Uczenie się i nauczanie
O wynikach nauczania rozstrzyga proces rozwojowy dokonujący się w uczniu. Ten proces nie może się posuwać naprzód bez czynnej postawy ucznia, bez nieustannych z jego strony wysiłków.
Nauczanie może stworzyć pomyślne warunki dla procesu rozwojowego, który odbywa się w uczniu. Struktura duchowa człowieka musi być wytworem jego własnego rozwoju, któremu wychowawca dopomaga.
Proces rozwoju psychicznego jest blisko spokrewniony z procesem uczenia się.
Za główny cel uważa się aby wychowanek pod wpływem nauczania rozwinął się na samodzielnego i twórczego członka swego społeczeństwa. Chcąc ten cel osiągnąć wg, Nawroczyńskiego trzeba w wychowanku kształtować osobowość.
Proces dochodzenia do własnej struktury duchowej przez wżywanie się w kulturę jest dla pedagoga najgłębszym zagadnieniem dydaktycznym. Proces kształcenia ma doprowadzić nie tylko do dorabiania się struktur różnych dóbr kulturalnych, lecz również struktury osobistej, którą nazwaliśmy wykształceniem.
Wykształcenie, czyli ukształtowanie jest dla Nawroczyńskiego ideałem pedagogicznym. Chciał on aby wyćwiczenie umysłu łączyło się z głębokim zamiłowaniem do życia umysłowego. By wykształcenie było dobrem osobistym, a więc zrośniętym w całość z osobowością człowieka.
Taki ideał pedagogiczny ma się urzeczywistnić w żywym, rozwijającym się człowieku dzięki jego własnym wysiłkom, w duchu jego potrzeb a nauczyciel ma za zadanie stworzyć jak najlepsze warunki dla procesu narastania wykształcenia, wywoływać ten proces i nim kierować.
Wg. Wiliama Stern'a uczenie się rozumie dające się z zewnątrz zauważyć przechodzenie od nieumiejętności do umiejętności. Jest ono zewnętrznym objawem różnorodnych procesów rozwojowych odbywających się w dziecku.
Na proces uczenia się dominujący wpływ mają indywidualne wysiłki i osobiste doświadczenia. Podłożem ich są niewątpliwie uzdolnienia dziedziczne.
Odpowiedni sens terminowi uczenia się nadał K. Kaffka : Uczenie się jest jedną z form procesu rozwojowego. Skoro zaś rozwój jest procesem wytwarzania i doskonalenia układów spoistych, to i o uczeniu się należy powiedzieć to samo. Istotnie najprostsze formy uczenia się polegają na doskonaleniu pewnych reakcji odziedziczonych.
Zadaniem nauczania jest popierać rozwój zainteresowań. Jak twierdzi
B. Nawroczyński „szczególnie przy tym należy dbać:
o skierowanie ich na dobra kulturalne i wartości moralne, społeczne, poznawcze i etyczne,
ustalanie ich kierunku,
uczynienie ich samorzutnymi, to jest takimi, które szukają swojego przedmiotu, gdy go nie ma, nie zaś tylko reagują na bodźce zewnętrzne”.
Zasady nauczania wg B. Nawroczyńskiego :
1) jako zastępnikiem nazwy „niepełna teoria nauczania”,
2) jako „normę wytyczającą nauczycielowi metodę pracy dydaktycznej
Uczyć się można tylko działając. Im bardziej przy tym w działaniu wyrażają się osobiste potrzeby ucznia, jego zamiłowania, dążenia, tym lepszy wynik uczenia się.
Takich czynności nikomu nie można narzucić z zewnątrz. Można dziecko zmusić do wykonywania pewnej mechanicznej czynności, pracy, np. do wielokrotnego przepisywania jakiegoś tekstu, ale taka praca nie będzie zasługiwała na miano uczenia się.
Pobudka do uczenia się musi tkwić w uczącej się jednostce. Jednostkę ta nazywamy zainteresowaniem, która jest stanem gotowości do przeżyć skierowanych na przedmiot mogący zaspokoić potrzebę.
Bywa ono rozmaitego rodzaju, zależnie od tego, jakie są przeżycia, do których ono nas dysponuje, z jakiej ono wynika potrzeby i na jakie kieruje się dobra i wartości. Jeżeli te przeżycia nie są złączone z wysiłkiem, zainteresowanie będziemy nazywali biernym. Przeciwieństwem są zainteresowania czynne. Mogą one polegać na gotowości do uważania dowolnego, często bywają gotowością do innych działań wymagających wysiłku.
Zainteresowania rodzące się na gruncie kultury dzieli się na: nawykowe i duchowe. Pobudką do kształcenia się są zainteresowania duchowe.
Z tymi zainteresowaniami dziecko przychodzi ze szkoły. Zainteresowania nawykowe i duchowe powstają z instynktownych dopiero pod wpływem czynności, do których one nas pobudzają.
Zadaniem nauczania jest popierać rozwój zainteresowań, szczególnie przy tym należy dbać:
- o skierowanie ich na dobra kulturalne i wartości moralne, społeczne, poznawcze i etyczne,
- ustalenie ich kierunku,
czynienie ich samorzutnymi, czyli takimi, które szukają swego przedmiotu gdy go nie ma, nie zaś gdy reagują na bodźce zewnętrzne.
Popierając rozwój zainteresowań trzeba znać zasady tego bodźca.
Zasada przesuwania się zainteresowań na podstawie skojarzenia:
M. Windelband sformułował ją w następujący sposób:
„Wszystko co wiąże się w przedstawieniu w jakikolwiek sposób z przedmiotem wartościowania, z czasem podlega temu samemu wartościowaniu”.
Podpadają pod nią te wszystkie wypadki, kiedy jakiś przedmiot, który z początku był nam obojętny lub nawet posiadał wartość ujemną nabiera wartości dodatniej tylko dlatego, że jego przedstawienie kojarzyło się z przedstawieniem przedmiotu wartościowego. Mamy tu do czynienia z wypadkiem w nauczaniu gdy sympatia, którą wzbudza w uczuciach osoba nauczyciela, przenosi się na przedmiot, którego on naucza. Dzieci bardzo często tą drogą dochodzą do interesowania się przedmiotami nauczania. Ale też zniechęcają się do nich gdy ich naucza niemiły nauczyciel.
Inny wypadek zachodzi wówczas, gdy głębsze zainteresowanie, wzbudzone przez jakieś poszczególne zagadnienie np. z dziedziny fizyki, przenosi się na cały przedmiot.
W trzecim wypadku zainteresowania przesuwają się z celu na środki, których trzeba używać, aby ten cel osiągnąć. Promieniowanie zainteresowań z celów na środki jest tym wypadkiem, na który trzeba zwrócić szczególną uwagę, gdyż może ono być tym czynnikiem, który będzie posuwał cały proces kształcenia się naprzód.
Zasada heterogonii celów:
Na ewolucję zainteresowań, bo o to tu chodzi, pierwszy zwrócił uwagę W. Wundt. Zasadę heterogonii celów, według której ona się odbywa, sformułował w następujących słowach: „Stosunek osiągniętych wyników działania do przedstawionych celów układa siew ten sposób, że w pierwszych zawsze zawierają się jeszcze uboczne efekty, które nie były pomyślane wraz z przedstawionymi celami, które jednak wchodzą w nowe łańcuchy motywów i w ten sposób albo zmieniają dotychczasowe cele, albo dołączają do nich nowe”.
W ten sposób cele nasze rozstają się i w przesuwają na skutek usilnego dążenia do nich. Jednocześnie rozwijają się zainteresowania.
Wundt zwraca uwagę na to jak doniosłą rolę ta zasada odgrywa w rozwoju moralnym i umysłowym człowieka.
Obie zasady znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy zainteresowania pobudzają do systematycznych wysiłków. Tylko takie zainteresowania są motorami procesu kształcenia się.
Zainteresowanie bez wysiłku nie powoduje ani rozrastania się celów, ani przeistaczania się środków cele. Dlatego też z gruntu fałszywe są te teorie dydaktyczne, które chcą oprzeć nauczanie na biernych zainteresowaniach młodzieży. Do najzgubniejszych należy teoria hedonistyczna usiłująca oprzeć uczenie się na pragnieniu przyjemności. Z pragnienia przyjemności nie może wyniknąć proces kształcenia się. Pobudką do niego może być tylko gotowość do podejmowania wysiłków.
I jeszcze jedno zastrzeżenie: wysiłek kształcący, o który nam chodzi, musi być dostosowany do możliwości dziecka. Nie należy wymagać od niego przezwyciężania trudności przerastających jego siły, prowadzi to bowiem do porażek przygnębiających dziecko, odbierających mu wiarę w siebie. Wręcz przeciwny wpływ wywiera wysiłek uwieńczony przynajmniej częściowym powodzeniem. Przynosi on zaufanie do własnych sił i zachęca do dalszej pracy.