Znaczenie pojęć:
Arche- termin oznaczający praprzyczynę wszystkich bytów, zasadę oraz najbardziej zasadnicze tworzywo.
Physis- termin teologiczny, filozoficzny i naukowy. Najczęściej tłumaczony jako natura. pojęcie wprowadzone po raz pierwszy do filozofii przez Talesa z Miletu na określenie świata zewnętrznego, czyli zasady powstania i rozwoju wszechrzeczy.
Principium- (z łac. początek, podstawa) zasada, dewiza, maksyma, prawidło, podstawa. Łaciński odpowiednik słowa arche.
Eudajmonia- termin filozoficzny stosowany powszechnie w filozofii życia starożytnej Grecji. Eudajmonia nie miała nigdy ściśle określonej definicji i rozmaici greccy filozofowie rozumieli ten termin w różny sposób. W najbardziej ogólnym sensie jest to stan pełnego, racjonalnie uzasadnionego zadowolenia i satysfakcji z własnego życia, którego osiągnięcie było podstawowym celem każdego rozsądnego człowieka.
Monizm- pogląd, w myśl którego określony obiekt (świat, człowiek, rzeczywistość jako całość) ma naturę jednorodną, bez względu na stopień swojej złożoności. Specyficzną postać monizmu stanowi panteizm. Monizm jest też w zasadzie każdy materializm (choć czysto teoretycznie można wyobrazić sobie świat zbudowany z dwóch lub wielu indyferentnych względem siebie materii).
Dualizm- pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki. Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku dualizmu antropologicznego (chrześcijaństwo). Na sposób dualistyczny można też tłumaczyć relacje wzajemne myślenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny stwierdzeniu, że nie całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i rzeczywiście poznawanego.
Panteizm- pogląd filozoficzno-religijny biorący początek w niektórych kosmogoniach, następnie odradzający się i rozwijany w filozofii. Utożsamia Boga z przyrodą z rzeczywistością, negująca go jako osobę. Przeciwstawia się teizmowi, przybiera postać bądź to panteizmu spirytualistycznego, bądź panteizmu naturalistycznego. Podstawy panteizmu stworzyli stoicy.
Emanacja- w kosmogonii egipskiej i fenickiej sposób powstania i rozwoju wszechświata. W filozofii neoplatońskiej wypromieniowanie z Prajedni (Jednia) swojego odbicia w postaci Rozumu jako jej absolutnego samooglądu, w którym występuje jako podmiot myślący i przedmiot myślący. Emanacja jest początkiem rozwijającej się dalej wielości bytów. Przeciwieństwem emanacji jest afirmacja prowadząca do zespolenia z Jednią. Drogą poznania Jedni jest ekstaza. W filozofii arabskiej z prabytu emanuje duchowo-świetlista materia, z której wyłania się duch wszechświata - źródło duszy wszechświata, dające początek duszom niższym (wegetatywnym, zwierzęcym i myślącym).
Arete- cnota, zaleta moralna, Platon w Państwie wyjaśnia, że każda rzecz ma specyficzne dla siebie działanie, tzn. działanie, które ona (albo ona lepiej niż wszystkie inne) może spełniać, np. dla noża jest nim cięcie, dla oka widzenie, dla ucha słyszenie. Cnota jest zatem tym, z powodu czego każda rzecz wypełnia w najlepszy sposób właściwe sobie działanie. Istnieje więc cnota noża (jest nią to, że dobrze tnie), oka, ucha itd. Cnota człowieka jest więc wyłącznie przypadkiem szczególnym owej cnoty, którą mają wszystkie rzeczy.
Prywacja- (łc. privatio `pozbawienie, odjęcie') daw. odmawianie sobie czegoś; wyrzeczenie. Pojęcie metafizyki Arystotelesa określające wykluczenie jednej z możliwości bytowych, a urzeczywistnienie odmiennej możliwość. U św. Augustyna i niektórych Ojców Kościoła definicja zła jako braku dobra.
Gnoza- (gr. gnósis `poznanie') 1. filoz. w filozofii hellenistycznej - niedostępna dla ogółu wiedza wyższego stopnia, przeznaczona dla osób wtajemniczonych. 2. w okresie cesarstwa rzym. - sposób rozumowania filozoficznego łączący rozum z wiarą. 3. religiozn., filoz. koncepcje religijno-filozoficzne powstałe w okresie hellenistycznym i na początku chrześcijaństwa, oparte na idei dotarcia do oświecenia i sedna wiary poprzez filozofię.
Episteme- w filozofii Starożytnej Grecji: wiedza pewna, niepodważalna, uzasadniona. W filozofii Platona - wiedza dotycząca prawdziwego świata idei, poznawana rozumowo, w przeciwieństwie do doxy, która dotyczy świata zmysłowego, złudnego. Szerzej: wiedza jako prawdziwe i uzasadnione przekonanie. W filozofii greckiej episteme (wiedzę teoretyczną) przeciwstawiano także techne (umiejętności praktycznej). Od słowa "episteme" pochodzi nazwa epistemologia.
Natywizm- pogląd uznający istnienie w umyśle człowieka idei wrodzonych lub wrodzonych zdolności do ich rozpoznawania, niemożliwych do uzyskania przez doświadczenie.
Aprioryzm- (łc. a priori `od początku') filoz. pogląd, wg którego poznanie może nastąpić przed doświadczeniem, racjonalizm.
Woluntaryzm- w filozofii pogląd uznający wyższość woli nad innymi władzami umysłowymi człowieka: rozumem, intuicją itp., i uznający ją za główny motor ludzkich działań. Jednym z pierwszych myślicieli, którzy zrywając z intelektualizmem starożytnym akcentowali konstytutywną rolę woli w naturze człowieka, był św. Augustyn.
Iluminacja- określenie poznania prawd wiecznych przez wewnętrzne oświecenie.
Transcendentny- (łc. transcendens, -ntis `przekraczający') 1. filoz. istniejący na zewnątrz czegoś. 2. filoz. wykraczający poza zasięg poznania i doświadczenia. W teologii chrześcijańskiej określenie Boga jako w swej istocie zewnętrznego w stosunku do świata.
Immanentny- (łc. immanens, -ntis `pozostający w czymś' od immanere `pozostawać wewnątrz') filoz. będący wewnątrz czegoś, wewnętrzny; wynikający wyłącznie z natury samej rzeczy; istniejący w świadomości podmiotu; u I. Kanta: pozostający w granicach doświadczenia; i. krytyka - trzymająca się ściśle zasad przyjętych w danej dziedzinie wiedzy.
Dialektyka- (gr. dialektiké (téchne) `sztuka dyskusji') pochodząca z antycznej Grecji metoda myślenia i dowodzenia oparta na wyprowadzaniu pewnych prawd z pojęć podstawowych za pomocą pytań i odpowiedzi, dochodzeniu do poprawnych wniosków przez udowadnianie sprzeczności w wywodzie przeciwnika; sztuka dyskusji.
Ejdos- w filozofii Arystotelesa oznacza wydobytą z wrażenia umysłu "istotę rzeczy" czyli eidę - obraz umysłowy rzeczy. Zadanie takie spełnia umysł czynny (w przeciwieństwie do biernego, uzależnionego od wrażeń, które przenosi w sferę wewnętrzną i przygotowuje materię dla abstrakcji), usuwający z uzmysłowionego wrażenia cechy przypadkowe i pozostawiający tylko istotę poznawalną, nadając jej formę pojęciową - eidos, przy pomocy której zaczyna się właściwe myślenie. Jeżeli celem myślenia jest tylko prawda, wtedy umysł ma charakter teoretyczny i obszarem jego działania są rozważania rozumowe. Jeśli natomiast celem myślenia jest dobro, wtedy powstaje wola jako umysł praktyczny, prowadząca człowieka do działania.
Apatia- (z greckiego "apatheia" - brak uczuć), podstawowe pojęcie koncepcji filozoficzno-etycznej cyników i stoików, istotne także dla niektórych szkół religijno-ascetycznych Dalekiego Wschodu (np. hinajana). Oznaczało wyzwolenie się od namiętności i wzruszeń, obojętność wobec wszelkich dóbr czy pokus. Apatia stanowić miała warunek uzyskania harmonii wewnętrznej, a w konsekwencji prowadzić do osiągnięcia spokoju ducha i szczęścia, względnie do wyzwolenia. W złagodzonej formie była nakazem wyzbycia się złych uczuć lub podporządkowania wszystkich uczuć rozumowi (Chryzyp z Soloj, Pantajtios z Rodos, później Seneka Młodszy i Cyceron).
Afazja- (nieorzekanie) - pojęcie występujące w filozofii starożytnych sceptyków oznaczające zaprzestanie komunikowania sądów po zawieszeniu wydawania wszystkich sądów. Afazja nie polega na całkowitym zamilknięciu, ale na przestawaniu wydawania sądów co do natury rzeczywistości - sceptyk może mówić, nie może jednak sądzić, że tak jak mówi z pewnością jest rzeczywiście, może mówić tylko zachowując pełną świadomość, że to co mówi jest tylko jego mniemaniem.
Ataraksja- obojętność wobec świata, nieuleganie emocjom - zasada filozoficzna głoszona gł. przez szkołę stoicką i epikurejską.
Daimonion- (gr. daimónion `coś boskiego, cudownego, osoba boska') filoz. zaczerpnięte od Platona określenie wewnętrznego głosu boskiego ostrzegającego przed popełnieniem złego czynu; sumienie.
Logos- pojęcie wprowadzone do filozofii przez Heraklita z Efezu na określenie rozumu, który odpowiada za porządek istniejący w świecie i jego odwieczne, cykliczne odradzanie się i pozwala na umysłowe ujmowanie świata. Logos nie jest specjalnie ludzką zdolnością, lecz siłą kosmiczną, człowiek ma w niej jedynie udział. Logos jako nieodłączny czynnik świata jest wieczny, najdoskonalszy, boski.
Idea- pojęcie wprowadzone do teorii bytu i teorii poznania przez Platona, na podstawie twierdzenia zawartego w poglądach Sokratesa, że w pojęciach zawarta jest wiedza pewna i bezwzględna. Platon uznając, że nie rzeczy są przedmiotem pojęć, gdyż cechuje je zmienność, uznał, że istnieje byt doskonały, niezależny od rzeczy, pierwowzór rzeczy, poznawalny rozumowo, ale istniejący poza umysłem. Ten odkryty przez siebie byt nazwał ideą (idea).
Anamneza- (z greckiego "anamnesis" - przypominanie), w filozofii sposób poznania przez przypominanie, niezależny od empirycznego doświadczenia. U Platona, neoplatończyków i niektórych myślicieli chrześcijańskich (np. Boecjusza), w zgodzie z teorią preegzystencji dusz, oznacza rekonstrukcję wiedzy nabytej w świecie idei bądź podczas poprzednich wcieleń. U św. Augustyna łączy się z iluminacją, jako poznanie prawd wiecznych dzięki Bożemu oświeceniu, które wspomaga przyrodzone władze poznawcze człowieka. Jako anamnezę można też interpretować uświadamianie sobie wrodzonych prawd religijnych, filozoficznych i moralnych, w które Bóg wyposażył człowieka, stwarzając go.