DOWODY
Cechy szczególne post. dowodowego
System gwarancji prawdziwych ustaleń faktycznych
Procedura karna tworzy system potrójnych gwarancji trafności ustaleń faktycznych:
normy celowościowe - normy pragmatyczne, wskazujące najlepszą metodę osiągnięcia pożądanego celu, w tym wypadku poznania prawdy materialnej - w formie norm prawnych, istnieją obok norm procesowych lub wypełniają treść nieokreślonych norm procesowych.
normy sensu stricto gwarancyjne:
nakazujące odpowiednie zachowanie podczas postępowania z dowodami, ze względu na zasadę uczciwego procesu
stanowiące tzw. zakazy dowodowe - zakazy przeprowadzania lub wykorzystania dowodów w niektórych sytuacjach
normy zapewniające korekturę błędnych ustaleń faktycznych - np. przepisy o zwrocie sprawy prokuratorowi celem uzupełnienia postępowania przygotowawczego, o apelacji, o zażaleniu.
Stosowanie nowych środków i technik badawczych
Stosowanie ich wymaga dużej ostrożności, bowiem grozi to:
dokonywanie ustaleń za pomocą środka lub techniki badawczej niesprawdzonej, będącej w fazie eksperymentalnej jest niedopuszczalne. Nauki nie wolno rozwijać kosztem oskarżonego, proces karny nie jest miejscem na sprawdzanie hipotez naukowych. Najpierw trzeba przeprowadzić odpowiednie badania laboratoryjne i wypróbować metodę na tyle, aby została uznana jej wartość diagnostyczna. Nowa metody tylko pod warunkiem pewności jej niezawodności.
trafność nowej metody, czyli zdolność ustalenia tego, co należy ustalić - zdolność wyeliminowania błędów występujących przy użyciu innych metod.
Prawo i postępowanie dowodowe
Prawo dowodowe - ogół norm regulujących zbieranie, utrwalanie i wykorzystywanie dowodów w procesie.
Postępowanie dowodowe - przebieg procesowy, w czasie którego są zbierane, utrwalane, przeprowadzane oraz ocenianie dowody. Celem jego jest zbieranie materiału uzupełniającego poczynanie ustaleń faktycznych. Dokonuje się również ustaleń dowodowych już w trakcie przeprowadzania dowodów.
Pojęcie dowodu - pojęcie wieloznaczne, najczęściej w praktyce rozumiane jako środek dowodowy.
Istota źródła dowodu i środka dowodowego
Źródło dowodu - osoba lub rzecz, od której pochodzi dowód (środek dowodowy) Będzie to zarówno rzecz ruchoma i nieruchoma, a więc i miejsce poddane oględzinom, zwłoki, oddzielone części ciała.
Środek dowodowy - nośnik informacji o fakcie podlegającym udowodnieniu. Będzie to zatem wyjaśnienie, zeznanie, opinia biegłego, cechy charakterystyczne ciała ludzkiego poddanego oględzinom lub badaniom, cechy charakterystyczne rzeczy, miejsca, zwłok, dokumentu.
Przedmiot dowodu - jest to przede wszystkim fakt, który podlega udowodnieniu.
Udowadnia się nie tylko czyn zarzucany oskarżonemu. Przedmiotem dowodu są też liczne fakty, których istnienie/nieistnienie wskazuje na przestępstwo.
Podział faktów:
fakt główny - jego stwierdzenie jest głównym celem postępowania dowodowego. Jest nim przestępstwo lub niepopełnienie przestępstwa. W procesie jest zawsze tylko jeden fakt główny.
fakty dowodowe - z których istnienia/nieistnienia można wyciągnąć wniosek o istnieniu faktu głównego. Nazywa się je poszlakami (poszlaka ma też drugie znaczenie - dowód niekorzystny dla oskarżonego).
Czynności dowodowe - czynności polegające na poszukiwaniu, ujawnianiu lub kontroli dowodów.
Celem ich jest dostarczenie materiału potrzebnego do dokonania ustaleń faktycznych. Dzielą się na:
poszukiwawcze
ujawniające dowody
kontrolujące dowody
Klasyfikacja dowodów
Dowody pierwotne i pochodne (źródło)
pierwotne - pochodzące od źródła dowodu, które zetknęło się bezpośrednio z faktem udowadnianym (świadek naoczny, oryginał dokumentu, wyjaśnienia oskarżonego)
pochodne - pochodzące od źródła pośredniczącego między źródłem pierwotnym, a faktem udowadnianym (świadek ze słyszenia, kopia dokumentu, opinia biegłego)
Dowody osobowe i rzeczowe (charakter)
osobowe - pochodzące od osoby (żyjącego człowieka)
rzeczowe - pochodzące od rzeczy w najszerszym tego słowa znaczeniu
Dowody pojęciowe i zmysłowe (zawartość treści intelektualnej)
pojęciowe - posiadające treść intelektualną (wyjaśnienia, zeznania, opinia, treść dokumentu)
zmysłowe - treść intelektualna na dalszym planie, poznawanie bardziej za pomocą zmysłów (właściwości ciała, rzeczy, miejsca)
Dowody bezpośrednie i pośrednie (znaczenie praktyczne i teoretyczne)
bezpośrednie - dotyczą wprost faktu głównego
pośrednie - poszlaki, które dotyczą faktu dowodowego. Powinny spełniać warunki:
muszą wskazywać istnienie łańcucha poszlak, z których wynikać będzie jednoznacznie rozwikłanie kwestii faktu głównego, bowiem pojedyncze poszlaki niepowiązane ze sobą nie udowadniają niczego
łańcuch poszlak musi być nierozerwalny, bez luk
wszystkie dowody poszlakowe muszą być wiarygodne, wszelkie poszlaki wykazywane przez dowody muszą być udowodnione (udowodniona lub odrzucona)
Dowody przypadkowe i z przeznaczenia (geneza źródła)
przypadkowe - naturalne
z przeznaczenia - których źródła tworzono w procesie w celu udowodnienia pewnej okoliczności (treść protokołu zeznania świadka przybranego do oględzin)
Dowody ścisłe i swobodne (formalizm)
ścisłe - przeprowadzone w określonej w przepisach prawa dowodowego, jest bezwzględnie wymagany jako podstawa rozstrzygnięcia o winie i karze
swobodne - nieprzeprowadzane w sposób ściśle wyznaczony przez prawo dowodowe (brak unormowania sposobu przeprowadzania) i nieutrwalone w formie protokołu. Przewiduje go art. 97. Jest on dowodem przeprowadzanym:
we wszystkich postępowaniach sprawdzających, zarówno przed wszczęciem post. przygotowawczego, jak i w związku z badaniem zasadności wznowienia postępowania lub podjęcia warunkowo umorzonego postępowania
w post. incydentalnych, toczących się poza rozprawą, oraz w post. przygotowawczym
Surogaty udowodnienia
Pewne fakty przyjmuje się za udowodnione, dlatego że ich udowodnienia uznano za zbyteczne. Mówimy wtedy o surogatach udowodnienia, które występują w różnej postaci i nasileniu. Są nimi: notoryjność, oczywistość, uprawdopodobnienie i domniemanie.
Notoryjność - to posiadanie niespornej wiedzy o pewnych faktach przez organ procesowy i strony. Wiedza ta zwalnia organ procesowy z obowiązku udowodnienia tych faktów.
notoryjność powszechna - wiedza nieograniczonej liczby osób w środowisku i miejscu, w którym toczy sie proces. Takich faktów nie udowadnia się [art. 168], np. katastrofa autobusowa, zamknięcie głównej ulicy na czas remontu, śmierć wieloletniego prezydenta miasta…
Rozgłos wydarzeń zależy od tego, w jaki sposób wiadomości o nich docierały do ogółu oraz od ich znaczenia i zainteresowania, jakie budziły w społeczeństwie.
notoryjność urzędowa (sądowa) - wiedza organu procesowego o pewnych faktach, uzyskanych dzięki jego działalności urzędowej, np. wykonywanie ekspertyz w instytucie X, kierowanie szpitalem przez doktora Y, wyjazd za granicę świadka Z.
Oczywistość - to znaczeni wyższy stopień notoryjności powszechnej. Każdy przeciętnie wykształcony i rozumny człowiek posiada wiedzę, która jest dla niego oczywista.
Uprawdopodobnienie - udowodnienie faktu nie jest wymagane, dlatego że nastąpi ono później, a teraz wystarczy tylko pewny stopień prawdopodobieństwa.
Art. 249§1 - środki zapobiegawcze można stosować „tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo”.
Art. 303 i 325a§2 - postanowieni o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia wydaje się „jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa”.
Domniemanie - sąd o wysokim prawdopodobieństwie jakiegoś faktu wysnuty z innego faktu lub faktów niebudzących żadnych wątpliwości.
W domniemaniu widoczne są: fakt domniemany (fakt wysnuty z innego) oraz podstawa domniemania (fakt stwierdzający wysokie prawdopodobieństwo owego innego faktu).
domniemanie faktyczne (praesumptiones homini) - pozostają poza kręgiem jakiejkolwiek regulacji prawnej.
domniemanie prawne (praesumptiones iuris) - to domniemania nakazane przez normę prawną. Dzielą się one na:
domniemania prawe wzruszalne (praesumptiones iuristantum) - można obalić przeciwdowodem
prawe niewzruszalne (praesumptiones iuris ac de iure) - przeciwdowód jest niedopuszczalny
W procesie karnym znane są przede wszystkim domniemania prawne wzruszalne.
Najpoważniejszym z nich jest domniemanie niewinności (praesumptio boni viri), które zostaje obalone przez wyrok skazujący lub wyrok orzekający warunkowe umorzenie postępowania.
Na drugim miejscu domniemanie prawidłowości prawomocnego wyroku, które możne obalić wyrok uchylający lub zmieniający, wydany w wyniku kasacji lub wznowienia postępowania.
Domniemania prawne niewzruszalne zostały wyjątkowo wprowadzone w celu przyśpieszenia procesu, np. art. 125 (dotyczy pisma omyłkowo wniesionego przed upływem terminu), art. 138 (strona, a także inna osoba niebędąca stroną, której prawa zostały naruszone, przebywająca za granicą, ma wskazać adresata dla doręczeń w kraju).
Wprowadzanie dowodów do procesu
Sposoby wprowadzania dowodów
Organ procesowy przeprowadza dowody na wniosek stron, quasi-pozwanego cywilnie [art. 416] albo z urzędu [art. 167].
z urzędu - w post. przygotowawczym - wnioski stron są rzadkością
na wniosek - w post. przed sądem - już akt oskarżenia zawiera wykaz dowodów, których przeprowadzenia domaga się oskarżyciel [art. 333§1-3].
Istota i forma wniosku dowodowego
Wniosek dowodowy - żądanie strony przeprowadzenia określonego dowodu.
Może być on złożony ustnie lub pisemnie. Bez względu na formę musi zawierać:
oznaczenie źródła dowodu - np. imię i nazwisko świadka oraz adres,
tezę dowodową - wskazanie, jakie okoliczności mają być udowodnione [art. 169§1]
Wniosek dowodowy może zmierzać do wykrycia lub oceny właściwego dowodu [art. 169§2].
Oddalenie wniosku dowodowego
Zgodnie z art. 170§1 wniosek taki oddala się, jeżeli:
przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne
okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona
dowód jest nieprzydatny dla stwierdzenia danej okoliczności
dowodu nie da się przeprowadzić
wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania
Oddalenie wniosku następuje w formie postanowienia [art. 170§3], bez względu na stadium, w jakim wniosek zgłoszono, i bez względu na jego formę. Postanowienie takie musi być uzasadnione [art. 98§3]. Organ może później dowód dopuścić, chociażby nie ujawniły się nowe okoliczności [art. 170§4].
Zakazy dowodowe
Zakaz dowodowy - norma prawna zabraniająca dowodu w określonych warunkach lub stwarzająca ograniczenie w uzyskiwaniu dowodów.
Mają na celu ochronę:
godności człowieka oraz integralności jego ciała i mienia
ważnych interesów państwa
stosunków rodzinnych i bliskich związków świadka z innymi osobami
tajemnicy zawodowej i służbowej
Zakazy takie obowiązują tylko w zakresie określonym przez prawo i na jego mocy. Zakazy podzielono na:
zakazy dowodzenia określonych faktów
zupełne - niedopuszczalne jest dowodzenie wymienionych okoliczności jakimikolwiek środkami dowodowymi. Są to też zakazy bezwarunkowe, ponieważ nie można ich uchylić pod żadnym warunkiem. Do tych zakazów należą:
zakaz ponownego dowodzenia przestępstwa, kiedyś już osądzonego prawomocnie, popełnionego przez oskarżonego, który jest teraz sądzony i którego podejrzewa się, że jest recydywistą
zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew ustaleniom konstytutywnego orzeczenia innego sądu
zakaz dowodzenia treści złożonych przez świadka zeznań, który skorzystał z prawa odmowy zeznań albo został zwolniony z obowiązku ich złożenia na jego wniosek
zakaz dowodzenia przebiegu narady sędziowskiej i sposobu głosowania sędziów
warunkowe - można je pod pewnymi warunkami uchylić. Zakazami takimi są przepisy niezezwalające na dowodzenie okoliczności, które objęte są tajemnicą państwową [art. 179, 225§1 i 226], służbową i zawodową [art. 180, 225§1-3 i 226].
tajemnica państwowa - pozostaje do wyłącznej dyspozycji właściwego organu państwowego. Osoby zobowiązane do jej zachowania mogą być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu ich od obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony organ przełożony [art. 179§1]. Zwolnienia można odmówić tylko wtedy, gdyby złożenie zeznania miało wyrządzić poważną szkodę państwu [art. 179§2]. Te same reguły dotyczą dokumentów zawierających tajemnicę państwową [art. 226].
tajemnica służbowa (związana z funkcjonowaniem jednostek organizacyjnych) i zawodowa (związana z wykonywaniem zawodu lub pełnieniem funkcji, w czasie których rodzi się stosunek zaufania innych osób) - uchylenie ich pozostaje do dyspozycji sądu lub prokuratora [art. 180§1]. Na postanowienie o zwolnieniu z tajemnicy nie przysługuje zażalenie. Jest to pierwszy stopień uprawnienia do tajemnicy zawodowej (tajemnica zawodowa osób wyróżnionych przez ustawę, ale niechronionych za pomocą szczególnych procedur, np. tajemnica psychologa lub farmaceuty).
Drugi stopień obejmuje notariusza, adwokata, radcę prawnego i lekarza - tylko sąd [art. 180§2] może zwolnić z niej, gdy:
jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości
okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu
W post. przygotowawczym zezwolenie wydaje sąd, bez udziału stron, w terminie 7 dni od daty doręczenia mu wniosku prokuratora. W post. sądowym taki wniosek nie jest potrzebny. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie [art. 180§2 zd.3].
Trzeci stopień dotyczy wyłącznie dziennikarza [art. 180§3-5]. Zachodzą tu te same warunki zwolnienia z tajemnicy co w II stopniu. Zwolnienie nie może dotyczyć:
danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze - nie można skasować tzw. anonimatu
osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazywanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie tych danych
Te dwa wyłączenia upadają, gdy informacja dotyczy przestępstwa objętego prawnym obowiązkiem doniesienia [art. 240§1k.k.], np. zabójstwa lub morderstwa.
Tajemnica zawodowa i służbowa dotyczy także dokumentów [art. 226]. O wykorzystaniu dokumentów zawierających tajemnicę lekarską decyduje prokurator [art. 226].
zakazy dowodzenia za pomocą pewnych dowodów
bezwarunkowe - to:
zakaz przesłuchiwania świadka obrońcy lub adwokata udzielającego pomocy zatrzymanemu co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę [art. 178 pkt2]
zakaz przesłuchiwania duchownego co do faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi [art. 178 pkt2]
zakaz powoływania jako biegłych [art. 196§1] pewnych osób
zakaz wykorzystywania w procesie złożonego wobec biegłego albo wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej oświadczenia oskarżonego dotyczącego zarzucanego mu czynu [art. 199]; jedyny wyjątek od tej reguły przewiduje art. 199a zezwalający na przeprowadzenie badań poligraficznych przez biegłego
zakaz przesłuchiwania osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy z zakresie ochrony zdrowia psychicznego, jako świadków na okoliczność przyznania się osoby z zaburzeniami psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary
warunkowe - dotyczą osoby świadka:
zakaz przesłuchiwania świadka, który skorzystał z prawa odmowy zeznań [art. 182§1]. Prawo to przysługuje osobie najbliższej oskarżonemu (małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaci w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca faktycznie we wspólnym pożyciu). Trwa nono mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia [art. 182§2]
zakaz przesłuchiwania świadka, który złożył wniosek o zwolnienie od złożenia zeznania, gdyż pozostaje w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym i którego organ procesowy zwolnił z takiego obowiązku [art. 185]
zakazy stosowania określonych metod dowodzenia
niektóre metody są wprost zakazane, a naruszenie tego zakazu pociąga za sobą zastosowanie swoistych sankcji procesowych
art. 171§7 - wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskane wbrew zakazom wymienionym w §5 nie mogą stanowić dowodu
swoboda wypowiedzi - gwarantowana jest przez art. 171§7 i rozciąga się na 3 etapy procesu: procesów motywacyjnych prowadzących do decyzji woli o przyszłym oświadczeniu dowodowym, podjęcia woli w tym przedmiocie (czy składać wyjaśnienia czy nie) i urzeczywistnienia tej decyzji (złożenie oświadczenia)
Swobodę wypowiedzi wyłączają zatem:
przymus absolutny - wyłącza zdolność decyzji lub możliwości realizacji decyzji woli - niedopuszczalne są zatem hipnoza, narkoanaliza, nie wolno przyjmować oświadczenia od osoby nietrzeźwej, pod wpływem narkotyków i niektórych lekarstw
przymus nieabsolutny - naciska na psychikę, który może (ale nie musi) powodować wyłączenie swobody wypowiedzi - vis compulsiva, w więc posługiwanie się siłą fizyczną lub stwarzanie uciążliwych warunków
groźba, podstęp i nielegalna obietnica
stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych, wpływających na procesy psychiczne przesłuchiwanej osoby albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem [art. 171§5 pkt2]
art. 174 - dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych
kodeks, polecając zachowanie pewnych rygorów formalnych podczas czynności dowodowych, tym samym zakazuje czynności niezgodnych z tymi rygorami, np. oględzin lub badań ciała, które mogą wywołać uczucie wstydu, powinna dokonać osoba tej samej płci, chyba że łączą się z tym szczególne trudności.
Zakaz tego typu występuje najczęściej w ustawie.
Czynności dowodowe - czynności polegające na poszukiwaniu, ujawnianiu lub kontroli dowodów.
Czynności poszukiwawcze
Przede wszystkim poszukuje się dowodów, które odpowiedzą na pytanie, czy zostało popełnione przestępstwo i kto je popełnił. Poszukuje się więc źródeł dowodu w postaci osób i rzeczy. Dużą rolę odgrywa poszukiwanie oskarżonego, ponieważ jest on podmiotem odpowiedzialności karnej, a także dlatego, że jest źródłem dowodu, bez którego nie wolno się obyć [art. 174].
Poszukiwania rozpoczynają się przed wszczęciem procesu lub biegną równolegle z nim (niezależnie od procesu wszczętego), a nawet po jego zakończeniu (gdy umorzono śledztwo z powodu niewykrycia sprawcy). Dobywają się one w ramach tzw. czynności operacyjno-rozpoznawczych (Policja, ABW, CBA, Straż Graniczna).
Należy rozróżnić 2 podstawowe czynności poszukiwawcze w procesie karnym:
przeszukanie i zatrzymanie rzeczy
poszukiwanie oskarżonego
Zatrzymanie rzeczy i przeszukanie
Są to dwie czynności, ale pozostają ze sobą w ścisłym związku. Art. 50 Konstytucji stanowi, że „zapewnia nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony”.
Zatrzymanie rzeczy przeprowadza się celem pozyskania dla postępowania karnego rzeczy [art.217§1], która:
może stanowić dowód w sprawie
podlega zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym albo roszczeń o naprawienie szkody [art. 291 i 295]
Istota zatrzymania rzeczy polega na tym, że Policja lub inny organ dysponuje szczególnie wiarygodną wiadomością, iż w posiadaniu konkretnej osoby oraz znanym miejscu znajdują się rzeczy podlegające wydaniu i wówczas wzywa się do wydania ich dobrowolnie. Organami takimi mogą być: Policja lub inny uprawniony organ, np. CBA, ABW, Straż Graniczna, finansowy organ dochodzenia. Może nim być także prokurator.
Podstawą prawna zatrzymania jest (postanowienie) żądanie sądu lub prokuratora [art.217§1]. Jeżeli jednak uzyskanie postanowienia nie było możliwe w wypadku niecierpiącym zwłoki (np. gdy zachodzi konieczność zatrzymania narkotyku natychmiast po ujawnieniu, że handlarz go posiada) zażądać wydanie może Policja lob inny organ [art.217§1].
Jeżeli sąd lub prokurator w ciągu 7 dni od zatrzymania rzeczy nie zatwierdzi go, rzecz należy zwrócić niezwłocznie do osoby uprawnionej [art.203§1], chyba że nastąpiło dobrowolne wydanie rzeczy, a osoba nie złożyła wniosku o zatwierdzenie zatrzymania [art.230§1].
Z zatrzymania zawsze trzeba spisać protokół [art.143§1pkt6] bez względu na to , czy wydanie rzeczy odbyło się dobrowolnie, czy pod przymusem.
Przeszukanie - organ prowadzący przeszukanie nie musi mieć wiarygodnej wiadomości o tym, w którym miejscu znajduje się poszukiwana rzecz, prowadzi je bowiem w celu znalezienia rzeczy. Wystarcza „uzasadnione podstawy do przypuszczenia”, że osoba podejrzana albo poszukiwane rzeczy sie tam znajdują [art. 219§1]. Można je prowadzić również w celu wykrycia lub zatrzymania albo przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej. Odznacza się ono wyższym stopniem naruszenia nietykalności pomieszczenia i osoby.
Art. 227 - przeszukanie lub zatrzymanie rzeczy powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowania godności osób, których ta czynność dotyczy, oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości.
Przeszukanie wolno zatem przeprowadzić w celu [art. 219§1]:
wykrycia lub zatrzymania albo przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej
znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie
znalezienia rzeczy podlegających zajęciu w post. karnym
Przeszukania może dokonać [art. 220§1] prokurator lub Policja na polecenie sądu lub prokuratora, a w wypadkach wskazanych w ustawie także inny organ, a zatem CBA, ABW i Straż Graniczna (w granicach swojej właściwości funkcjonalnej).
W wypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli postanowienie sądu lub prokuratora nie mogło zostać wydane, organ dokonujący przeszukania okazuje nakaz kierownika swej jednostki lub legitymację służbową, a następnie zwraca się niezwłocznie do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie. Sąd lub prokurator muszą skontrolować przeszukanie bez jego postanowienia, bez względu na to, czy życzy sobie tego osoba, u której odbyło się przeszukanie [art. 220§3]. Musi zatem wydać postanowienie, w którym zatwierdza lub odmawia i wówczas wszczyna post. dyscyplinarne lub nawet karne.
Postanowienie należy doręczyć osobie, u której go dokonano, tylko wtedy, gdy zażąda ona tego w terminie 7 dni od daty czynności. O prawie żądania należy ją pouczyć [art. 220§3].
Rozróżnić trzeba przeszukanie osoby od przeszukania pomieszczeń i innych miejsc.
przeszukanie osoby, jej odzieży i podręcznych przedmiotów - powinna prowadzić osoba tej same płci [art. 223]. Może ono objąć wszystkie zakamarki ciała, może polegać na wykonaniu prześwietlenia lub badania ultrasonograficznego, a nawet wolno podać środki przeczyszczające.
przeszukanie pomieszczenia i innego miejsca podlega różnym rygorom, w zależności od tego, czy jest to przeszukanie zamieszkałego pomieszczenia, czy innego.
zamieszkałe pomieszczenie -mieszkanie w domu wielo- czy jednorodzinnym, pokój w hotelu zajmowany przez gościa, przyczepa kempingowa, namiot. Przeszukania w godzinach nocnych można dokonać tylko w wypadkach niecierpiących zwłoki
ogólnie dostępne pomieszczenie, czyli dostępne dla nieokreślonej liczby osób (np. bar, kino, teatr, dyskoteka) albo służące do przechowywania przedmiotów (np. przechowywania bagażu na dworcu PKP), można zawsze przeszukać w porze nocnej, chyba że jest w tym czasie zamknięte
pomieszczenie lub miejsce zamknięte należące do instytucji państwowej lub samorządowej - może być przeszukane, pod warunkiem, że o zamierzonym przeszukaniu zostanie zawiadomiony kierownik tej instytucji lub jego zastępca albo organ nadrzędny i zostaną oni dopuszczeni do udziału w przeszukaniu [art. 222§2]
pomieszczenie zajęte przez wojsko - można przeszukać jedynie w obecności dowódcy lub osoby przez niego wyznaczonej [art. 222§2]
wspólne dla przeszukania pomieszczeń oraz innych miejsc
osobę, u której ma nastąpić przeszukanie, należy przed rozpoczęciem przeszukania zawiadomić o jego celu i wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów [art. 224§1]
podczas przeszukania na prawo być obecna osoba, u której ma nastąpić przeszukanie oraz osoba przybrana przez prowadzącego przeszukanie. Może być też obecna osoba wskazana praz tego, u kogo dokonuje sie przeszukania, jeżeli nie uniemożliwia to przeszukania lub nie utrudnia go w istotny sposób [art. 224§2]. Przy przeszukaniu mogą być tez obecni tzw. świadkowie przybrani, których zadaniem jest kontrola przebiegu czynności
jeżeli przy przeszukaniu nie ma na miejscu gospodarza, należy powołać przynajmniej jednego dorosłego domownika lub sąsiada [art. 224§3]
jeżeli kierownik instytucji państwowej lub samorządowej albo też osoba, u której przeprowadza się przeszukanie, oświadczy, że wydane lub znalezione przy przeszukaniu pismo lub inny dokument zawiera wiadomości objęte tajemnicą państwową, służbową, zawodową lub inną chronioną ustawą albo ma charakter osobisty, organ ma obowiązek przekazać niezwłocznie to pismo lub inny dokument bez jego odczytywania prokuratorowi lub sądowi w opieczętowanym opakowaniu [art. 225§1]
jeżeli obrońca lub inna osoba, od której żąda się wydania rzeczy lub u której dokonuje sie przeszukania, oświadczy, że wydane lub znalezione pisma lub inne dokumenty obejmują okoliczności związane z wykonywaniem funkcji obrońcy, organ musi pozostawić je tej osobie bez zapoznania się z ich treścią lub wyglądem
przeszukanie pomieszczeń dyplomatycznych, które są nietykalne, jest dopuszczone tylko za zgodą szefa misji. Przeszukanie urzędu konsularnego jest niemożliwe bez zgody kierownika urzędu tylko w tej części pomieszczeń konsularnych, którą urząd konsularny urząd konsularny używa wyłącznie dla potrzeb swej działalności.
Protokół przeszukania (osoby, pomieszczenia i innych miejsc) trzeba zawsze spisać.
Postępowanie z przedmiotami znalezionymi lub zatrzymanymi obejmuje:
zwrot osobie uprawnionej tych przedmiotów, które są zbędne dla postępowania [art. 230]
przechowywanie przedmiotów mogących stanowić dowód przestępstwa, podlegających przepadkowi lub których posiadanie jest zabronione [art. 228, 231-234]
postępowanie z rzeczami stanowiącymi przedmiot zabezpieczenia kar majątkowych i roszczeń o naprawienie szkody [art. 291-295]
przechowanie przedmiotów i substancji stwarzających niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia i procedurę ich niszczenia
pozaprocesowa kontrola osób i rzeczy w środkach transportu przeprowadzana przez Policję, ABW i CBA - organy te mają prawo dokonywania kontroli osobistej i przeglądania zawartości bagaży, a także sprawdzania ładunku w portach i na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego.
Kontrola korespondencji, przekazu informacji i przesyłek
Art. 218 §1 - instytucje i podmioty prowadzące działalność w dziedzinie poczty u telekomunikacji, urzędy centralne oraz instytucje i przedsiębiorstwa transportowe obowiązane są wydać sądowi lub prokuratorowi, na żądanie zawarte w postanowieniu, korespondencję i przesyłki oraz wykaz połączeń telekomunikacyjnych, w tym korespondencji przesyłanej pocztą elektroniczną, z uwzględnieniem czasu ich dokonania i innych danych związanych z połączeniem lub przekazem. Tylko sąd lub prokurator mają prawo je otwierać lub zarządzić otwarcie.
Urzędy, instytucje lub podmioty prowadzące działalność telekomunikacyjną obowiązane są niezwłocznie zabezpieczyć, na żądanie sądu lub prokuratora zawarte w postanowieniu, na czas określony nieprzekraczający 90 dni dane informatyczne przechowywane w urządzeniach zawierających te dane na nośniku (cd) lub w systemie informatycznym (serwer).
Art. 218 i 218a §1 zezwalają na odroczenie ogłoszenia postanowienia sądu lub prokuratora na czas oznaczony, niezbędny ze względu na dobro sprawy, lecz nie później niż do prawomocnego zakończenia postępowania. Odroczenie takie jest jednostronne - w stosunku do adresata korespondencji, przesyłki lub uczestnika rozmowy telefonicznej, abonenta telefony czy nadawcy. Dopiero po doręczeniu postanowienia rozpoczyna bieg termin do złożenia zażalenia [art. 236], które w tym wypadku staje się środkiem kontroli post fatum.
Korespondencję i przesyłki bez znaczenia dla postępowania zwraca się niezwłocznie jednostkom, które je wydały [art. 218 §3], a dane informatyczne zwalnia się spod zabezpieczenia [art. 218a §2].
Kontrola i utrwalanie rozmów
Duże znaczenie ma podsłuch w czasie procesu - procesowe kontrola i utrwalanie rozmów telefonicznych oraz zastosowanie środków technicznych do kontroli i utrwalania innych przekazów informacji.
Podsłuch procesowy dopuszczalny jest tylko po wydaniu postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego w celu wykrycia i uzyskania dowodów dla toczącego się postępowania lub zapobieżenia popełnienia nowego przestępstwa [art. 237 §1].
Wolno przeprowadzić podsłuch wtedy, gdy toczące się postępowanie lub uzasadniona obawa nowego przestępstwa dotyczą:
zabójstwa [art. 148 k.k.]
narażenia na niebezpieczeństwo powszechne lub sprowadzenia katastrofy [art. 163-168,171-175 k.k.]
handlu ludźmi [art. 204 §4, 253 k.k.]
uprowadzenia osoby [art. 166, 189, 211 k.k.]
uprowadzenia statku powietrznego lub wodnego [art. 166 k.k.]
wymuszenia okupu [art. 252, 282 k.k.]
rozboju lub kradzieży rozbójniczej lub wymuszenia rozbójniczego [art. 280-282 k.k.]
zamachu na niepodległość i integralność państwa [art. 127 k.k.]
zamachu na konstytucyjny ustrój państwa lub jego naczelne organy albo na jednostkę Sił Zbrojnych RP [art. 127-128, 134-135, 140 k.k.]
szpiegostwa lub ujawnienia tajemnicy państwowej [art. 130, 265 k.k.]
gromadzenia broni, materiałów wybuchowych lub radioaktywnych [art. 263 §1i2, 184, 185 k.k.]
fałszowania oraz obrotu fałszywymi pieniędzmi, środkami lub instrumentami płatniczymi [art.270, 310, 312 k.k.]
wytwarzania, przetwarzania, obrotu i przemytu środków odurzających
zorganizowanej grupy przestępczej [art. 258 k.k.]
mienia znacznej wartości
użycia przemocy lub groźby bezprawnej [art. 224, 245 k.k.]
łapownictwa i płatnej protekcji [art. 228-230 k.k.]
stręczycielstwa, kuplerstwa i sutenerstwa [art. 203-204 k.k.]
przestępstw określonych w rozdziale XVI k.k.
Organem uprawnionym do wydania postanowienia o przeprowadzeniu kontroli i utrwaleniu treści rozmowy jest sąd. Bez wniosku prokuratora, także w toku post. sądowego, sąd nie może wydać takiego postanowienia [art.237§1]. Tylko w wypadkach niecierpiących zwłoki kontrolę i utrwalenie rozmów telefonicznych może zarządzić prokurator, który w ciągu 3 dni musi zwrócić sie do sądu z wnioskiem o zatwierdzenie. Sąd zobowiązany jest wydać postanowienie w przedmiocie wniosku w ciągu 5 dni na posiedzeniu bez udziału stron [art.237§2].
Podsłuchem można objąć: osobę podejrzaną, oskarżonego, pokrzywdzonego lub inną osobę, z którą może się kontaktować oskarżony albo która może mieć związek ze sprawcą lub grożącym przestępstwem [art.237§4].
Odtwarzać zapisy mogą sąd lub prokurator, w wypadkach niecierpiących zwłoki, za zgodą sądu lub prokuratora, także Policja [art. 237 §6].
Kontrola i utrwalanie rozmów mogą być prowadzone najwyżej na okres 3 miesięcy, z możliwością przedłużeń, w szczególnie uzasadnionym wypadku, na okres najwyżej dalszych 3 miesięcy [art. 238 §1]. Dłuższy podsłuch niż 6 miesięcy nie wchodzi w rachubę.
Po zakończeniu kontroli sąd zarządza zniszczenie utrwalonych zapisów, jeżeli nie mają znaczenia dla postępowania. Zniszczenie następuje również, kiedy sąd nie zatwierdzi wniosku prokuratora [art. 238 §3].
Zażalenie przysługuje osobie, której dotyczy postanowienie o podsłuchu. Może domagać się zbadania zasadności oraz legalności kontroli. Zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd powołany do rozpoznania sprawy w I instancji [art. 240, 329 §1].
Kontrola operacyjna - przeprowadzana poza procesem. Wolno ją przeprowadzić tylko w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych, w zakresie nieobjętym przepisami kpk. Są to czynności nieformalne i tajne, wykonywane przez Policję, ABW, CBA i Straż Graniczną.
Kontrola operacyjna polega na:
kontrolowaniu treści korespondencji
kontrolowaniu zawartości przesyłek
stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych
Kontrolą operacyjna jest więc m.in. wszelka forma podsłuchu, podglądanie lub obserwacje z użyciem kamer, noktowizorów i innych urządzeń umożliwiających uzyskiwanie w sposób tajny informacji oraz utrwalanie dowodów uzyskanych w ten sposób.
Wykonują ją:
Policja - „w celu zapobieżenia lub wykrycia przestępstw umyślnych, ściganych z oskarżenia publicznego” , m.in. przeciwko życiu, spowodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, pozbawienie wolności celem wymuszenia okupu, przeciwko bezpieczeństwu publicznemu, nielegalnego wytwarzania, posiadania lub obrotu bronią, amunicją, itp., przestępstwa gospodarcze, łapownictwo, podrabianie, przerabiania pieniędzy…
Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego - w celu:
rozpoznawania, zapobiegania i zwalczania zagrożeń godzących w bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz jego porządek konstytucyjny
rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw:
szpiegostwa, terroryzmu, naruszania tajemnicy państwowej i innych przestępstw godzących w bezpieczeństwo państwa
godzących w podstawy ekonomiczne państwa
korupcji osób pełniących funkcje publiczne
w zakresie produkcji i obrotu towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa
nielegalnego wytwarzania, posiadania i obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, bronią masowej zagłady oraz środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi
Centralne Biuro Antykorupcyjne - w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw, a także uzyskania i utrwalania dowodów przestępstw:
określonych w art. 228-231, 250a, 258, 286, 296-297, 299, 310§1,2 i4 k.k.
skarbowych przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji i subwencji
˗ gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne
Straż Graniczna - m.in. w sprawach o przestępstwa z art. 264, 270-275 k.k.
Kontrola ta może być podjęta tylko wówczas, gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne.
Zgodę na kontrolę operacyjną Policji, ABW, CBA i Straży Granicznej wydaje sąd okręgowy na pisemny wniosek Komendanta Głównego Policji lub Straży Granicznej, Szefa CBA lub Szefa ABW po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego, lub na wniosek komendanta wojewódzkiego Policji lub Straży Granicznej i zgody prokuratora okręgowego. Gdy działa ABW lub CBA sądem właściwym jest Sąd Okręgowy w Warszawie.
inne organy - przewidziana przy kontroli skarbowej, dla ŻW, Kontrwywiadu i Wywiadu Wojskowego.
Poszukiwanie oskarżonego - znane są 2 sposoby:
Czynności ujawniające dowody
13