Sabina Szczygieł 2005-06-12
ARCHEOLOGIA 4r
Edmund Małachowicz, Faktura i polichromia architektoniczna średniowiecznych wnętrz na Śląsku, KAU, t. X, 1965, z. 3, s. 207-227.
Autor dzieli swą pracę na trzy części: stan badań i rozwój polichromii architektonicznej, przegląd zachowanych przykładów na Śląsku, polichromie z terenu Śląska na tle podobnych zjawisk w Polsce.
Tematyczne malowidła ścienne umieszczano na ograniczonych przestrzennie częściach budowli, jak prezbiteria, kaplice itp. Wyniki przeprowadzonych badań potwierdziły ogromną rolę, jaką odgrywała w całościowym, przestrzenno-plastycznym efekcie wnętrza gotyckiego technika zwana polichromią architektoniczną. Składnikami omawianych polichromii architektonicznych są: cegła z zaprawą spoin, tynk i kamień, zarówno w swej naturalnej fakturze i kolorze, jak i dodatkowo polichromowane farbami. Paleta kolorów jest tu ograniczona do białego, kilku odcieni czerwieni, czarnego, szarego i żółtokremowego, oprócz oczywiście polichromii detali kamiennych, gdzie występują często bogatsze zestawienia barwne.
We wstępnym etapie opracowania znajdują się adnotacje na temat wcześniejszych opracowań z tego zakresu;
Z. Świeciechowski - wyjaśnił określenie pojęcia `polichromia architektoniczna`;
M. Kilarski i M. Malanek - badania polichromii wnętrz w architekturze cysterskiej;
H. Phleps i W. Bornheim - polichromie malarskie na tynkach;
G. Ungewitter - umieszcza w swym podręczniku ujęci zagadnienia polichromii w architekturze;
Materiał ceglany w architekturze rzymskiej był od dawna znany i powszechnie stosowany. Cegła w architekturze rzymskiej spełniała na ogół jedynie rolę materiału konstrukcyjnego, nie biorąc udziału w elewacji. Ceglane konstrukcje były zwykle licowane okładziną kamienną lub pokrywane tynkiem znacznej grubości. Z kolei płaszczyzny tynku otrzymywały podział na bloki przy pomocy siatki sztucznych spoin. Wklęsłe lub wypukłe, fałszywe spoiny, malowane kolorem czerwonym lub białym, naśladowały podział na płyty lub kwadraty kamienne (np. zachowane w Pompei). Tę technikę, malowanych spoin, kontynuowano przez okres średniowiecza oraz w czasach nowożytnych. W średniowieczu były to płasko malowane paski, pojedyncze lub podwójne, w kolorach: białym na żółtym , czerwonym lub szarym tle, albo czerwone na białym, żółtym lub innym tle, bądź czarne na podobnym tle. Efekty polichromiczne dawało też zestawienie materiału ceglanego z kamieniem, stos. W architekturze rzymskiej. Obok polichromii wątku na terenie północnej Europy istnieje też szereg przykładów zastosowania cegły o licu pokrytym siatką nacięć, będącym prawdopodobnie reminiscencją faktury obrobionego ciosu kamiennego.
Druga część pracy omawia bliżej zachowane polichromie zlokalizowane na terenie Śląska;
Kościół Klarysek we Wrocławiu z około poł. XIII - ceglane lico ścian o wątku wendyjskim nie wykazuje żadnego ornamentu ani farby. Wypukłe spoiny pomalowane są w górnej części białym paskiem z mleka wapiennego. Pola sklepień, a prawdopodobnie także i podłucza były wyprawione cienkim (5-7 mm) tynkiem. Kamienne żebra sklepień pomalowane były warstwą miału ceglanego w kolorze identycznym z kolorem ścian i podzielone białymi paskami fałszywych spoin, na odcinki odpowiadające cegłom;
Kuria Panien Trzebnickich we Wrocławiu z pocz. XIII w. - izba, z zachowanymi polichromiami architektonicznymi, nakryta ostrołucznym sklepieniem bezżebrowym, otynkowanym, zachowała w dość dobrym stanie lico ścian o wątku wendyjskim, ze śladami czerwonej i białej farby. Prócz ścian, łęki nadokienne wyraźnie pomalowane czerwoną farbą i podzielone białymi paskami na klińce, nie licząc się z rzeczywistym układem spoin;
Kościół N.P. Marii na piasku we Wrocławiu z 2 poł. XIII w. - w zachowanych partiach fundamentowych wykazuje czyste lico cegły i wypukłe spoiny o przekroju trójkątnym. Kawałek ciosu granitowego, tkwiący w zniszczonej bryle ceglanego muru, jest pomalowany czerwoną farba i podzielony białymi paskami fałszywych spoin na bloki przypominające cegłę, lecz nieco większe;
Kościół św. Katarzyny we Wrocławiu z 1 ćw. XIV w. - miał czystą, ceglaną fakturę ścian wnętrza, z pomalowanymi tylko na biało spoinami;
Kościół św. Wojciecha we Wrocławiu z ok. 1300 r. - wnętrze prezbiterium miało na ceglanych ścianach tylko spoiny pomalowane na biało. Poza tym nad oknami jasnoszarą farbą był ornament o kształcie zygzaka
Istnieje na Śląsku grupa obiektów, charakteryzujących się zastosowaniem cegły o ozdobnej fakturze lica w postaci nacięć prostych lub tworzących bardziej złożony ornament, której zastosowanie zanika w 3 ćw. XIII w.
Kościół św. Wojciecha z ok. 1260 r. - występuje najbogatszy zestaw ornamentów; cegła zastosowana jest przeważnie w lizenach nawy i transeptu, ościeżach wnęk i okien, a rzadziej w prostym wątku ścian. Spoiny wypukłe o przekroju trójkątnym, pomalowano na biało. Podłucza wnęk i okien pokryte były cienkim tynkiem;
Franciszkański kościół klasztorny św. Jakuba (obecnie Wincentego) z lat 1232-1257- miał we wnętrzu czyste, ceglane lico ścian o wątku wendyjskim ze spoinami pomalowanymi na biało. Zachowane partie ścian pierwotnego klasztoru z XIII w., a także i kościoła (o wątku wendyjskim) wykazują w wielu miejscach ślady malowania cegieł czerwienią a spoin - bielą.
Wnętrze prezbiterium Katedry wrocławskiej wzniesionej w latach 1244-1272 - rysunek nacięć jest tu uboższy niż w kościele św. Wojciecha. Występuje on na krawędziach filarów i półkolumnach ambitu oraz ościeżach okien i łękach nadproży drzwi piętra wieży płd.-wsch. Ściany wewnętrzne okrągłych klatek schodowych wież wschodnich są również ozdobione tą techniką;
Resztki dworu biskupiego (w sąsiedztwie katedry wrocławskiej) z XIII w. - zawierają one małe fragmenty murów , świadczące o zastosowaniu cegły zdobionej techniką nacięć. Wypukłe spoiny pomalowane były przy tym białym paskiem mleka wapiennego. //Ten rodzaj faktury lica cegły stwierdzono także w innych budowlach na Śląsku, np. w Głogowie i Trzebnicy//
Klasztorny kościół cystersów w Rudach Raciborskich z XIII w. - obok czystego, ceglanego lica ścian o spoinach z ciemniejszej, stonowanej w kolorze zaprawy, podłucza gurtów i łęków podslepiennych oraz łęków okiennych i drzwiowych były pokryte cienką warstwą tynku. Jedynie wyprawione ościeża okna wschodniego miały namalowane czrewono-białe naśladownictwo wątku ceglanego;
Kościół cystersów w Henrykowie z 1 poł. XIII w. - zachowane tam resztki polichromii wykazują podobne kolory jak w obiekcie opisanym wyżej;
Faktura nacięć lica cegły oraz malowanie wątku były importem z Lombardii. W trzynastowiecznych wnętrzach śląskich technika malowania wątku występuje z reguły tylko na powierzchni łęków, ościeży etc.
Rozszerzeniem właściwości kolorystycznych lica ceglanego i dalszym etapem rozwoju polichromii był dwubarwny wątek polski.
Wnętrze pofranciszkańskiego kościoła św. Jakuba we Wrocławiu - nowsze, czternastowieczne części kościoła, jak filary, część naw prezbiterium, otrzymały naturalny wątek polski z zendrówkami; stare zaś trzynastowieczne części naw bocznych i prezbiterium pomalowano farbami, naśladując ten wątek;
Kościół św. Barbary we Wrocławiu z 2 poł. XV w. - ściany pokryte malowanym wątkiem (w partiach ścian prezbiterium) lecz zawierały one także znaczne ilości naturalnych zendrówek;
Kościół św. Mikołaja w Głogowie z XV w. - zachował także znaczne pozostałości dwubarwnego wątku malowanego pionowymi pociągnięciami pędzla a następnie wypełnieniem czerwoną farbą płaszczyzn „wozówek”, ma jasnoszare „główki” bez malowania spoin na biało;
Gotycka budowla kolegiaty św. Krzyża na Ostrowiu Tumskim ostatecznie ukończona około poł. XIV w. - ceglano-tynkowa polichromia, polegała w tym wnętrzu na pozostawieniu profilów filarów i łęków, krawędzi okien i filarów narożnych transeptu oraz żeber naw bocznych, transeptu i prezbiterium, w wątku ceglanym malowanym czerwoną farbą, ze spoinami pomalowanymi białym paskiem z mleka wapiennego. Pozostałe powierzchnie ścian i filarów oraz pola sklepień pokryte były cienkim tynkiem, pobielonym mlekiem wapiennym. Rzeźbiarskie wsporniki i zworniki pod warstwą XIX-wiecznej farby kryją również bogatą polichromię gotycką. Kamienne żebra nawy głównej i kamienne części wspornikowe naw bocznych oraz łuku tęczowego powstawały na naturalnym kolorze piaskowca;
Kościół św. Magdaleny we Wrocławiu z XIV w. - ceglany wątek powierzchni filarów, łącznie z pionowym licem łęków miedzynawowych, lizen i profilów przysklepiennych, żeber i krawędzi okien oraz gurtów, pomalowany był czerwona farbą z białymi, powleczonymi mlekiem wapiennym spoinami. Pozostałe powierzchnie ścian, podłuczy i pola sklepień pokryte były cienkim, bielonym tynkiem. Prawdopodobnie pomalowane czerwienią były też proste kamienne wsporniki i część zworników. Resztki średniowiecznej polichromii zachowały się na podłuczu tęczy. Wnętrze kościoła zawiera wątek z zendrówkami, który sięga tylko do wysokości 1/3 ścian. Całość ceglanego lica ścian pokrywa warstwa XIX-wiecznego tynku z namalowanym wątkiem;
Kościół Bożego Ciała we Wrocławiu z poł. XIV w. - biel ścian i sklepień, podzielonych stosunkowo wąskimi pionami, malowanymi czerwienią i podzielonych białymi spoinami, ceglanych krawędzi filarów, łęków, lizen i profilów przysklepiennych oraz krawędzi okien i wciągniętych do wnętrza przypór;
Kościół św. Barbary we Wrocławiu - dopiero ok. 1500 r. pokryto tynkiem wcześniejszą polichromię dwubarwnego wątku ceglanego. Wąskie profile filarów i łęków, krawędzi ościeży okiennych i żebra wraz z profilami przyściennymi pozostawiono w fakturze ceglanej, pomalowane czerwoną farbą z białymi spoinami. Płaszczyzny tynków ścian i sklepień otrzymały bogatą polichromię malarską, a żebra pomalowano w czerwono-czarne odcinki o szerokości 4-5 warstw cegły, na podkładzie z pobiały
//Podobną do wyżej omówionych polichromię architektoniczną miało wnętrze kościoła św. Mikołaja w Brzegu z XIV w.//
Kościół Wniebowzięcia N.M.P w Ołtarzynie z XIV w. - zawiera we wnętrzu (ukrytą pod grubym tynkiem XIX-wiecznym) polichromię ceglano-tynkową. Profile filarów i łęków miedzynawowych oraz żebra pozostawały w fakturze ceglanej, malowane czerwoną farbą z białymi spoinami. Pozostałe powierzchnie ścian wraz z krawędziami ościeży, pokryte były cienkim tynkiem. Całość, w czasach późniejszych, pokryta została warstwą pobiały nocno związaną z podłożem ten sposób nakładania polichromii, najczęściej stosowany w ciągu XIV i XV w. stał się najbardziej rozpowszechniony na Śląsku.
Inną wersją polichromii architektonicznej jest polichromia o charakterze malarskim.
Kościół św. Mikołaja w Brzegu
Kościół św. Macieja we Wrocławiu wznoszony w trzech etapach od XIII do pocz. XV w - w jego prezbiterium jest widoczne ceglane lico krótkich i pękatych służek oraz żeber sklepiennych, pomalowane czerwona farbą z białymi paskami spoin. Nawa i transept o ścianach całkowicie przykrytych tynkiem, mają żebra i profile łęków malowane czerwoną farbą na cienkim tynku lub pobiale;
Kościół św. Elżbiety we Wrocławiu - stwierdzono istnienie malowania żeber w odcieniach czerwieni;
U schyłku omawianego okresu obserwuje się też inny przykład efektów polichromicznych, wynikających z zestawienia materiału ceglanego i kamiennego.
Zespół klasztoru i kościoła bernardynów z końca XV w. - powierzchnie ścian łącznie z ościeżami i wszystkimi profilami w kościele w wnętrzach parteru klasztoru pozostawały w fakturze ceglanej. Na zewnątrz w narożach ścian i ościeży otworów oraz częściowo w licu ścian użyto znacznych ilości ciosów piaskowca w postaci poszczególnych bloków i złożonych z nich poziomych pasów. Całość powierzchni ścian, z wyjątkiem ciosów i elementów kamiennych oraz tynkowanych podłuczy i pól sklepiennych, powleczono rozwodnioną ceglastoczerwoną farbą. Powstała w ten sposób stonowana ceglastoczerwona powierzchnia, ożywiona wstawkami z jasnokremowego piaskowca (niemalowanego).
W ostatniej części swego opracowania autor nadmienia, iż brak literatury i pobieżne tylko badania, uniemożliwiają jednoznaczne określenie relacji zjawisk z zakresu polichromii zachodzących na Śląsku do innych terenów naszego kraju. Mając na uwadze przeprowadzone do tej pory badania na obiektach architektonicznych stwierdza się, iż sposoby polichromii architektonicznej określone na Śląsku , występują na innych obszarach w bardzo nielicznych przypadkach.
1