GRUCZOŁY DOKREWNE
Gruczołami wydzielania wewnętrznego nazywamy takie narządy gruczołowe, które nie mają przewodów wyprowadzających, a ich wydzieliny zwane HORMONAMI przedostają się bezpośrednio do krwi, która rozprowadza je po całym ustroju. Nazwa hormony pochodzi od słowa greckiego hormao - pobudzam, są to bowiem substancje o dużej aktywności biologicznej.
Rolą hormonów jest koordynowanie i regulowanie czynności narządów oraz utrzymywanie stałości składu środowiska wewnętrznego.
Do gruczołów dokrewnych należą:
przysadka mózgowa
grasica
szyszynka
tarczyca
przytarczyczki
nadnercza
aparat wysepkowy trzustki
gruczoły płciowe: jadra, jajniki
PRZYSADKA MÓZGOWA
Jest nieparzystym gruczołem położonym na podstawie mózgu w zagłębieniu siodła tureckiego. W przysadce możemy wyróżnić płat przedni, tylny i część pośrednią. Przysadka mózgowa stanowi ogniwo łączące układ dokrewny z układem nerwowym. Przysadka jest gruczołem nadrzędnym regulującym czynności innych gruczołów dokrewnych.
W przednim płacie przysadki produkowany jest hormon wzrostu i hormony tropowe (zwrotne) wywierające wpływ pobudzający na czynności wewnątrzwydzielnicze innych gruczołów:
hormony gonadotropowe - pobudzające funkcje jader i jajników
hormon tyreotropowy - wzmagający czynność tarczycy
hormon adrenokortykotropowy (ACTH) - pobudzający czynności wydzielnicze kory nadnerczy
Hormon wzrostu (somatotropina) - pobudza do wzrostu wszystkie zdolne do tego tkanki i układy ustroju. U młodocianych powoduje wzrost kości długich poprzez pobudzenie rozwoju chrząstek nasadowych (na kościach długich). Wzmaga on syntezę białek we wszystkich komórkach ustroju, zmniejsza wykorzystanie glukozy i zwiększa spalanie tłuszczu.
Nadczynność przedniego płata przysadki w okresie młodocianym prowadzi do gigantyzmu. U ludzi o zakończonym procesie wzrostu nadczynność wywołuje schorzenie zwane akromegalią. W akromegalii kości rozrastają się wszerz, rozrastają się również tkanki miękkie. Szczególnie rzucają się w oczy powiększone kości ręki, stopy, kości czaszki (kości nosa, żuchwa, łuki brwiowe), kręgi. Powiększeniu ulegają również uszy, język, wątroba, wargi.
Niedoczynność u dzieci prowadzi do karłowatości. Wyróżniamy karłowatość pierwotną (wybiórczy niedobór hormonu wzrostu, bez innych zaburzeń - pigmeje) i wtórną (w wyniku zniszczenia lub uszkodzenia przysadki na skutek niektórych przebytych chorób, dodatkowo z zaburzeniami funkcji wielu gruczołów: tarczycy, nadnerczy, g. płciowych).
Hormony gonadotropowe pobudzają prace jader i jajników. Gdy te pod wpływem pobudzenia wydzielają do krwi większa ilość hormonów płciowych, maleje wydzielanie przez przysadkę hormonów gonadotropowych.
Wybiórczy niedobór hormonów gonadotropowych powoduje niedorozwój wtórnych cech płciowych - eunuchoidyzm.
Niedobór hormonu tyreotropowego prowadzi do niedoczynności tarczycy.
Zniszczenie całej przysadki u osoby dorosłej prowadzi do krańcowego wyniszczenia ustroju na skutek spadku aktywności procesów metabolicznych, tzw. charłactwo przysadkowe.
Część pośrednia przysadki wydziela do krwi hormon melanotropowy (intermedynę). Reguluje on wytwarzanie w skórze melaniny. Wzmożona produkcja tego hormonu występuje u kobiet w ciąży i u chorych z niedoczynnością kory nadnerczy. W stanach tych często nasila się pigmentacja skóry.
W tylnym płacie przysadki stwierdza się obecność dwóch hormonów: oksytocyny i wazopresyny, wytwarzanych w podwzgórzu, a tu magazynowanych. Wazopresyna (hormon antydiuretyczny) pobudza nabłonek kanalików nerkowych do wchłaniania zwrotnego wody z moczu pierwotnego. Przy niedoborze wazopresyny - choroba moczówka prosta - mamy do czynienia z oddawaniem ogromnych ilości moczu. Duże dawki wazopresyny powodują skurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych i wzrost ciśnienia krwi.
Oksytocyna wywołuje skurcze mięśni gładkich ciężarnej macicy, co ułatwia poród. Wpływa też na gruczoł mlekowy - produkcja mleka.
SZYSZYNKA
Leży pomiędzy wzgórkami górnymi pokrywy śródmózgowia. Anatomicznie należy do międzymózgowia.
GRASICA
Położona jest w śródpiersiu. Zbudowana jest z dwóch płatów o budowie zrazikowej. Zanika w okresie dojrzewania zmieniając się w ciało tłuszczowe. Odgrywa kluczowa role w produkcji przeciwciał.
TARCZYCA
Jest narządem nieparzystym. Wychwytuje jod z przepływającej przez niego krwi. Leży w środkowo-przedniej części szyi przed tchawicą i krtanią. Zbudowana jest z dwóch płatów bocznych połączonych nieparzystą częścią środkową, zwaną węziną. Powierzchnia gruczołu tarczowego pokryta jest łącznotkankową torebką, która wnika w głąb gruczołu dzieląc go na zraziki. Miąższ tarczycy zbudowany jest z pęcherzyków gruczołowych wypełnionych koloidem. W koloidzie występują związki zawierające jod: tyroksyna, trójjodotyronina. Czynność tarczycy regulowana jest przez hormon tyreotropowy przysadki i przez układ nerwowy.
Tyroksyna - działa przyspieszająco na przemianę materii i energii. Wzmaga procesy utleniania, co powoduje zużywanie zapasów glikogenu i tłuszczu w tkankach, a wzrost poziomu cukru we krwi. Pobudza proces wzrostu, warunkuje rozwój psychiczny i fizyczny, przyspiesza dojrzewanie płciowe, wpływa na stan skóry, wzrost włosów i paznokci.
Niedoczynność: Przyczyną niedoczynności może być brak jodu w pokarmach i wodzie do picia (góry i okolice podgórskie). U dorosłych powstaje wole wywołane przerostem tkanki gruczołowej i nadmierną produkcją koloidu. Niedoczynność może też powstawać wskutek niedoboru lub braku hormonu tyreotropowego.
Niedobór tyroksyny powoduje:
zwolnienie tempa przemiany materii
mowa staje się wolniejsza, głos grubieje
skóra staje się sucha, gruba i obrzmiała
występują zaburzenia psychiczne i płciowe
u dzieci niedorozwój psychiczny i fizyczny zwany kretynizmem
Nadczynność: Wywołuje u ludzi chorobę Basedowa. Objawia się ona wystąpieniem wola, wytrzeszczem gałek ocznych, przyspieszona przemiana materii, nerwowością, niepokojem. Nie leczona prowadzi do zaburzeń psychicznych.
PRZYTARCZYCZKI
Występują w liczbie dwóch par i leżą na tylnej powierzchni tarczycy. Mają postać okrągłych lub owalnych, nieco spłaszczonych tworów wielkości ziarna grochu lub fasoli. Produkują hormon zwany parathormonem. Parathormon reguluje gospodarkę wapniową i fosforanową organizmu. Niedoczynność powoduje spadek poziomu wapnia we krwi i w następstwie wzmożona pobudliwość nerwowo-mięśniową, aż do objawów tężyczki. Tężyczka polega na skurczu mięśni szkieletowych, zwłaszcza kończyn i krtani.
Nadmiar parathormonu powoduje wzrost poziomu wapnia we krwi, pojawienie się w moczu dużych ilości wapnia i fosforu oraz sprzyja powstawaniu kamieni moczowych. Przy dłuższym działaniu sole wapnia i fosforu przechodzą do krwi i kości stają się łamliwe.
Wydzielanie hormonu przytarczyc jest regulowane poziomem wapnia we krwi: wysoki poziom wapnia hamuje sekrecję, niski - wzmaga ją.
TRZUSTKA
Aparat wysepkowy trzustki składa się z tzw. wysp trzustkowych Langerhansa. Są to okrągłe skupienia komórek nabłonkowych porozrzucane nieregularnie w obrębie tkanki trzustkowej. W wyspach trzustkowych możemy wyróżnić trzy rodzaje komórek: alfa, beta i gamma, które produkują hormony:
- komórki alfa - glukagon
- komórki beta - insulinę
Insulina reguluje przemianę węglowodanowa ustroju:
przyspiesza procesy utleniania glukozy w tkankach
wzmaga przemianę cukru do glikogenu i jego odkładanie w wątrobie i mięśniach
przyspiesza syntezę tłuszczów i białek z glukozy
podanie insuliny zmniejsza stężenie cukru we krwi
Wydzielanie insuliny jest regulowane poziomem cukru we krwi: im wyższy poziom - tym więcej insuliny jest produkowane prze komórki beta narządu wysypkowego trzustki.
Niedobór insuliny we krwi powoduje cukrzycę. W chorobie tej zdolność magazynowania cukru w wątrobie w postaci glikogenu oraz spalania glukozy w tkankach zostaje silnie upośledzona.
Wzrost poziomu cukry we krwi to hiperglikemia. Diabetycy wydalają cukier z moczem (cukromocz), bardzo tez zwiększa się wydalanie moczu. Chorzy chudną, odczuwają głód z powodu braku cukru w tkankach, osłabienie mięśniowe oraz nieustanne pragnienie. Organizm przestawia się na spalanie tłuszczów, które prowadzi do obecności we krwi tzw. ciał ketonowych zakwaszających płyny ustrojowe. Doprowadza to do stanu zwanego śpiączką cukrzycową, która nieleczona prowadzi do śmierci. Leczenie cukrzycy to podawanie insuliny.
Hipoglikemia to stan z niskim stężeniem glukozy we krwi. Początkowo występują: uczucie głodu, osłabienia, wzmożona pobudliwość mięśniowo-nerwowa, zaburzenia naczynioruchowe (bledniecie, czerwienienie). W dalszej kolejności pojawiają się: senność, zamroczenie, obfite poty, utrata świadomości, głęboka śpiączka i śmierć. Dożylne podanie glukozy usuwa objawy hipoglikemii.
GLUKAGON produkowany przez komórki alfa również reguluje gospodarkę cukrową ustroju. Główne jego działanie to pobudzenie przemiany glikogenu wątroby w glukozę, co prowadzi do wzrostu poziomu cukru we krwi. Przyśpiesza też on wchłanianie cukru w jelitach i powstawanie glikogenu w wątrobie.
NADNERCZA
Są to dwa niewielkie twory leżące na górnych biegunach nerek. Leżą na wysokości XI kręgu piersiowego, pozaotrzewnowo, w osłonce tłuszczowej nerki. Są otoczone torebką łącznotkankową, która oddziela je od nerek. Prawe nadnercze ma kształt trójkątny, a lewe ma kształt półksiężycowaty. Tkanka gruczołu składa się z części zewnętrznej zwanej korą nadnerczy i części wewnętrznej zwanej rdzeniem nadnerczy.
Komórki gruczołowe kory nadnerczy produkują przynajmniej 6 substancji czynnych, tzw. kortykoidy (są to związki sterydowe):
mineralosterydy - hormony regulujące przemianę sodowo-potasowa ustroju
hormony te wzmagają w kanalikach nerkowych zwrotne wchłanianie z moczu pierwotnego soli sodowych i wody, powodując zatrzymanie sodu w ustroju
glikosterydy - hormony regulujące przemianę węglowodanową
hormony te pobudzają syntezę węglowodanów z białek , powodując rozpad białek w organizmie
androgeny nadnerczowe - ciała o własnościach męskich hormonów płciowych
estrogeny nadnerczowe - ciała o własnościach żeńskich hormonów płciowych
dwie ostatnie grupy hormonów wpływaj a na drugorzędne cechy płciowe
Czynność wydzielnicza kory nadnerczy regulowana jest przez ACTH - hormon przedniego płata przysadki.
Niedoczynność (choroba Addisona) - wywołana jest najczęściej uszkodzeniem spowodowanym gruźlicą lub kiłą, skóra odkrytych części ciała, wystawionych na działanie słoneczne, przybiera zabarwienie brunatne. Chory chudnie, traci apetyt, obniża się ciśnienie krwi, spada w niej poziom cukru. Nie leczona prowadzi do śmierci. Podaje się kortykoidy.
Nadczynność kory nadnerczy powoduje obok innych objawów zaburzenia w sferze płciowej: przedwczesna dojrzałość płciowa u dzieci, występowanie wtórnych cech płciowych męskich u kobiet (zarost, obniżenie tonacji głosu). Może nastąpić przerost łechtaczki imitujący prącie (pozorne obojnactwo) oraz pojawić się męski popęd płciowy - schorzenie o nazwie wirylizm.
Hormon części rdzeniowej kory nadnerczy to adrenalina. Działanie adrenaliny:
wywołuje rozpad glikogenu w wątrobie i mięśniach oraz przechodzenie glukozy do krwi (przejściowy cukromocz)
działa antagonistycznie do insuliny
działa rozkurczowo na łożysko naczyniowe, zwęża jedynie naczynia krwionośne skórne
podwyższa siłę i częstość skurczów serca, a zatem wzrasta ciśnienie krwi
przyspiesza procesy utleniania tłuszczów i białek, co przy równoczesnym zwężeniu naczyń skórnych zmniejsza oddawanie ciepła przez skórę i podnosi temperaturę ciała
jej nadmiar we krwi wywołuje skurcze mięśni rozszerzających źrenice oraz mięśni przywłosowych, zwiększa tonus (napięcie) mięśni macicy, dróg moczowych i żółciowych
jej nadmiar wpływa jednocześnie rozluźniająco na mięśnie pęcherza moczowego, hamuje perystaltykę jelit, zmniejsza tonus (napięcie) błony mięśniowej oskrzeli (stosowana w leczeniu astmy)
w normalnych warunkach ilość adrenaliny w ustroju jest minimalna. Silne emocje psychiczne (gniew, strach, ból) wywołują wzmożone wydzielanie adrenaliny do krwi. Następuje wtedy intensywniejszy dopływ krwi do mięśnia sercowego, mięśni szkieletowych, mózgu, zwężenie naczyń skórnych (nagła bladość), wzrasta praca serca, jeżą się włosy, rozszerza źrenica.
Drugim hormonem wytwarzanym w rdzeniu nadnerczy jest NORADRENALINA (ok. 20%), która kurczy wszystkie naczynia z wyjątkiem skórnych i nie wywiera bezpośredniego wpływu na serce. Podnosi ciśnienie krwi i ta właściwość jest wykorzystywana do celów leczniczych.
GONADY MĘSKIE
Jądro jest parzystym gruczołem, w którym oprócz produkcji hormonów wytwarzane są gamety męskie (plemniki). Jądro ma kształt i wielkość spłaszczonego orzecha włoskiego. Jest zawieszone luźno na powrózku nasiennym w worku mosznowym. Wewnątrzwydzielnicza część jądra stanowią komórki śródmiąższowe jądra (Leydiga).
GONADY ŻEŃSKIE
Jajnik jest parzystym gruczołem wielkości orzecha włoskiego. Leży w miednicy mniejszej. Produkcja hormonów płciowych żeńskich pozostaje w ścisłym związku z cyklem jajnikowym, z czynnością pęcherzyka jajnikowego i ciałka żółtego.
4