Rudkowski T. Dekoracje sgraffittowe kamienic mieszczańskich w Polsce, KAU, T.XXX, z. 2, 1985, s.227- 244

Wśród sgraffitt polskich z XVI i XVII wieku dekoracje kamienic mieszczańskich stanowiły dużą grupę , zaraz po budowlach sakralnych, wyróżniającą się szczególnie bogato rozbudowanymi ornamentalnymi i figuralnymi. Na podstawie materiału zabytkowego, jaki dotrwał do naszych czasów, można określić, że co czwarte polskie sgraffito znajdowało się na elewacji kamienicy miejskiej. W Krakowie na niewielkiej ulicy Kanonicznej pozostały ślady sgraffta na sześciu kamienicach, a na placu Mariackim na trzech. Na terenie Polski pierwsze dekoracje sgraffitowe w epoce renesansu jak i pierwsze sgraffita użyte do dekoracji wnętrz znalazły się na ratuszu w Poznaniu. Inwestorami ich byli przede wszystkim właściciele nieruchomości, dbający o reprezentacyjny wygląd własnych domów. Większość sgraffit na kamienicach mieszczańskich służy podkreśleniu walorów architektonicznych zdobionych elewacji.

Najciekawsze sgraffita figuralne znane są z Wilna, Kazimierza Dolnego i Krakowa.

Fasada domu Hippolitów przy placu Mariackim 3 w Krakowie

- fundatorem sgraffita - Paweł Hippolit

• dekoracja datowana na 1610 a 1620 r.

• skuta w czasie odnawiania domu w 1927 r.

• pokrywała całą fasadę

- pozostała powierzchnia ściany pokryta szczelnie motywami ornamentalnymi

- nieproporcjonalne postacie

• partie figuralne przedstawienia świętych były poprzedzielane fragmentami ornamentalnymi

• przedstawienia figuralne zajmowały przestrzenie międzyokienne na całej elewacji

Ulica Kanoniczna w Krakowie jest najliczniejszym zespołem dekoracji sgraffitowych i sgraffitopodobnych w Polsce. Technika sgraffitopodobna rozwijała się równocześnie z prawdziwym sgraffitem, a była od niego łatwiejsza, tańsza, ale znacznie mniej trwała. Polegała na tym, że zamiast nakładania dwóch warstw zaprawy drobnoziarnistej i wycinania rysunku, stosowało się jedną warstwę narzutu, w którym wyciskano kontury rysunku, a resztę malowano.

Kamienica przy ul. Kanonicznej 18 w Krakowie

• oficyna południowa zbudowana w latach 30. lub 40-tych XVI w.

• datowana 1575-1586 r.

• szeroki fryz sgraffitowy wys.ok.1,5 metra powyżej gzymsu wieńczącego elewacje od strony dziedzińca

• fryz podzielony na wiele prostokątnych pół ujętych we wspólne ramy, zawierających pojedyncze przedstawienia figuralne : Stefan Batory, św.Stanisław Szczepanowski wskrzeszający Piotrowina, Przedstawienie Chrystusa ( Ecce Homo)

• fragment rozety liściastej

• dzieło wysokiej klasy

Ciekawym ośrodkiem dekoracji sgraffitowych był Kazimierz Dolny. Sgraffita są tam niezwykle wyrazistym przejawem tendencji twórczych muratorów prowincjonalnych, dla których ozdobność była celem samym w sobie.

Dwie kamienice Pod św.Mikołajem i Pod św.Krzysztofem na Rynku

• fundacja braci Przybyłów

• zbudowane przez nieznanego muratora w 1615 r.

• bliźniaczo podobne

• bogactwo dekoracji fasad

• z sgraffita jako element wypełniający przestrzenie ograniczone przez elementy plastyczne

• wspólne gzymsy i podobieństwo podcieni

*Pod św.Mikołajem - sgraffito na attyce w postaci ornamentu geometrycznego pokrywało trzony pilastrów oraz wypełniało półkoliście zamknięte przestrzenie (wrót) w aedikulach zwieńczenia attyki

• Na wysokości 1 piętra stanowiło dekorację cokołów podpłaskorzeźbione półfigury św.Tomasza i Jakuba Większego w postaci ściśle geometrycznej kratownicy dopełnionej u góry rusztowaniem

Kamienica Górskich przy ul.Senatorskiej 5

• dekoracja typu figuralnego- zły stan- prawdopodobnie przedstawiona scena z Pisma Św.,postacie anielskie, Chrystus(?)

Okres najwiekszego rozwoju dekoracji sgraffitowych w Polsce to równocześnie początek funkcjonowania stolicy kraju. Nie wiadomo jak wyglądały sgraffita zdobiące elewacje kamienic patrycjuszowskich Warszawy z powodu zniszczeń dzielnicy staromiejskiej w 1944r. Zachowały się w niewielkich fragmentach tylko dwie dekoracje:

Kamienica Pod św.Anną

• przebudowana w 1635 r.- nowy wystrój elewacji

• fryzy sgraffitowe oddzielające poszczególne kondygnacje

• fryzy fasady pokryte ornamentem ze stylizowanych elementów roślinnych, gdzieniegdzie przestylizowane głowy ludzkie oraz antytetycznie ustawione pary ptasie z rozwiniętymi skrzydłami

• ornament biały na ciemnym tle

• fryzy jako imitacja krańców malowanych na tkaninie

• u dołu pasów narysowane frędzle w postaci kresek o lekko esowatym kształcie

• kamienica odbudowana w l.1948-1953 - zrekonstruowane fryzy

Kamienica Pod Murzynkiem

• powstała w 1630 r.- oryginalne boniowanie pokrywające cała elewacje główną- bonie diamentowe o jasnym lustrze i ciemnych trapezach obwodowych

• warstwy prostokątnych boni oddzielone od siebie szeregami boni kwadratowych o lustrach gładkich

• kolor zielony-zgodny z oryginałem

Miastem obfitującym w dekoracje sgraffitowe był Gdańsk. Na osiem znanych obiektów, które niegdyś otrzymały sgraffitowy wystrój elewacji, trzy były kamienicami mieszczańskimi.

Dom Angielski( ul.Chlebnicka 16)

• XVII wiek

• kantor i magazyny kupców angielskich

• zbudowany w l .1568-1570

• ośmiokondygnacyjna fasada - połączenie spokojnej artykulacji architektonicznej(gzymsy i pilastry) z bogactwem groteski sgraffitowej pokrywającej wszystkie przestrzenie wolne od innych dekoracji

• oryginalny układ barw - pilastry, gzymsy, ornamenty plastyczne i oprawy okien- czarne

• stolarka drzwi i okien- czerwona

• 1910r. Karol Weber -inwentaryzacja kolorystyczna fasady i restauracja kamienicy

Nie zawsze elewacje sgraffitowe na elewacjach kamienic były tak bogate i rozbudowane jak w przytoczonych przykładach. Znacznie częściej były to fryzy ornamentalne albo tylko boniowanie elewacji głównej. Można przypuszczać, ze były one dość rozpowszechnione, a w niektórych ośrodkach ( Kraków, Warszawa, Gdańsk) sgraffita mogły decydować o wyglądzie całych ulic czy placów. Były one dekoracją kosztowną.

2

---