Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (częściej zwany "Trybunałem") utworzono na mocy Traktatu EWWiS w 1952 r. Jego siedzibą jest Luksemburg.
Zadaniem Trybunału jest zapewnienie jednolitej interpretacji i stosowania prawa europejskiego we wszystkich krajach Unii - tak by prawo było jednakowe dla wszystkich. Trybunał zapewnia na przykład, aby sądy krajowe nie wydawały rozbieżnych wyroków w podobnych sprawach.
Trybunał czuwa również nad tym, by wszystkie państwa członkowskie i instytucje unijne wypełniały nałożone na nie zobowiązania prawne. Trybunał jest uprawniony do rozstrzygania sporów prawnych między państwami członkowskimi, instytucjami UE, osobami prawnymi i fizycznymi.
W skład Trybunału wchodzi po jednym sędzi z każdego państwa członkowskiego, dzięki czemu reprezentowane są w nim krajowe systemy prawne wszystkich 27 krajów Unii. Tym niemniej, ze względów praktycznych, Trybunał rzadko zasiada w pełnym składzie. Zazwyczaj zasiada jako „Wielka Izba” złożona z 13 sędziów lub jako izby liczące po pięciu lub trzech sędziów.
Trybunał wspomaga ośmiu „rzeczników generalnych”. Ich rolą jest przedstawianie uzasadnionych opinii w sprawach wniesionych do Trybunału. Zadanie to pełnią publicznie i bezstronnie.
Sędziowie i rzecznicy generalni to osoby o niekwestionowanej bezstronności. Posiadają kwalifikacje i kompetencje wymagane w ich krajach do zajmowania najwyższych stanowisk sądowych. Są mianowani do Trybunału Sprawiedliwości za wspólnym porozumieniem przez rządy państw członkowskich na sześcioletnią, odnawialną kadencję.
W celu wsparcia Trybunału Sprawiedliwości w rozpatrywaniu dużej liczby spraw do niego wnoszonych, jak również dla zapewnienia obywatelom lepszej ochrony prawnej, w 1988 r. powołano Sąd Pierwszej Instancji. Sąd ten (działający przy Trybunale Sprawiedliwości) odpowiada za wydawanie orzeczeń w określonych rodzajach spraw, zwłaszcza wnoszonych przez osoby fizyczne, firmy oraz niektóre organizacje, jak również spraw związanych z prawem konkurencji. Zasiada w nim po jednym sędzi z każdego kraju Unii.
Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej rozstrzyga spory między Unią Europejską a urzędnikami jej służby publicznej. Sąd ten liczy siedmiu sędziów i funkcjonuje przy Sądzie Pierwszej Instancji.
Sędziowie Trybunału Sprawiedliwości, Sądu Pierwszej Instancji oraz Sądu do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej wybierają spośród siebie sędziów przewodniczących na odnawialną trzyletnią kadencję. W 2003 roku na prezesa Trybunału Sprawiedliwości sędziowie wybrali Greka, Vassiliosa Skourisa. Prezesem Sądu Pierwszej Instancji jest obecnie sędzia Marc Jaeger. Natomiast Sądowi do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej od 2005 r. przewodniczy sędzia Paul J. Mahoney.
Zadania Trybunału
W 2003 roku na prezesa Trybunału sprawiedliwości wybrano Greka, Vassiliosa Skourisa.
Trybunał orzeka we wnoszonych do niego sprawach. Pięć najbardziej powszechnych rodzajów spraw to:
odesłania prejudycjalne,
skargi na uchybienie zobowiązaniom,
skargi o unieważnienie,
skargi na zaniechanie działania,
powództwa o odszkodowanie.
Poniżej opisano dokładniej każdy z nich.
1. Orzeczenia w trybie prejudycjalnym
Sądy krajowe każdego państwa UE odpowiadają za zapewnienie właściwego stosowania prawa europejskiego w ich kraju. Istnieje jednak ryzyko różnego interpretowania tego prawa przez sądy w różnych krajach.
Do uniknięcia takiej sytuacji służy procedura „orzeczenia w trybie prejudycjalnym”. Jeżeli sąd krajowy ma jakiekolwiek wątpliwości co do wykładni lub stosowania aktu prawa europejskiego, może on - a czasami nawet jest zobowiązany - zwrócić się o poradę do Trybunału Sprawiedliwości. Porada ta jest udzielana w formie „orzeczenia w trybie prejudycjalnym”.
2. Skargi na uchybienie zobowiązaniom
Komisja może wszcząć takie postępowanie, jeśli ma podstawy, by sądzić, że państwo członkowskie nie wypełnia zobowiązań, które nakłada na nie prawo europejskie. Postępowanie takie może również wszcząć inne państwo członkowskie UE.
W obu przypadkach Trybunał rozpatruje domniemane uchybienie i wydaje wyrok. Jeśli Trybunał uzna oskarżone państwo członkowskie za winne uchybienia, jest ono zobowiązane do natychmiastowego naprawienia sytuacji. Jeśli w dalszej kolejności Trybunał stwierdzi, że państwo członkowskie nie zastosowało się do jego wyroku, może nałożyć na to państwo karę grzywny.
3. Skargi o unieważnienie
Jeśli którekolwiek z państw członkowskich, Rada, Komisja lub (pod pewnymi warunkami) Parlament uważają, że dany akt prawny jest niezgodny z prawem, mogą zwrócić się do Trybunału o jego unieważnienie.
„Skargę o unieważnienie” może również wnieść osoba fizyczna, która wnioskuje o unieważnienie przez Trybunał konkretnego aktu prawnego, ponieważ ma on bezpośredni negatywny wpływ na nią osobiście.
Jeśli Trybunał stwierdzi, że dany akt prawny został przyjęty w niewłaściwy sposób lub nie posiada odpowiedniej podstawy w traktatach, może orzec o jego nieważności.
4. Skargi na zaniechanie działania
Traktat zobowiązuje Parlament Europejski, Radę oraz Komisję do podejmowania określonych decyzji w określonych warunkach. Jeśli tego nie robią, państwa członkowskie lub pozostałe instytucje Wspólnoty, jak również (pod pewnymi warunkami) osoby fizyczne lub firmy mogą wnieść do Trybunału skargę w celu oficjalnego odnotowania faktu tego zaniechania.
5. Powództwa o odszkodowanie
Każda osoba fizyczna lub prawna, która doznała szkody w wyniku działania lub zaniechania działania Wspólnoty czy też jej funkcjonariuszy może wnieść powództwo do Trybunału Pierwszej Instancji, domagając się odszkodowania.
Organizacja pracy Trybunału
Skargi wnoszone są do Trybunału przez jego sekretariat. Do każdej sprawy przydzielany jest konkretny sędzia i konkretny rzecznik generalny.
Postępowanie Trybunału składa się z dwóch etapów: procedury pisemnej oraz procedury ustnej.
W ramach pierwszej, pisemnej procedury wszystkie strony sprawy przedkładają pisemne oświadczenia. Sędzia przydzielony do sprawy opracowuje sprawozdanie podsumowując te oświadczenia i przedstawiając prawne tło sprawy.
Kolejny etap stanowi jawna rozprawa. W zależności od wagi i stopnia złożoności sprawy, rozprawa może odbywać się przed izbą składającą się z trzech, pięciu lub trzynastu sędziów, ewentualnie przed pełnym składem Trybunału. Podczas rozprawy adwokaci stron wykładają swoje argumenty przed sędziami i rzecznikiem generalnym, którzy z kolei mają prawo zadawać im pytania. Następnie rzecznik generalny wydaje swoją opinię, po czym sędziowie odbywają naradę i ogłaszają wyrok.
Od 2003 roku rzecznicy generalni muszą wydać opinię w sprawie jedynie wówczas, gdy Trybunał uzna, że dana skarga dotyczy nowego zagadnienia prawnego. Trybunał nie ma również obowiązku zastosowania się do opinii rzecznika generalnego.
Wyroki Trybunału przyjmuje się zwykłą większością głosów i ogłasza na rozprawach jawnych. Zdania odrębne nie są publikowane. Decyzje publikuje się w dniu ich ogłoszenia.
Postępowanie przed Sądem Pierwszej Instancji przebiega podobnie, z wyjątkiem braku opinii rzecznika generalnego.