1. Zakres przedmiotowy metodologii nauk - wytwory wiedzy naukowej i metody badawcze. Wyodrębnienie podstawowych nośników wiedzy naukowej - zasadnicze punkty zwrotne w tradycji empiryzmu w ujęciu W.V.O. Quine`a.

Tradycja racjonalizmu - jako tradycja rekonstrukcji wiedzy naukowej i metod

badawczych. Metody formalne stosowane w metodologii.

*Zakres przedmiotowy metodologii nauk:

Metodologia-analiza wytworów naukowych, metod i procedur badawczych

• wyrasta z tradycji filozoficznej:

1. empiryzmu

2. racjonalizmu

*Wytwory wiedzy naukowej:

-*Punkty zwrotne w tradycji empiryzmu w ujęciu Quine'a (jakiego typu wytworami zajmuje się metodologia?)

EMPIRYZM zakłada oddzielenie wiedzy będącej rezultatem konwencji kulturowych od wiedzy faktualnej, sformułowanej w zdaniach odnoszących się do rzeczywistości materialnej - Quine podważał dogmaty o oddzieleniu składników faktycznych od konwencji kulturowej, składnika analitycznego i syntetycznego (patrz pkt. 4)

METODOLOGIA wyrasta z tradycji logicznego empiryzmu, przedstawiciele tego nurtu byli bardziej normatywni, nie opisowi - mówili jaka nauka powinna być, jakie stosowane są metody, ale nie były to kategoryczne nakazy; potem zaczął dominować prąd opisowy, mówiący co się faktycznie w nauce dzieje (patrz pkt. 5)

1. przejście od idei do słów

-rekonstrukcja nowożytnego empiryzmu od Hume'a do Locke'a

-idee były treścią empiryczna poddawaną analizie, były to twory mentalne, konceptualne, nadbudowane nad tworami, tym samym nie były definiowane dokładnie tylko intuicyjnie

• wg Quine'a J.H.Took zaproponował zamianę IDEA=>SŁOWO w pracach Locke'a dla większej jasności

• SŁOWO jako wyrażenie języka jest nośnikiem treści empirycznej

• Odnosząc się do idei ma znaczenie w asocjacyjnej teorii znaczenia (łączono je z teoria konotacyjną Milla)

2. przejście od słów do zdania

• Bentham-twórca definicji kontekstowej

• Nie można określić sensu wielu wyrażeń języka bezpośrednio (np. partykuły)-znaczeni określane jedynie kontekstowo

• Zdanie określa sens danego treminu

• Stąd => ZDANIA - podstawowe nośniki treści, podlegają analizie metodologicznej

• odpowiada temu weryfikacyjna koncepcja znaczenia Wittgensteina - analiza każdego zdania z osobna

3. przejście od zdań do teorii

• Duhem (konwencjonalista) - nie poszczególne zdania, ale całe teorie mają sens empiryczny, proponuje aparat analizy teorii empirycznych mających wg. niego sens sensualny, zauważył, że nie sprawdzamy pojedynczego zdania i nie musi być powiązane z innymi zdaniami teorii

• TEORIA- system logicznie powiązanych zdań, ma charakter intersubiektywny (każdy, kto ma wiedzę może sprawdzić jej słuszność)=holizm umiarkowany- sprawdzamy całą teorię

4. monizm metodologiczny (autor- Quine)

- przejście od teorii do całego systemu wiedzy, który staje się jednostką treści empirycznej; cała wiedza powinna stanowić przedmiot analizy

• wszystkie zdania się ze sobą wiążą(pod względem logicznym) system jest jednostką treści empirycznej (holizm radykalny)

• zarzuty koncepcji - zła ewidencja empiryczna, zmianie podlegają poszczególne teorie a nie systemy wiedzy

5. naturalizm (Quine)

• odrzucenie filozofii pierwszej jako refleksji filozoficznej wyręczającej naukę w zakresie ustalenia metod badawczych (dzięki nim nasza wiedza jest prawomocna poznawczo) i zakresie założen egzystencjonalnych

• wg Quine'a nauka formułuje zasady prawomocności i badacze badają wypływające z nich postulaty bytów określonego typu

• zarzuty wobec koncepcji - dotyczyły charakteru metodologii => Quine nie był normatywny, raczej opisowy (jakie metody są stosowane)

*Podstawowe nośniki wiedzy naukowej: zdania i teorie (poddawane są badaniom metodologicznym)

*Metody badawcze:

(za pomocą jakich narzędzi badamy wytwory, którymi zajmuje się metodologia?)

*Tradycja RACJONALIZMU

• Euklides (I system dedukcyjny - geometria euklidesowa) - pierwsza realizacja idei wiedzy na badany temat za pomocą systemu dedukcyjnego = >za pomocą twierdzeń nie potrzebujących dowodu=aksjomatów i reguł inferencyjnych=dowodowych, dzięki którym możemy wyprowadzać następne twierdzenia

• System dedukcyjny - Arystoteles (idea realizowana w świecie geometrii)

• Proklos - quasi aksjomatyzacja, spróbował pseudoaksjomatyzacji systemu Arystotelesa

• Kartezjusz postulował metodę dedukcyjną

• Newton zrealizował ideę systemu dedukcyjnego, tworząc system samodzielnie; budując swoja fizykę, jednym twierdzeniom nadawał charakter aksjomatów, inne z nich wywodził

• Hilbert: oddzielił rachunek predykatów od syntaktyki, dzięki temu można było:

• rekonstruować teorie i badać ich własności na wzór teorii matematycznych

• zastosować metody skuteczne w badaniu teorii matematycznych do badań własności teorii empirycznych

*Metody formalne stosowane w metodologii

• w naukach logicznych i matematycznych stosuje się te same metody badawcze, ale w naukach empirycznych nie można działać podobnie, spróbowano więc zastosować dobrze znane metody matematyczne z nauk przyrodniczych

Humanistyka - przedmiot jej badań (wg antynaturalistów empirycznych) jest inny od przyrodoznawstwa, nie można zastosować metod z nauk przyrodniczych (wypracowanych z matematyki)

Antynaturaliści (Gadamer):

• uważał, że metodologia nauk humanistycznych powinna się różnic od przyrodoznawczej, ponieważ nie ujmuje jej istoty

• doświadczenie świata historyczno-społeczne nie pozwala poznać na drodze procedur przyrodoznawczych wielu zjawisk społecznych

• jego pogląd podzielał Dilthey, stwarzając pojęcie ducha obiektywnego jako integralnej części swojej metody

Naturaliści metodologiczni :

• metody dotyczące całego przyrodoznawstwa podobnie dotyczą całej humanistyki

• wyniki badań są uchwytne dzięki logice i teorii mnogości

2. Zdania analityczne i syntetyczne. Pojęcie zdania obserwacyjnego i bazy empirycznej poznania naukowego. Charakterystyka formalna praw nauki i typy praw naukowych.

Kant:

• zdanie (sąd) analityczny, to takie w którym treść orzecznika jest zawarta w treści podmiotu

zdanie (sąd) syntetyczny, to takie, w którym sąd orzecznika leży poza treścią wyrażenia znajdującego się w podmiocie zdania

*Zdania analityczne - te które przyjmujemy bezwarunkowo, prawdziwość gwarantowana czystopojęciowo przez samo rozumienie znaczeń w ich występowaniu, analiza pojęciowa sprawia, że zdanie musimy zaakceptować na gruncie języka

Artur Pap

Zdanie A jest analityczne gdy zdanie A jest prawdziwe na mocy znaczenia swoich składników (na mocy znaczenia słów tworzących te zdania):

• podstawienia tautologii logicznych

• postulaty znaczeniowe (definicje terminów, którymi się posługujemy)

Rudolf Carnap

Zdanie a jest analitycznie prawdziwe w języku j gdy jest prawdziwe wyłącznie na mocy reguł semantycznych języka j, a więc bez odwoływanie się do faktów pozajęzykowych

[Zdanie analityczne musimy uznać za prawdziwe, gdy jest zgodne z konwencjami semantycznymi. PRAWDA (pojęcie L-prawdziwości) określane jest ze względu na reguły semantyczne języka. Jeśli ze względu na przyjęte reguły semantyczne języka musimy uznać to zdanie za prawdziwe, to zdanie jest prawdziwe analitycznie.]

*Zdania syntetyczne - te, których prawdziwość jest gwarantowana (weryfikowana) przez pozajęzykowe stany rzeczy

Rudolf Carnap

Zdanie, którego wartość logiczna jest rozstrzygana przez odwołanie się do pozajęzykowych stanów rzeczy

*Zdania obserwacyjne- stanowią bazę empiryczną poznania naukowego, są prawami jakiejś dyscypliny empirycznej

1. neopozytywiści

Zdania obserwacyjne - mówią o tym, co bezpośrednio dane w poznaniu zmysłowym; stwierdzają, że zachodzi jakieś zderzenie w pewnym jednostkowym obszarze czasu i przestrzeni; jest zbudowane w języku, który poza aparatem logiki i matematyki zawiera wyłącznie terminy obserwacyjne

Interpretacja terminów obserwacyjnych:

• fenomenologiczna - początkowa interpretacja języka obserwacyjnego, przyjmowano, że jest on zinterpretowany przez spostrzeżenia zmysłowe lub przez dane zmysłowe (pewne twory mentalne)

• ekstraspekcyjna - zewnętrzna interpretacja zdań obserwacyjnych; terminy obserwacyjne o odpowiedniej kategorii gramatycznej mają denotować bezpośrednio obserwowalne obiekty, własności, relacje; jest bardziej jednoznaczna

Terminy obserwacyjne:

• przyjmowano, że takie zdania są nieodwołalne tzn. zostaną zaakceptowane przez osoby posługujące się danym językiem obserwowalnym i będące normalnymi obserwatorami

• formułując zdania i akceptując je nie przyjmujemy żadnych wstępnych założeń o charakterze teoretycznym

BAZA EMPIRYCZNA: (konwencja neopozytywistyczna)

Kumulatywizm - jeśli jakieś zdanie wchodzi do bazy empirycznej poznania naukowego, już tam pozostaje, można tylko dodawać nowe; wykluczenie rewizji zdań na danym etapie rozwoju nauki w bazie empirycznej

=> zdania, których prawdziwość nie może być rozstrzygnięta na podstawie obserwacji maja sens, gdy do ich potwierdzenia służą zdania obserwacyjne

B) Karl Popper:

• prawa nie udowadniamy, a próbujemy je obalić

(H ->O ^ ~ O) -> ~ H

H - hipoteza

O - konsekwencja (zdanie obserwacyjne)

- każdy proces obserwacji jest procesem sprawdzania prawdziwości wg schematu

• każde prawdo, zdanie jest hipotezą - weryfikowanie polega na wprowadzeniu wielu zdań obserwacyjnych i każde z nich musi potwierdzać słuszność hipotezy, co pozwoliłoby nam ją przyjąć tymczasowo

• dla budowy nauki empirycznej musimy przyjąć zdania empiryczne na mocy konwencji, podjąć arbitralną decyzje zaprzestania dalszego sprawdzania zdania i zaliczenia go do bazy empirycznej danej dyscypliny naukowej

BAZA EMPIRYCZNA (tradycja pozytywistyczna)- jest potencjalnie weryfikowalna ze względu na przyszłe doświadczenia zmysłowe; status wszystkich zdań bazy jest taki jak praw nauki - hipotetyczny, ale na mocy arbitralnej decyzji zaprzestano jego sprawdzania

C) Quine (def. zdania obserwacyjnego)

Zdanie obserwacyjne to zdanie, co do którego wszyscy użytkownicy danego języka wydają ten sam werdykt, gdy towarzyszy mu ten sam bodziec.

*Prawa nauki - analiza zdań, które dla nauk empirycznych odgrywają rolę podstawową

Prawa nauki ściśle ogólne:

• nie mogą być prawami logiki ani matematyki, gdyż są syntetyczne

• kwantyfikator duży nie może być pominięty (prawa ściśle ogólne są zdaniami ściśle ogólnymi)

• prawa te mogą nie tylko wyjaśniać przeszłość, stosujemy je do przewidywania tego, co wydarzy się w przyszłości

1. niestatystyczne

Niestatystycznym prawem ściśle ogólnym dyscypliny empirycznej E nazywamy każde syntetyczna, a więc poza logiczne i poza matematyczne twierdzenie tej dyscypliny, które ma postać formalną:

^

X [A -> B]

Gdzie:

• formuła zdaniowa A podaje warunki, jakie muszą być spełnione, aby zachodziła zależność, o której mówi formuła zdaniowa B

=>ścisła ogólność oznacza, że na denotację poprzednika prawa (formuły A) nie nakłada się żadnych ograniczeń czasoprzestrzennych

=>z tego względu prawa ściśle ogólne mogą stanowić nie tylko podstawę wyjaśniania, ale również przewidywania

2. Generalizacją historyczna dyscypliny empirycznej E nazywamy każde syntetyczne twierdzenie tej dyscypliny o postaci formalnej (patrz - prawa niestatystyczne)

-generalizacje historyczne nie są zdaniami ściśle ogólnymi, lecz numerycznie ogólnymi, co jest konsekwencją tego, że na denotacje poprzednika tych praw nakłada się ograniczenia czasoprzestrzenne

-kwantyfikacje generalna jest pozorna; każdą generalizacje historyczna można przedstawić pod postacią zdania molekularnego będącego skończoną koniunkcja wszystkich przypadków tego prawa

-generalizacje historyczne nie mogą stanowić podstawy przewidywania, a wyjaśnianie w oparciu o te prawa ma charakter trywialny

3. statystyczne

Statystycznym prawem ściśle ogólnym nazywamy statystyczne twierdzenie syntetyczne ściśle ogólne dyscypliny empirycznej E o postaci:

[F (K,L) = p]

-częstość względna cechy F wyznaczającej zbiór K w zbiorze L wynosi p

gdzie: 0≤p≤1

częstość względna => F(K,L)= n (K,L)


n (L)

p - prawdopodobieństwo częstościowe/statystyczne

- ścisła ogólność praw statystycznych oznacza, że na zbiór L nie nakłada się żadnych ograniczeń czasoprzestrzennych - jest to zbiór czasoprzestrzennie otwarty

Różnica pomiędzy generalizacjami a prawami statystycznymi - w tych pierwszych zbiór E jest czasoprzestrzennie zamknięty

Podział praw ze względu na postać następnika prawa:

1. prawa niestatystycznie ogólne

^

X [P(x) - > A₀(x) ≤ B₀(x)] - prawa następstwa czasowego

• następnik prawa następstwa czasowego mówi nam, że jakieś zjawisko A₀(x) nie występuje później niż jakieś zjawisko B₀(x)

• prawa przyczynowe

^

X [P(x) -> (A₀(x)≤B₀(x))^(A₀(x) - > B₀(x))]

• warunek w tym zdaniu jest warunkiem wystarczającym

• prawa zależności funkcyjnej

• występują w naukach zmatematyzowanych empirycznych i mają charakter ilościowy

• prawa te charakteryzują prawidłowości łączące poszczególne wielkości empiryczne przez przedstawienie w jaki sposób miary liczbowe jednej wielkości funkcyjnej zależą od miar liczbowych innych wielkości funkcyjnych

^

X [P(x) - > K(x)=F(L(x))]

• tego typu prawa mają charakter idealizacyjny

Prawo fundamentalne - jest wówczas gdy mamy postać prawa idealizacji, ale powracamy do rzeczywistości i uchylenia

Prawa funkcjonalne - występują w naukach badających struktury (biologiczne, społeczne, itp. ); zmiana własności elementu powoduje zmianę właściwości całego stanu)

3. Wstępna charakterystyka teorii naukowej - podstawowe składniki teorii empirycznej (ujęcie R. Wójcickiego). Założenia neopozytywistycznego paradygmatu rekonstrukcji teorii empirycznych. Teoria empiryczna jako system formalny. Dychotomia: terminy obserwacyjne - terminy teoretyczne. Zagadnienie definicji ostensywnych (dejktycznych). Podstawowe rodzaje postulatów znaczeniowych dla terminów teoretycznych (R. Carnap). Dogmaty empiryzmu.

*Podstawowe elementy teorii empirycznej:

Teorie ujęte opisowo:

Tφ = <L, T, Cn_L-M, R, K>

Tφ - teoria ujęta opisowo

L - język teorii

T - zbiór zdań zaakceptowanych jako twierdzenia teorii

Cn_L-M - ogół środków dowodowych stosowanych na gruncie dej teorii przy uzasadnieniu jednych zdań na podstawie innych

R - właściwe dla danej teorii procedury pomiarowe i diagnostyczne

K - zasięg teorii, tj. zbiór wszystkich tych systemów empirycznych, która dana teoria opisuje

*Teoria empiryczna jako system formalny

1. język teorii wyznaczany przez V

L = <V,RK>

V - słownik teorii, terminy specyficzne

RK - reguły konstrukcji teorii (gramatyka)

2. teoria jako system formalny

Tsf = <L, T, Cn_L-M>

Tsf = Cn_L-M (T)

Cn_L (T) C(zaw. sie)T

Rozpatruje język; zbiór wszystkich twierdzeń i operacje uzasadniania

3. teoria jako system formalny zaksjomatyzowany

T= Cn_L-M (Ax)

Ax - aksjomaty teorii

4. teoria jako system semantyczny:

Tsem = <L, T, Cn_L-M, K>

L- język rachunku predykatów teorii I-do rzędu z identycznością

T - prawo nauki (statystyczne lub niestatystyczne ściśle ogólne)

K - dziedzina przedmiotowa

R - teorie empiryczne różnią się od formalnych tym, że w tych drugich nie występuje R. Problem z R polega na sformułowaniu procedur badawczych dla danej teorii, a procedury są różne dla różnych teorii. Stąd w metodologii nie analizuje się R, a zdania przyjmowane są na podstawie procedur pomiarowych i diagnostycznych (R). R charakteryzuje się w sposób ogólny.

*Założenia neopozytywistycznego paradygmatu rekonstrukcji teorii empirycznych

1. założenie mocne: obiekty indywidualne, właściwości i relacje stanowiące dziedzinę interpretacji obserwacyjnej części języka teorii empirycznej są bezpośrednio obserwowalne

2. założenie słabsze: w słabszej wersji denotacje terminów obserwacyjnych mogą być ustalone na drodze obserwacji i pomiarów z wykorzystaniem przyjętych teorii lecz niezależnie od postulatów teorii rozważanej

3. każda wartość dowolnej zmiennej indywidualnej jeżyka L_o' musi być denotowana przez odpowiednią nazwę indywidualną języka L_o (warunek ten zapewnia ekstraspekcyjną interpretację języka L_o' )

*Zagadnienie definicji ostensywnych (dejktycznych)

• składają się z części werbalnej

• To jest N

Oraz wskazania na przykładowy desygnat

2. ^

x [x jest N x jest takie jak A]

A - wzorzec, termin jednostkowy, nazwa indywidualna wzorca

3. ^

x [x jest N jest takie jak A pod względem W w stopniu S]

Idea wyznaczenia zakresu denotacji terminu N przez wskazanie wzorca A i podanie pod względem W w stopniu S są podobne. To one są denotacją nazwy N.

• są nieostre (wskazują podobieństwo na cechę tylko w określonym stopniu)

• problem stanowi wyznaczenie i określenia stopnia podobieństwa desygnatów nazwy N do wzorca A pod względem W

• są istotne, bo:

• teorie empiryczne odnoszą się do rzeczywistości, stąd część musi być ostensywna

• są to najprostsze definicje które zawierają element niewerbalny-odniesienia do świata pozajęzykowego

• definicje ostensywne służą definiowaniu terminów pozalogicznych

• wskazują zakres np. predykatu przez wskazanie na podobieństwo tego desygnatu do wzorcowego

*Dogmaty empiryzmu: (wg Quine'a):

• każde sensowne zdanie nauki empirycznej jest równoważne pewnej konstrukcji logicznej złożonej z terminów, które odnoszą się do bezpośredniego doświadczenia

Dogmat I:

• dotyczył podziału na sądy syntetyczne i analityczne

Dogmat II

• wyrażenie zdania w języku czysto obserwacyjnym prowadzi do tego, że każdy termin teoretyczny musi być zdefiniowany za pomocą terminów obserwacyjnych

*Dychotomia: terminy obserwacyjne - terminy teoretyczne:

TERMINY TEORETYCZNE:

• maja sens empiryczny tylko wtedy, gdy można je zdefiniować za pomocą definicji różnowartościowych, gdzie w definiencie (tym, za pomocą czego definiujemy) występują wyłącznie terminy obserwacyjne

• są to dyspozycyjne pojęcia, które przypisują jakimś punktom czy ciałom dyspozycje do reagowania w taki a taki sposób, w takich a takich warunkach

• (patrz => dogmaty empiryzmu)

TERMINY OBSERWACYJNE:

• tylko one posiadają interpretację semantyczną

• tym samym tylko one mogą posiadać wartość logiczną

• uważano , że można w sposób definicyjny powiązać terminy teoretyczne z obserwacyjnymi nadając im tym samym sens empiryczny; wówczas występowanie terminu teoretycznego jest uzasadnione i wyróżnia go od terminów metafizycznych, których nie można powiązać z terminami obserwacyjnymi przez co nie maja sensu empirycznego

• Cramp stworzył kanoniczny model teorii empirycznych, gdzie terminy teoretyczne nabierają sensu empirycznego w procesie sprawdzania hipotez teoretycznych, w których występują bądź w procesie sprawdzania całych teorii

*Podstawowe rodzaje postulatów znaczeniowych dla terminów teoretycznych (Carnap)

- w konkretnej teorii O występuje zbiór zdań obserwacyjnych O_i. Zdanie O_i nazywamy zdaniem obserwacyjnym ze względu na rekonstruowana teorię, jeżeli wartość logiczna tego zdania może być rozstrzygnięta na podstawie obserwacji

• drugi typ zdań to postulaty teoretyczne, postulat teorii T to zdanie zawierające wyłącznie terminy teoretyczne rozpatrywanej teorii

• reguły korespondencji to zdania, w których występują zarówno terminy teoretyczne rekonstruowanej teorii jak i terminy obserwacyjne ze względu na rekonstruowaną teorię

4. Koncepcja mocy predykatywnej predykatów teoretycznych (J. Kmita)

i kanoniczny model teorii empirycznej (R. Carnap, C. Hempel).

*Koncepcja mocy predykatywnej predykatów teoretycznych:

• moc predykatywna, to taka własność predykatu teoretycznego, dzięki której predykat ten stanowi niezbędne ogniwo rozumowania prowadzącego do zdań obserwacyjnych, stwierdzających warunki początkowe do innych zdań obserwacyjnych stwierdzających obserwowalne prognozy (przewidywania)

• PRZEDWIDYWANIE to rozumowanie, w którym do zdania obserwacyjnego stwierdzającego warunki początkowe, które jest potwierdzone przez obserwacje oraz hipotezy teoretycznej zawierającej predykat teoretyczny; przechodzimy na drodze wnioskowania subiektywnie pewnego (dedukcyjnego) do innych zdań obserwacyjnych, które nie zostały jeszcze potwierdzone na drodze obserwacyjnej

• Predykat teoretyczny jest niezbędnym ogniwem wnioskowania, gdyż nie może być zastąpiony innym nierównoznacznym (wówczas byłby zastępowalny); jest konieczny do prowadzenia wnioskowania

*Kanoniczny model teorii empirycznej:

Założenia:

• teoria może być rekonstruowana w języku rachunku predykatów I-go rzędu z identycznością (L)

• terminy specyficzne teorii empirycznej dzielą się dychotomicznie na

1. teoretyczne (Vr)

2. obserwacyjne (V_o)

Stąd wyróżniamy następujące typy formuł:

1. L_o - zbiór formuł poprawnie zbudowanych wyznaczonych przez reguły konstrukcji (gramatykę) nieskwantyfkowany, gdzie występują wyłącznie terminy obserwacyjne; można w tym języku wyróżnić terminy będące bazą empiryczną

2. L_o' - formuły, w których występują kwantyfikatory, ale jedynymi terminami specyficznymi są terminy obserwacyjne (prawa empiryczne)

3. L_T - formuły skwantyfikowane lub nie, w których występuje co najmniej jeden termin teoretyczny, są to formuły mieszane pod względem słownika i są najważniejsze w tej teorii (reguły korespondencji)

[ umożliwiają wyprowadzenie konsekwencji obserwacji z postulatów teoretycznych, przez co nadają sens teorii, umożliwiają wyprowadzenie konsekwencji obserwacyjnych]

=> nie termin jest nośnikiem sensu empirycznego, ale cała teoria, w której skład wchodzą i inne terminy; potwierdzanie konsekwencji obserwacyjnych danej teorii umożliwia ustalenie sensu empirycznego

5. Problem statusu poznawczego teorii empirycznej w ujęciu neopozytywistycznym. Krytyka dychotomii: terminy teoretyczne-terminy obserwacyjne.

*Status poznawczy wiedzy naukowej:

W kwestii statusu poznawczego teorii naukowej Carnap przyjął stanowisko empirystczyngo instrumentalizmu dualistycznego. Nazwa pochodzi stąd, ze interpretacje semantyczną posiadają wyłącznie terminy obserwacyjne, a więc wartości logiczne mogą posiadać wyłącznie zdania obserwacyjne. Język obserwacyjny jest rozumiany przez Carnapa realistycznie; jest instrumentalistyczny, gdyż zdania zawierające terminy teoretyczne nie posiadają wartości logicznej (są semantycznie niezinterpretowane); teoria jest dualistyczna, bo część terminów interpretuje realistycznie, inne zaś instrumentalnie. Wg. Poppera nie ma terminów czysto obserwacyjnych, musimy posiadać choćby elementarną wiedzę o przygotowaniu preparatu do badań, musimy być obserwatorem przygotowanym.

*Krytyka dychotomii: (Popper)

1. każda obserwacja jest dokonywana w świetle założeń pojęciowych, a w nauce w świetle pewnych teorii; nie ma wiec obserwacji czystej - bezzałozeniowej

wyróżnia się:

epistemologię kubłową (pozytywiści, neopozytywiści) - poznajemy świat poprze zmysłową obserwację, uzyskujemy zdania bazowe (podstawę wiedzy o świecie) i te zdania stanowią podstawę formowania praw nauki => obserwacja jest neutralna ze względu na brak wcześniejszych założen teoretycznych

przeciwieństwo: epistemologia reflektorowa - patrzymy na cos z punktu widzenia aparatu pojęciowego, każda obserwacja jest zapośredniczona (Popper)

2. podważanie przez Quine'a podziału zdań na zdania analityczne i syntetyczne prowadzi do podważenia podziału na wiedze sformułowaną wyłącznie w języku obserwacyjnym i teoretycznym

3. podział na terminy obserwacyjne i teoretyczne jest nieefektywny ze względu na praktykę badawczą

4. podział na terminy teoretyczne i obserwacyjne powinien być zrelatywizowany do konkretnej teorii

5. błąd kategorialny (należy wyróżnić dwie dychotomie):

1. terminy obserwacyjne i nieobserwacyjne (dopuszcza możliwość analizy na gruncie np. kognitywistyki)

2. terminy teoretyczne - terminy nieteoretyczne (znaczenie metodologiczne)

• Fraasen - błąd kategorialny u neopozytywistów; prawidłowe dychotomie powinny występować jak w punkcie 5. a nie termin teoretyczny/termin obserwacyjny

• podział na to co obserwowalne, nieobserwowalne jest podziałem zrelatywizowanym podmiotowo i gatunkowo ( gatunkowo inaczej postrzegamy zjawiska, podmiotowo- - odchylenia w percepcji w ramach homo sapiens)

• w tradycji pozytywistycznej i neopozytywistycznej nie było prób pozytywnej charakterystyki terminów teoretycznych, były one charakteryzowane jako terminy, które gdyby miały interpretację semantyczna, to i tak odnosiłyby się do tego co nieobserwowalne

6. Aksjomatyzacja teorii przez zdefiniowanie predykatu teoriomnogościowego. Kryterium teoretyczności funkcji w strukturalnej koncepcji teorii J.D. Sneeda. Rdzeń i rozszerzony rdzeń teorii w koncepcji Sneeda. Definicja teorii w sensie Sneeda. Zdaniowe a nie-zdaniowe ujęcie teorii.

*Aksjomatyzacja teorii przez zdefiniowanie predykatu teoriomnogościowego:

• Jeżeli teoria jest aksjomatyzowana w sposób klasyczny, tzn. pewien podzbiór jej twierdzeń uznajemy za aksjomaty, to celem takiego sposobu aksjomatyzowania tej teorii jest oddanie jej zawartości, czyli twierdzeń, które ona głosi o dziedzinach jej zastosowania

• Teorie można też zaksjomatyzować w inny sposób - przez podanie predykatu teoriomnogościowego ( sformułowanego na gruncie teorii mnogości, z pojęć teoriomnogowościowych)

• Ogólna postać predykatu teoriomnogościowego (uwzględniająca podział na funkcje teoretyczne i nieteoretyczne ze względu na rozpatrywaną teorię

X jest T

1. X= <D; f₁, ... , f_k , f_k+1 , f_k+2 , ... , f_n >

2. D jest pustym zbiorem

3. f₁ jest funkcją taką, że podaje się dziedzinę funkcji, przeciwdziedzinę i ewentualnie warunki formalne na tę funkcję nakładane

f₂ - jak wyżej

f_k - jak wyżej

4. f_k+1 jest funkcją taką, że podaje się dziedzinę funkcji, przeciwdziedzinę i ewentualne warunki formalne na te funkcję nakładane

f_k+2 - jak wyżej

f_n - jak wyżej

5. fundamentalne prawo teorii

Funkcje od f₁ do f_k są to funkcje nieteoretyczne ze względu na teorie T, funkcje od f_k+1 do f_n są to funkcje teoretyczne ze względu na teorię T

• aksjomatyzacja przez zdefiniowanie predykatu teoriomnogościowego jest definicją STRUKTURY MODELU danej teorii; ten sposób aksjomatyzacji teorii jest aksjomatyzacja ZASIĘGU TEORII, czyli wyznacza zbiór tych wszystkich dziedzin przedmiotowych, które można opisać w aparacie pojęciowym tej teorii

• definicja predykatu teoriomnogościowego wyznacza strukturę modelu, ale nie jest jego składnikiem wchodzącym w skład teorii - teoria jest definiowana przez wchodzące w jej skład modele

*Kryterium teoretyczności funkcji:

-Sneed zaproponował podział na terminy teoretyczne i terminy nieteoretyczne. Dokładniej dychotomie funkcje T-teoretyczne i funkcje T- nieteoretyczne, gdzie T - to nazwa własna konkretnej teorii

Funkcja f jest funkcją T-teoretyczną we wszystkich znanych zastosowaniach teorii T wartości tej funkcji są mierzalne w T-zależny sposób (tzn. że w celu wyznaczania wartości tej funkcji musimy odwołać się do praw teorii T)

1. pojecie teoretyczności bądź nieteoretyczności określanej funkcji zostało zrelatywizowane do konkretnej teorii T; poza konkretną teoria powyzsza opozycja nie ma żadnego sensu

2. zaproponowana przez Sneed'a dychotomia uwzględnia ten element krytyki klasycznej dychotomii terminów teoretycznych i obserwacyjnych, który bierze pod uwagę fakt, że każda obserwacja ma charakter teoretyczny ( dzieje się tak dlatego, że wartości funkcji T - nieteoretycznych wyznaczane są w pomiarach zakładających teorie naukowe, ale inne niż teoria T

3. kryterium sformułowane przez Sneed'a jest kryterium efektywnym ze względu na praktykę badawczą, wystarczy sięgnąć do wszystkich znanych w literaturze przedmiotu zastosowań danej teorii, aby się przekonać, czy dana funkcja jest teoretyczna ze względu na te teorie, czy nie

4. funkcja, która jest funkcja T-teoretyczną, na danym etapie zastosowań teorii T może stać się funkcją T- nieteoretyczną wtedy, gdy odkryje się sposób mierzenia jej wartości nie zakładający praw teorii T (odwrotnie nie można cofnąć procesu)

*Rdzeń i rozszerzony rdzeń teorii

TEORIA HARDCORE

K= <M_pp , M_p , M , r, C>

K- element decydujący o tożsamości teorii

M_pp - częściowy model możliwy

M_p - modele możliwe

M - modele (spełniające całą dziedzinę predykatu teoriomnogościowego)

R - funkcja rekonstrukcji [ r = M_p -> M_pp ; opisana na modelach możliwych, a wartości przyjmuje na zbiorze modeli częściowo możliwych, rozgranicza funkcje na teoretyczne i nieteoretyczne]

C - ograniczenia nomologiczne ( związane z prawami) - oznaczają, że jeżeli między różnymi elementami dziedzin dwóch różnych zastosowań danej teorii zachodzi jakaś relacja R, to między wartościami funkcji teoretycznych dla elementów tych dziedzin zachodzi relacja S

T₀ - wyjściowy element teoretyczny T=<K,I>

I - zbiór zamierzonych zastosowań rozpatrywanej teorii, które są podzbiorem zbioru częściowych modeli możliwych (I⊆M_pp)

By stosować teorię trzeba stosować prawa dodatkowe, a nie tylko fundamentalne=> Sneed wprowadza:

E - rozszerzony rdzeń teorii

E₁ = <K, L₁ , C_L1>

L₁ - nowe prawo, z którym mogą się wiązać ograniczenia nomologiczne CL1, ograniczające klasę modeli

• Zamiast prawa L₁ można użyć L i wtedy:

E₂ = <K, L₂ , C_L2>

Podobnie L₂ będzie nowym prawem zdaniowym, z którym mogą się wiązać ograniczenia nomologiczne C_{L2 .}

=>Teoria jest dynamiczna możemy ja rozszerzać, gdy zakres teorii nie wystarcza nam do udowodnienia

T₀













T₁ T₂ T_n

T₁₁ T₁₂ T₂₁ T₂₂ T_n1 T_n2 T_n3

T₁ =<E₁ , L₁> - zbiór zamierzonych zastosowań tego prawa

T₂ =<E₂, L₂> - zbiór zastosowań spełnia prawo, możemy je jednak dalej rozszerzać:

E₁₁ = <E₁ , L₁₁, C_L11> poprzez dodawanie kolejnych praw i związanych z tym ograniczeń nomologicznych

E₁₂ = <E₁ , L₁₂ , C_L12> => stąd element teoretyczny T₁₂ = <E₁₂, L₁₂> T₁₁=<E₁₁, L₁₁>

*Definicja teorii:

Sneed badał teorie zmatematyzowanego przyrodoznawstwa, gdzie poza terminami logiki sa przede wszystkim funkcje.

Zakładamy jakąś teorię Tx i pojawiającą się w niej funkcje. Jeśli wartość tej funkcji możemy obliczyć:

1. nie odwołując się do praw występujących w tej teorii Tx, to jest ona funkcją T-niezależnie mierzalną i T-nieteoretyczną

2. odwołując się koniecznie do praw tej teorii Tx, to jest ona T-zależnie mierzalna i T-teoretyczna

Teoria posiada sens empiryczny, a funkcje posiadają sens w oparciu o daną teorię.

• dawniej sądzono iż można określić ogólny zakres teorii, tzn. do czego ja się stosuje

• Sneed zakładał, ze teoria ma wiele poszczególnych zastosowań , np. mówiąc o relacji identyczności: Księżyc w różnych teoriach byłby tym samym, ale różnie zastosowanym; dziedziny funkcji przecinają się, po to, aby wartości funkcji teoretycznych były takie same dla tych samych elementów w różnych dziedzinach zastosowań. Jeśli w dwóch zastosowaniach występuje ten sam element, to w obu wartość jego funkcji musi być taka sama

• tym co decyduje o tożsamości teorii jest rdzeń twardy

*Zdaniowe a nie-zdaniowe ujęcie teorii

Koncepcja Sneed'a jest niezdaniowa, tzn., że definicja predykatu teoriomnogościowego nie wchodzi w skład rekonstruowanego formalizmu teorii - definicja wyznacza strukturę modelu, ale nie jest jego składnikiem wchodzącym z kolei w skład teorii, gdyż teoria jest definiowana przez wchodzące w jej skład modele stanowiące teorię.

Ujęcie zdaniowe: teorie ujęte klasycznie, jako klasa formuł zdaniowych zamkniętych wyznaczane przez reguły inferencyjne powinny być niesprzeczne; w ujęciu Sneed'a niektóre mogą wydać się niesprzeczne; podążając po gałązkach drzewka tego nie obserwujemy, ale na poziomie np. T11 - T12 może pojawić się sprzeczność=> stąd określono rodzinę teorii, gdzie niektóre jej elementy mogą być wobec siebie sprzeczne (tzn. prawa na poziomie zdaniowym); w praktyce uczeni często posługują się teoriami sprzecznymi, jest to efektywne

7. Modele teoretyczne w ujęciu: a) P. Achinsteina b) R. Wójcickiego. Modele strukturalne i modele informacyjne oraz problem ich statusu poznawczego.

*Model teoretyczny (Achinstein):

1. model teoretyczny jest zbiorem założeń postulatów odnoszących się do pewnego układu empirycznego; sa to sformułowane w pewnym języku (zazwyczaj zmatematyzowanym) warunki rozwiązania danego problemu badawczego

2. modele teoretyczne sa konstruowane w celu ukazania wewnętrznej struktury, składu i mechanizmu empirycznego

3. konstytuujące model teoretyczny założenia są uznawane za przybliżenia użyteczne do realizacji określonych celów badawczych

4. modele sa skonstruowane na bazie teorii podstawowych

5. modele teoretyczne mogą (powinny) ukazywać podobieństwo miedzy modelowanymi układami empirycznymi a innymi układami empirycznymi

• model nie musi spełniać wszystkich 5 postulatów, to nie są warunki konieczne a jedynie podstawowe własności

*Model teoretyczny (Wójcicki):

M_T = <U_E , ST, I_k, ST*, R>

M_T - model teoretyczny

U_E - modelowany układ empiryczny

1. określony został potencjalny zakres stosowalności M_T do U_E, tj. zbiór stwierdzeń ST, dotyczących modelu teoretycznego, które mogą być przekładane na stwierdzenia dotyczące U_E (układu empirycznego)

2. określona została funkcja kodu interpretacyjnego I_k , który umożliwia przekład dowolnego zdania ze zbioru ST na zdanie U_E

3. określony został zbiór procedur R, które umożliwiają efektywne rozstrzygniecie dowolnego zdania α należącego do ST (α ∈ ST)

4. określony został rzeczywisty zakres stosowalności modelu M_t do U_E, tj. zbiór stwierdzeń ST*⊆ST; taki, że dla dowolnego α∈ST spełniona jest równoważność α I_k(α)

5. wszystkie zdania A∈I_k(ST*) sa empirycznie rozstrzygalne

=> warunek 4 jest warunkiem adekwatności modelu teoretycznego i musi być spełniony

*Modele strukturalne i modele informacyjne oraz problem ich statusu poznawczego:

Kod interpretacyjny ma przekształcać zdania o modelu na zdania o rzeczywistym modelu modelowanym, ale w nauce nie jest to takie proste. Np. różne konformacje cząsteczki cukru: skoro są to modele, to właściwie czego, jak ułożyć funkcje kodu interpretacyjnego, która by przekładała zdanie o modelu na rzeczywiste struktury cząsteczki i czy jest to w ogóle możliwe.

• to co możemy uzyskać to pośrednie wynikające z pomiarów potwierdzenie, np. jakaś wielkość, która następnie poddajemy interpretacji. Twórca modelu musiał określić, co to model i parametry charakteryzujące układ. Stąd cząsteczka może być określona przez pryzmat parametrów, bo empirycznie nie możemy stwierdzić jej wyglądu. Ten model jest więc U_E (układ empiryczny modelu strukturalnego) oddaje charakter pewnej struktury. Jeśli parametry mają charakter jakościowy , to UE nazywamy jakościowym, wie parametry będą oznaczał relację R jedno- lub dwuczłonową. Jeśli parametrami będą funkcje czy wartości mające charakter ilościowy to UE nazywamy ilościowym.

Podobnie jest w życiu codziennym np. plan miasta (model teoretyczny) i miasto (układ modelowy). Kod interpretacyjny umożliwia nam odczytanie znaków na planie, a tym samym umożliwia przekład zdania o sytuacji na planie na sytuacje w mieście. Warunek stosowalności mówi nam, że przekład zdania ( za pomocą I_k) na rzeczywistą sytuację będzie zawsze prawdziwy albo zawsze fałszywy, ale nie zawsze tak jest, mapy ulegają przedawnieniu, ale nie wszystkie zawarte w nich informacje. Plan miasta nie może być w pełni adekwatny do sytuacji w mieście, bo ona ciągle się zmienia, dlatego wprowadzono pojęcie wiarygodności modelu teoretycznego=> jest to określony wyraz naszego przekonania co do adekwatności modelu.

8. Definicje: charakterystyka formalna i podstawowe typy definicji.

*Definicje:

• konstrukcja formalna

• cele, jakim mają służyć

1. nominalne sformułowane w języku, tzn. że definiujemy pewne wyrażenie w celu precyzyjnego określenia jego znaczenia; każda def. nominalna może być poddana stylizacji metajęzykowej albo przedmiotowej; jeżeli podajemy w stylizacji metajęzykowej to stwierdzamy równoznaczność dwóch wyrażeń:

1. wyrażenie definiowane - definiendum

2. wyrażenie definiujące - definiensum

• podajemy def. w stylistyce przedmiotowej, jeśli używamy tych dwóch wyrażeń

• nierównościowe=> indukcyjne - zbiór formuł zdaniowych predykatów

równościowe - w każdym kontekście możemy zmienić definiendum i definiensum ( nie może być def. twórczą)

3. sprawozdawcze - jest wtedy gdy język nauczyciela i ucznia różnią się wyrazem definiowanym, zaś wyrażenia definiujące należą do języka nauczyciela(zakres definiendum i definiensum powinien być taki sam)

4. regulujące- pojawiają się, gdy mamy do czynienia z terminem permanentnie wieloznacznym; celem definicji jest wybór jednego ze znaczeń

eksplikacje - maja miejsce wtedy, gdy chcemy do terminu, który jest używane w dziedzinie danej nauki nie tylko ujednoznacznić, ale też dodać nowe def. znaczeniowe, których wcześniej z tym terminem nie wiązano; na ogół eksplikacja zakłada konieczność wprowadzenia nowego języka, na gruncie którego ta eksplikacja jest dokonywana; eksplikacja jest def. twórczą

5. projektujące - projektujemy nazwę, pojawia się ona jako nowa w języku danej dyscypliny naukowej; na def. projektujące nie nakłada się warunku nietwórczości

warunek nietwórczości- definiens nie może pod względem znaczeniowym dodawać niczego co już w definiendum było zawarte

Błędy:

• ignotum per ignotum: definiowanie nieznanego przez nieznane

(w def. któregoś z terminów w definiensie występują wyrażenia, których znaczenie zakłada znajomość znaczenia terminu znaczenia definiowanego)

• idem per idem: definiowanie tego samego przez to samo

( wyrażenia znajdujące się w definiendum nie mogą być podane w definiensie, tzw. błąd koła)

• błąd nieadekwatności zakresów definiendum i definiensum

def. za szeroka => zakres definiendum zawiera się w definiensie

def. za wąska => zakres definiensa zawiera się w zakresie definiendum

9. Klasyfikacja.

Jednostopniową klasyfikacją n-członową zbioru X nazywamy czynność wyodrębnienia ze zbioru X jego podzbiorów X₁, X₂,..., X_n taką, że spełnione są warunki:

1. zbiór X jest zbiorem niepustym

2. warunek adekwatności X=X1 υ X₂ υ ... υ X_n ( algebraiczna suma członów podziału musi się równać zbiorowi dzielonemu)

3. (X_i ∩ X_j) = Ø

(jeżeli weźmiemy wspólna część dla dowolnych i,j = 1,2,...,n takich, że i≠j, to wspólna część dwóch dowolnych członów podziału jest zbiorem pustym)

• warunki 2 i 3 są hipotezami, klasyfikacja jest dobrze zrobiona jeśli są spełnione

• klasyfikujemy wg pewnej zasady

• warunki adekwatności (2) i rozłączności (3) sa traktowane jako hipotezy, które poddaje się sprawdzeniu; jeżeli wykryjemy, ze któryś warunek nie jest spełniony to hipoteza upada

• podstawa poprawnej klasyfikacji jest sformułowanie poprawnej relacji, która stanowi zasadę klasyfikacji

• relacja powinna być równoważnościowa, wtedy klasyfikacja jest formalnie poprawna

• jeżeli klasyfikacja jest przeprowadzana w naukach empirycznych, to jest ona sprawdzalna empirycznie i może być poprawna pod tym względem, ale niepoprawna merytorycznie

1

---