Wacław Potocki
Wojna chocimska
wstęp: A. Brückner
WSTĘP
Stosunki polsko-tureckie w XVII w.
Turcja uważała Polskę (za Batorego) za hołdownika, choć upominki - haracze nadchodziły do Stambułu niestale, a Polska rościła sobie prawa do Mołdawii. Kozacy plądrowali brzegi morza tureckiego, wcześniej czy później musiało dojść do rozprawy orężnej (szczególnie, że władzę przejął Osman). Osman 21 maja 1621 r. ruszył do Stambułu, olbrzymie wojsko, które tylko sobie przeszkadzało. W Polsce brakowało artylerii, pieniędzy, fortec, zaciągano wojsko z kraju i z zagranicy. Brakowało hetmanów: Żółkiewski poległ, Koniecpolski w niewoli, stąd hetmanem litewskim został Karol Chodkiewicz (K. Radziwiłł miał pilnować Inflant), hetman polny - Stanisław Lubomirski. Komisarze: Jan Sobieski, Kozakami dowodził Borodawka, jego miejsce zajął J. Konaszewicz Sahajdaczny).
Turcy chcieli do wojny wciągnąć Moskwę, wojewoda siedmiogrodzki Betlen Gabor podjudzał Turków (chciał odciągnąć posiłki Zygmunta wysyłane cesarzowi Ferdunandowi, z którym Betlen wojował).
Wojsko powoli przeprawiało się przez Bałkany i Dunaj, i dopiero 2 września stanęło na górach naprzeciw Chocima. Wojsko polskie gromadziło się równie opieszale, dopiero 20 sierpnia pod Chocim, walcząc z niedostatkiem amunicji i żywności. W trakcie pierwszych dni wojny umiera Chodkiewicz, u Turków miejsce zajął wezyr Dilawer, gotowy do traktatów pokojowych. Zawarto zawieszenie broni. Polacy oddali Chocim Mołdawianom, utraciliśmy Inflanty (Radziwiłł nie mógł ich obronić przed Gustawem Adolfem), zawiodło pospolite ruszenie, po wojnie kokoszej (1537) nastąpiła gęsia (1621) - satyra: Niepospolite ruszenie albo gęsia wojna (1621). Było to jednak duże zwycięstwo: po raz pierwszy sułtan zawierał pokój na własnej ziemi.
Wojna chocimska w poezji
Poezja uwieńczyła natychmiast zwycięstwo Polaków: Jan Bojanowski Naumachia chocimska (1622); Marcin Paszkowski Chorągiew sauromacka w Wołoszech (1621); Bartłomiej Zimorowic Pamiątka wojny tureckiej (1623); S. Twardowski O Władysławie Czwartym (1648) - epopeja o charakterze panegirycznym; Ignacy Krasicki Wojna chocimska - epopeja filigranowa i romansowa, w stylu Woltera i Tassa.
Wojnę - pisał Potocki w 1670 r., przed upadkiem Kamieńca i przed układami buczackimi, które zobowiązywały Polskę do haraczu tureckiego i do utraty Podola. Pisał ją zatem wobec coraz groźniejszego niebezpieczeństwa. Poeta nie mógł swobodnie rozprawiać, bo krępowała go republikańska podejrzliwość, wietrząca wszędzie zamachy na stan szlachecki i jego złote przywileje. Z obawy przed cenzurą wyrzekła się zatem poeta myśli o druku.
Do 1839 r. dzieło nikomu nie było znane, nawet Załuskiemu, spadkobiercy Potockiego. Usłyszano o nim dopiero w 1839 r. w „Tygodzniku Petersburskim” od Samuela Nowoszyckiego, posiadacza rękopisu; rękopis przeszedł na własność hrabiego J. Borkowskiego, a ogłosił go drukiem St. Przyłęcki - Lwów 1850 r. Autorstwo ustalił Karol Szajnocha.
Treść
Poemat otrzymał w darze zięć poety - Jan Lipski. W dziele mamy zaszczytne wzmianki o Lipskich i Pisarskich (pierwsza żona Lipskiego była z domu Pisarska).
Poeta zaczyna od wiersza herbowego na jego Drużynę, ale wiersz zepsuł przez wyliczanie sławnych rzek świata. Dalej - obszerna przedmowa prozą, zakończona wierszami: Z wojną idę do ciebie, o mój Janie złoty...
Poeta wysławia pismo, co daje ludziom nieśmiertelność, naszą marną, ale chrześcijańską teraźniejszość przeciwstawia dawnym pogańskim czasom z ich bohaterami i cnotami.
Potocki żałuje, że Polsce brak pisarzy, którzy by opiewali świetne czyny przodków (np. Jana Zamoyskiego), krytykuje królów (także Batorego). Dzieło dowodzi, że możemy obejść się bez obcych królów. Autor wplata panegiryk na króla Michała.
Krytyka poborów, które zubażają kraj, Jana Kazimierza, ale poparcie dla nowego króla. Wierszami wychwala dom Lipskich, jego własne życie, kończy życzeniami szczęścia, zaszczytów, nagrody za trudy życia. Wstęp ten znajduje się na końcu poematu, w Dodatku.
Nieciekawe wiersze herbowe - dużo zwrotów łacińskich, niezrozumiałe dla czytelnika.
Mimo że poeta nie zadowalał się pierwszą postacią dzieła jako jedyną, nic nie wiadomo o nowej redakcji Wojny lub chociaż wstępu. Potockiego raził fakt, że Polacy niewiele wiedzą o swojej historii i niewiele piszą. Autor sam wybrał moment historyczny, który przyniósł chlubę naszemu narodowi.
Dzieło rozpoczyna się prośbą do Stwórcy o zmiłowanie nad chrześcijaństwem i własnym narodem, a kończy prośbą o zachowanie pokoju i wolności.
Dwie pierwsze części - odwołanie do Chocimia. Część pierwsza opowiada o przyczynach zatargu, o zachłanności Turcji, o Tatarach i Kozakach, o sprawach wołoskich, o Cecorze. Część druga mówi o przygotowaniach polskich i tureckich, uchwałach sejmowych, poselstwach do krajów ościennych.
Część trzecia zaczyna się opisem wiosny i lata 1621 r., pochodu Lubomirskiego, przybycia Chodkiewicza, przeprawy przez Dniestr, wyczekiwaniem posiłków (szczególnie Kozaków), kończy - ich przybyciem.
Części czwarta do piątej - opis jesieni oraz pierwszych szturmów tureckich.
Śmierć Karahasza, osadzenie nowego wezyra Dilawera, śmierć Chodkiewicza.
Części ósma i dziewiąta - pierwsze układy.
Część dziesiąta - pokój i opuszczenie pola walk przez wojska.
Źródła
Poeta wyliczył je na karcie tytułowej. Główny przewodnik - J. Sobieski, wojewoda lubelski, jeden z komisarzy sejmowych, wypadki dzienne notował w Dzienniku, a później opracował i wydał Comentatorium w Gdańsku 1646 r.
Łacińska kronika biskupa Pawła Piaseckiego (jemu zawdzięcza opis wyprawy Osmana pod Kamieniec).
Epopeje-kroniki: S. Twardowski Przeważna Legacja; Władysław Czwarty.
Zmyślone modlitwy i śluby: Lubomirskiego, Chodkiewicza; wymyślone są także narady Turków.
Odzwierciedlenie w rzeczywistości mają natomiast opisy przyrody, codziennych zajęć. Na koniec liczne anegdoty i aluzje historyczne, przeważnie ze świata starożytnego. Tutaj dziwen szczegóły: np. wylicza wszelkie rzeki starożytne (mimo że np. rzeki Arymaspus nie było).
Potocki znał dobrze Pismo Św. i autorów klasycznych (łacińskich) Liwiusza, Tacyta, Justyna; Eneidę i Georgiki Wergiliusza, Przemiany Owidiusza. Z tych dzieł wiele korzystał, stąd nagromadzenie nazw mitologicznych. Czytał też nowych historyków, ale brak u niego tablic chronologicznych (liczne pomyłki) - np. napad Mongołów z XIII w. (w rzeczywistości półtora wieku później). Często poprzekręcane nazwiska (np. Selin zamiast Selim). Najzabawniejszy katalog narodów wschodnich, pozaciąganych pod swoje zwierzchnictwo przez Osmana. Jest to gmatwanina nazw mitologicznych, klasycznych i nowych (np. są tu narody celtyckie). Wobec tej powodzi klasycyzmu ustępuje świat biblijny.
Plan, styl i język
Wojna to nie poemat, ale wierszowana kronika. Poeta nie gardził jednak środkami epickimi. Dowodem tego jest fakt, że części I i II poświęca przesłankom wojny, chociaż mógł tego uniknąć lub streścić później, ale jest to inwokacja epicka, wezwanie Boga. Dalej próby opisu przyrody.
Charakterystyka pośrednia (przez wypowiedzi bohaterów), Polacy, Kozacy, Turcy mówią językiem Potockiego, ale mamy też indywidualizaję: inaczej mówi gorączkowy Lubomirski, a inaczej przezorny Sobieski.
Obiektywizm epika, choć wyrazi swój stosunek do nieprzyjaciela. Opis zbroi i rumaków, brak np. opisu twarzy. Anegdoty historyczne, wspomnienia (np. gdy wylicza domy szlacheckie). Opisy szturmów i bitew nie powtarzają się, ich stopniowanie.
Nie ma mowy o kompozycji. Zastąpił ją układ chronologiczny: dzień za dniem. Styl epicki, podniosły, uroczysty, tylko miejscami rubaszność, niewyrobiony smak. Ulubione kalambury: Warna, klęska pamiętna, woła wara na Polaków. Anagramy: Michael - Jam Lech, aluzje herbowe. Malowniczość stylu osiągana przymiotnikami, porównania, przenośnie - głównie z życia gospodarza. Powtarzają się opisy dnia wschodzącego.
Język - mało przestarzałych zwrotów. Rym. Bogactwo i lekkość językowa, słowa przestarzałe są objaśniane.
Autor używa słów tureckich, za przykładem Twardowskiego, by oddać koloryt wschodni. Używa też słów ruskich, rzadko czeskich. Słowa z języka niemieckiego - często dla żartu (bruder, pluder, kranki, szwanki). Najwięcej słów łacińskich, autor dał się uwieść łacinie szkolny, szyk łaciński, a nie polski. Łaciński szyk słów sprawia największe trudności.
Piętą Achillesa jest przecinkowanie, gdyż Potocki wagę przywiązywał tylko do kropki, szafuje za to znakiem zapytania.
Obfitość przysłów i zwrotów przysłowiowych (np. zadąć sowę - zasępić się; upijać się na co - przedwcześnie na coś liczyć).
Budowa: 13-zgłoskowiec, rymowany dwójkami, średniówka - na koniec wyrazu, rymy gramatyczne.
Znaczenie poematu
Poemat powstał w najszczęśliwszej chwili, brak jakichkolwiek kłopotów czy zmartwień, niewzruszony optymizm Potockiego.
Najbardziej jednolity, najdoskonalszy utwór. W porównaniu z kroniką Twardowskiego, ta jest doskonalsza. Potocki wybierał, a odrzucał wszystko zbędne. Wytykał prawdę znienawidzonym Szwedom, uwagi na temat dezercji szlachty, rzezi Włochów, o łupieskich zapędach Kozaków.
Wykład Potockiego: wdzięczność i ufność w łaskę i Opatrzność boską, gorący miłośnik ojczyzny i szczery katolik. Najbardziej katolickie dzieło Potockiego. Na każdym kroku uznaje palec Boży, oddaje hołd świętym, Matce Bożej, aniołom. Raz uszczypliwa uwaga przeciwko duchowieństwu.
Trzy lata później opisał drugi pogrom chocimski (1673). Zazdrości Litwie, bo stamtąd pochodził Chodkiewicz, między Kozakami sławi Sahajdacznego. Wyszydza Zygmunta: na początku pisze o nim jako o wielkim królu polskim, ale im dalej, tym sroższe docinki.
Wiek XVI marzył na próżno o epopei, szczycie poezji. Szczęk oręża ożył dopiero w XVII w., rozwinęła się bujnie poezja epicka, jej szczytem pozostanie Wojna chocimska.
TRANSAKCA WOJNY CHOCIMSKIEJ
Osman, cesarz turecki, wszystkie państw swoich z Afryki, z Azyi i z Europy na Polaki zgromadziwszy siły, za łaską Najwyższego Pana, roztropnością czułych i opatrznych wodzów a dzielnością rycerstwa polskiego, spadł z imprezy swojej i straciwszy sto tysięcy ludzi, część w polu, część do naszych szturmując, część własnych broniąc obozów: starego z Koroną Polską potwierdziwszy przymierza, inglorius wrócił do Konstantynopola. Roku zbawiennego 16212 stanąwszy pod Chocimem dnia trzeciego semptembra. Odszedł dnia dziesiątego octobra.
Z różnych
jego manuskryptów i diaryuszów, tak z relacyj ludzi starych [...] z tradycji Pana J. Sobieskiego [...]
Roku pańskiego 1670 dnia decembra ostatniego.
Część I
Kiedyś złoty wiek. Teraz niezgoda, brak przyjaźni, zwrot do Boga; unia z Litwą (1413); Mahomet zdobył Konstantynopol (1451), Hannibal, zakusy grabieżcze Turków.
Moja rada z możniejszym nie zadzieraj i ty!
Tatarowie i ich krwawe boje, Kozacy. Stefan Potocki - wojewoda bracławski; Osman; kanclerz Ali Basza
Daj ty kurowi grzędę, on jeszcze chce wieży! (Osman)
Część II
Osman się bierze do Polski
Mufti - najwyższy duchowny i sędzia turecki, odradza wojnę z Polską, sejm w Warszawie, Chodkiewicz hetmanem, Lubomirski namiestnikiem, Kozacy, pospolite ruszenie, papież.
Nigdy Niemiec nie będzie Polakowi bratem.
Część III
Opis roku 1621, nastanie wiosny, 1 obóz Lubomirskiego pod Skałą. Komisarze (Sobieski, Sieniawski, Leśniowski).
Lato, Chodkiewicz się łączy z Podczaszym pod wsią Rzepnicą, rozdaje urzędy wojskowe. Przeprawa Lubomirskiego przez Dniestr, kalambur o mogile, wojsko całe za D., opis Chodkiewicza: roztropny, serdeczny, wspaniały, ostrożny.
Kozacy napadają na Turków, a ci się bronią.
Część IV
Opis jesieni, porównanie Osmana do lwa. W Polsce szerzy się złodziejstwo:
Na cały świat rozgrzesza wszystkich ludzi złoto.
Opis wojska tureckiego: złote zbroje, czuby, kity; Murzyni i nazwy narodów wschodnich: Liolowie, Anguszy, Natolcy i in. Mają świetną broń, idą z muzyką. Wspomnienie przeszłości, wróżki; opis świtu. Muzyka, wojsko, szyk (lewe skrzydło - Chodkiewicz, prawe - Lubomirski.
Mowa Chodkiewicza: Teżby miały ku żądzy psiej pogańskiej juchy / W opłakanej niewoli rodzić Tatarczuchy.
Pierwszy szturm na Kozaków, basza Husseim; rada wojenna. Bóg dopomoże chrześcijanom w walce z poganami. Wjazd Władysława, poseł do króla. Tatarowie opanowują Podole. Turcy uderzają na Opalińskiego. Szturm na Kozaków.
Część V
Polacy fortyfikują obóz, Moskwa przyłącza się do Osmana; sen Osmana, szturm na Kozaków; Turcy strzelają z dział (huk, dym, smród); Osman ucieka; modlitwa Chodkiewicza, narada, rzeź Wołochów, Osman chce puścić z dymem obóz polski.
Część VI
Turcy strzelają z dział, przeglądają nasze szańce, szturm turecki na polski obóz, śmierć Śladkowskiego i Życzewskiego; szturm na Wejera.
Turcy wygnani z polskiego obozu, poselstwo u Chodkiewicza, Palczowski z listem od króla, siedmiogrodzianie Gabora. Chodkiewicz traci chorągiew, lament Chodkiewicza, list od Radziwiłła, mowa Sobieskiego do wojska zaporowskiego.
Część VII
Zieliński udaje się do obozu tureckiego, basza Karakasz szturmuje (15 września).
Chodkiewicz: Już poganie w obozie: komu miła cnota / Dziś plac, dziś ma do sławy otworzone wrota! / Hej! moja żywa młodzi, do strzelby! do broni! / Niech tu znowu Turczyn kieł wyuzdany zroni!
Przegrana Turków, Karakasz ponosi śmierć, żałoba Osmana; koło generalne u Chodkiewicza, Lipski: ...jednak nie umarła / Cnota jeszcze szlachecka.
Chodkiewicz słabnie na zdrowiu; Dilawer zostaje wezyrem; Kozacy nocą napadają na obóz turecki; Chodkiewicz żegna się ze światem (8 października)
Część VIII
Lubomirski dowodzi buławą, modlitwa Lubomirskiego.
Atak na polski obóz; Lubomirski zachęca młodzież do walki: Dzień ten, kawalerowie, cna sarmacka młodzi, / Nasz jest własny: nam słońce dziś na niebo wschodzi.
Turcy uciekają.
Cześć IX
Posłowie udają się do obozu tureckiego, ale Osman chce bić się do końca; Turcy atakują, obrona Kamieńca, sny Osmana (I - żywot ludzki, II - śmierć)
Póki psu chleba dajesz, tobą się opieka; / Przestaniesz? da kto więcej? kąsa cię i szczeka.
Osman atakuje Kamieniec.
Część X
Posłowie polscy do wezyra, oznaki zgody, posłowie u Raduła, rozmowa na temat Kozaków. Raduł proponuje coroczne dary - upominki (chodzi o haracz), herb wołoski: głowa żubra.
Traktat z Turkami (z 10 punktów), posłowie polscy do Osmana, odwrót Turków, nabożeństwo Polaków.
Dodatek
Mowa o „Drużynie” - herb
Sława sarmacka - wyliczanie rzek
Przedmowa
Poświęcona Janowi z Lipia Lipskiemu.
Autor wysławia pismo, które zachowuje pamięć o doniosłych wydarzeniach (stworzenie świata, o Noem, o początkach wielkich monarchii, pamięć o bohaterach ale i o tyranach).
Pismo tedy jest największym dziełem przedwiecznej mądrości w postanowieniu rozumu człowieczego.
Wielu było dzielnych przed Agamemnonem, lecz spoczywają nieopłakiwani, gdyż brak im wieszcza natchnionego.
Czyśmy tylko urodzeni do trwonienia tego, co przodkowie zebrali... czyśmy dziedzicami krwi a nie cnoty? Rycerze.
Przykłady: godności i honoru - J. Zamoyski; pobożności - Jagiełło; „wojenności” - Jagiełło; sprawiedliwości - Henryk.
Potocki mówi o zaniedbaniu spraw ojczyzny, brak przekazywania wiadomości potomnym.
Polska - rozpusta, bezprawie, brak sprawiedliwości, niezgoda, bunty, sądy bez autorytetu, cnoty bez czci, zbrodnie bez kary, pogarda dla ubogich.