zadań, wymienionych w Traktacie. Będzie on także
pełnić właściwe mu tradycyjne funkcje, które pełnił do tej pory.
Po przyjęciu Polski do strefy euro do obowiązków Narodowego Banku Polskiego będzie należało przede wszystkim:
Realizacja wspólnej polityki pieniężnej;
Przechowywanie rezerw walutowych i zarządzanie nimi;
Dbanie o bezbłędne i bezpieczne funkcjonowanie systemu płatniczego
Uczestnictwo w emisji monet i banknotów;
Wypełnianie funkcji związanych z nadzorem bankowym;
Obróbka informacji statystycznych;
Prowadzenie prac analitycznych;
Obsługa skarbu państwa;
Realizacja współpracy z międzynarodowymi organizacjami ekonomicznymi i finansowymi.
Po wstąpieniu Polski do strefy euro głównym zadaniem Narodowego Banku Polskiego stanie się wprowadzenie w życie wspólnej polityki pieniężnej, ukierunkowanej/ dążącej do utrzymania stabilności cen/ stabilizacji cen. Kierunek tej polityki, jak już zostało wspomniane, wyznaczany jest przez zarząd EBC (Europejskiego Banku Centralnego), którego członkiem jest prezes NBP. Zadaniami prezesa NBP będzie prezentowanie problemów polskiego rynku finansowego, a także udział w procesie podejmowania decyzji w zakresie wspólnej polityki pieniężnej. Należy jednak podkreślić, że prezes Narodowego Banku Polskiego, jako członek Rady Prezesów EBC, w swojej działalności musi mieć na uwadze dobro nie samej Polski, ale Unii Europejskiej jako całości.
Przedmiotem wspólnej polityki pieniężnej jest, przede wszystkim, regulacja płynności finansowej sektora bankowego w strefie euro poprzez zwiększenie lub zmniejszenie liczby banknotów pozostających w obrocie. Mechanizm regulacji opiera się na podstawowych stopach procentowych określanych przez Radę Prezesów EBC a także na zasadach funkcjonowania rezerw obowiązkowych dla banków komercyjnych.
W praktyce jednak, potrzeby banków komercyjnych związane z kapitałem płynnym będą zaspokajane przez banki narodowe państw, będących w strefie euro.
Proces przydzielenia bankom komercyjnym aktywów płynnych obywa się w wyniku wykorzystania wspólnych narzędzi polityki pieniężnej. Oznacza to, że przed wejściem do strefy euro NBP, tak jak inne banki pozostające w strefie, będzie posługiwał się trzema typami narzędzi:
- operacjami otwartego rynku
- operacjami depozytowo-kredytowymi
- systemem rezerw obowiązkowych
Operacje otwartego rynku w polityce pieniężnej EBC wykorzystywane są przede wszystkim do zarządzania poziomem rynkowych stóp procentowych i regulacji płynności systemu bankowego, a także do informowania o kierunkach polityki pieniężnej EBC.
W ramach operacji otwartego rynku wykorzystuje się 5 instrumentów:
- warunkowe operacje banków centralnych
- bezwarunkowe operacje banków centralnych
- emisja papierów dłużnych przez banki centralne
- operacje wymiany walut
- przyjmowanie depozytów na określony termin od banków komercyjnych.
Operacje otwartego rynku, przeprowadzane przez banki centralne, są realizowane przez banki centralne z inicjatywy Europejskiego Banku Centralnego, który wybiera instrument i wydaje dyspozycję o sposobie jego zastosowania.
Operacje otwartego rynku przeprowadza się z wykorzystaniem dwóch typów procedur:
- przetargowej / tenderowej ???
- dwustronnej.
Operacje depozytowo-kredytowe służą regulacji płynności banków w krótkim okresie czasu. Mogą one występować pod dwoma postaciami: kredytów i depozytów jednodniowych. Kredyty jeednodniowe, nazywane również kredytami lombardowymi, są oferowane bankom komercyjnym przez banki centralne na okres 24 godzin według stopy procentowej, ustalonej przez Radę Prezesów EBC pod zastaw papierów wartościowych. Depozyty jednodniowe dają bankom komercyjnym możliwość wniesienia do depozytu na 24 godziny nadwyżkę środków przeznaczonych na likwidację i otrzymać zysk z odsetek. Wysokość stóp procentowych ustala Rada Prezesów EBC.
Dodatkowym instrumentem polityki pieniężnej Systemu Europejskiego jest instytut rezerw obowiązkowych. Daje on możliwość stworzenia lub zwiększenia strukturalnego deficytu likwidacji, co sprawia, że banki są bardziej skłonne do refinansowania, co z kolei zwiększa efektywność interwencji banków centralnych. Część rezerw obowiązkowych, przynoszących zysk z odsetek w UE, banki pozostawiają na swoich rachunkach w banku centralnym. W przypadku, gdy wielkość rezerw obowiązkowych banku komercyjnego jest mniejsza, niż przewiduje ustawa, bank centralny może nałożyć na dany bank kary.
Przypisy:
Traktat założycielski Unii Europejskiej często nazywany jest traktatem z Maatricht. Został on podpisany w holenderskim miasteczku Maastricht 7 lutego 1992 roku i wszedł w życie 1 października 1993 roku.
Tekst statutu w języku polskim i angielskim można znaleźć w publikacji Wł. Baka: Bankowość centralna. Zarządzanie i Finanse. Warszawa 2001, s. 310-337.
Przytoczony artykuł traktatu mówi o tym, że ostateczne decyzje w kwestii formułowania warunków organizacji polityki walutowej podejmuje (?) Rada Ministrów Unii Europejskiej, w skład której wchodzą ministrowie gospodarki i finansów, zwana Radą Ecofin.
Należą do nich: Narodowy Bank Belgijski, Federalny Bank Niemiecki, Bank Grecji, Bank Hiszpanii, Bank Francji, Centralny Bank Irlandii, Bank Włoch, Centralny Bank Luksemburgu, Bank Holandii, narodowy Bank Australijski, Bank Portugalii, Bank Finlandii, Narodowy Bank Duński, Bank Szwecji, Bank Anglii, Narodowy Bank Czeski, Bank Estonii, Cypryjski Bank Centralny, Bank Łotwy, Bank Litwy, Narodowy Bank Węgierski, Centralny Bank Malty, Narodowy Bank Polski, Bank Słowenii, Narodowy Bank Słowacki.
Belgia, Niemcy, Grecja, Hiszpania, Francja, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Holandia, Austria, Portugalia i Finlandia.
Patrz: R. Wierzba: Zmiany w funkcjonowaniu organów kierowniczych Europejskiego banku Centralnego w perspektywie rozszerzenia Unii Gospodarczej i Walutowej. „Wspólnoty Europejskie” 2003 nr 7/8.