„Sd nad Polsk i sen o Polsce w literaturze
polskiego romantyzmu, „Weselu”i„Przedwioniu”
1795 rok to data przeomowa w historii II Rzeczypospolitej. Polska utracia niepodlego na 123 lata. Zostaa zajta przez pastwa ocienne i poddana procesom germanizacji , msyfikacji ,cigej niewoli ,której jarzmo naród kilkukrotnie i bezowocnie próbowa zrzuci organizujc zbrojne powstania.
Na okres tej niewoli przypadaj trzy epoki histotyczno-literackie:romantyzm, pozytywizm i Moda Polska. W czasie ich trwania powstao wiele wspaniaych i dojrzaych dzia , które wyraay ogromn nostalgi , krytyk przeszych i teraniejszych czasów oraz wskazówki wyjcia z kryzysu niewoli. Poeci i pisarze obok dokonywania sdu nad wasn ojczyzn , nili o niepodlegej Polsce.
Utwory , które rozpatruj t tematyk to: wiersz „Do Matki Polki” , III cz. „Dziadów” , „Pan Tadeusz” A.Mickiewicza , „Hymn”, „Grób Agamemnona”, „Kordian” Juliusza Sowackiego oraz „Wesele” W.S.Wyspiaskiego i „Przedwionie” Stefana eromskiego.
Zajmijmy si twórczoci pierwszego a zarazem najwybitniejszego wieszcza narodu - Adama Mickiewicza. Wczeniej wspomniany wiersz „Do Matki Polki” jest peen patriotycznego bólu podmiotu lirycznego. Autor ukazujc tragiczny i beznadziejny los polskich spiskowców , których za mio do ojczyzny czeka mczestwo - dokonuje równoczenie sdu nad wasnym krajem. Utwór ten dedykowany jest polskim matkom , które w dziecistwie powinny przygotowywa swych synów do cierpie i upokorze yciowych :”wczenie mu rce okrcaj acuchem , do taczkowego ka zaprzga woza”. Poeta prorokuje , e synowie nie bd mogli stan do otwartej walki z wrogiem. Skazani bowiem zostan za niepopenione winy przez trybuna krzywoprzysiny i „zawisn na szubienicy”. Kolejnym dzieem poruszajcym problem cierpienia narodu , sdu nad krajem i snu - czyli rozpatrywaniu jego dalszej przyszoci jest III cz. „Dziadów” Adama Mickiewicza. Problematyka tego tekstu wie si z bólem Polaków po klsce powstania listopadowego w 1831r. Ju w „Prologu” nastpuje przeobraenie romantycznego bohatera Gustawa w Kordiana - bojownika sprawy narodowowyzwoleczej , który bdzie cierpia ogromne katusze. W akcie I poeta przedstawia sytuacj Polaków w czasie zaborów - tym samym dokonuje sdu nad ojczyzn. W wizionej celi , gdzie toczy si akcja spotykaj si Adolf Januszkiewicz , egota - Ignacy Domeyko , Tomasz Zan, Jan Sobolewski , którzy zachowuj pikn postaw pen solidarnoci i braterstwa. Tomasz chce wzi ca win na siebie i „z rk wroga wybawi” swych przyjació , którzy oznajmiaj jednak i kady poczciwy czowiek pod moskiewskim sdem „spotyka si niezawodnie z kibitk i sdem”. Inny wizie - Jan przytacza przykad Janczewskiego , który katowany przez Rosjan i skuty acuchami trzykrotnie krzykn : „Jeszcze Polska nie zgina”, mówi o maych chopcach torturowanych przez wroga. W wypowiedzi, któr kieruje do Chrystusa zawarta jest idea mesjanizmu. Ucisk i niedola sprawiaj , i winiowie zaczynaj wtpi w Boga. Nastpnie pojawia si Konrad piewajcy pie o zemcie, której chce dokona na wrogu. W „Maej Improwizacji” bohater widzi siebie jako ora biaego - symbol Polski i dobra oraz toczy walk z czarnym krukiem uosabiajcym Rosj i zo. W akcie I poeta dokonuje sdu nad ojczyzn poprzez ukazanie sytuacji rodaków yjcych w wizieniu pod zaborami. Tsknota z wolnym krajem wzmaga w Konradzie obd. On sprzeciwia si Bogu jak grecki Prometeusz. ni o niepodlegej ojczynie , pragnie swe marzenia wprowadzi w ycie. Chce cierpie w imieniu caego narodu polskiego jak Chrystus i pragnie aby ofiara z jego ciaa bya przebaganiem za grzechy caego wiata , aby Polska staa si znowu wolnym krajem. To zmaganie z Panem widoczne jest w „Wielkiej Improwizacji”. Konrad nazywa siebie mistrzem , majc wiadomo potgi twórczej ucznia i mocy. On „kocha cay naród” i „obejmuje w swe ramiona wszystkie przesze i przysze jego pokolenia”. Bohater pragnie zdoby wadz i uszczliwi swych rodaków , ma bowiem wiadomo , e cierpi za miliony. Sprzeniewierza si Bogu do tego stopnia , e ksidz Piotr musi odprawia egzorcyzmy , by uzdrowi dusz bluniercy. Najbardziej trafny sd nad przeszymi czasami i teraniejszoci zawiera widzenia ksidza Piotra. Sudze Boemu ukazuje si Polska porównana do Chrystusa konajcego na krzyu. W tym fragmencie Mickiewicz dokonuje sdu nad zaborcami Austri ,Prusami , krytykuje take Francj , która podobnie jak Piat „umya rce” od sprawy polskiej. Ksidz widzi równie zagadkow posta - wskrzesiciela narodów , którego „imi bdzie czterdzieci cztery”. T symboliczn liczb ju wielu krytyków literackich - jak narazie bezskutecznie - próbowao wyjani. Jedni twierdz , e ten symbol moe oznacza cay naród, inni e moe odnosi si do papiea Polaka. Artur Sandauer natomiast twierdzi , e symbol czterdzieci cztery oznacz imi poety - Adam. Sd nad spoeczestwem uciskanej Rzeczypospolitej ma miejsce równie w scenie VII , gdzie w salonie warszawskim ludzie podzieleni s na dwa obozy. Przy drzwiach stoj modzi Polacy oraz dwóch starych patriotów , rozmawiaj w jzyku ojczystym. Zenon Niemojewski i Adolf Januszkiewicz dyskutuj o Cichowskim -czowieku , który zosta przez Rosjan zamczony fizycznie i psychicznie. Towarzystwo przy stoliku - reprezentuje zdrajców ojczyzny ludzi , którzy biernie poddali si procesowi msyfikacji. Poruszaj oni pytkie tematy. Damy nie rozumiej treci i sensu polskich wierszy ;posuguj si francuszczyzn. Ta scena bardzo trafnie okrela stosunki spoeczne panujce w ówczesnej Polsce.
Kolejnym dzieem Mickiewicza, które porusza problematyk sdu nad ojczyzn i snu o Polsce jest „Pan Tadeusz”.Akcja tego dziea toczy si na przeomie 1811 i 1812 roku , kiedy to Napoleon przygotowywa si do marszu na Rosj , obiecujc Polakom niepodlego. Utwór ten by pisany „ku przekonaniu serc” rodaków. Dziki tu historycznemu przedstawionemu w tej epopei , „Pan Tadeusz” by dla wielu pokole emigrantów „kawakiem Polski”. W dziele tym Mickiewicz przedstawia patriotycznie nastawion szlacht polsk , która ni o wolnej ojczynie , a swoje marzenia wie z Napoleonem Bonaparte. Oni czekaj na jego nadejcie , co wida najlepiej na przykadzie ksidza Robaka , który jest emisariuszem powstania. Przygotowuje on grunt pod przybycie wybawiciela z Francji. Jacek Soplica biega od karczmy do karczmy , kontaktuje si nie tylko ze szlacht ale i z chopstwem. Autor równoczenie krytykuje „bratobójcz” walk Horeszków z Soplicami , zdaje sobie spraw z tego , e naród polski musi si zjednoczy i podj wspóln walk przeciw najedcy , tak jak to si dzieje w rozdziale IX pt.”Bitwa”, gdzie oba skócone rody jednocz si przeciwko Rosjanom i rozbijaj ich wojska. Autor poprzez ten rozdzia wskazuje drog Polakom , stwierdzajc , e najedc mona pokona wspólnymi siami - rami w rami , chop z szlachcicem. Drugim po Mickiewiczu , wielkim wieszczem narodowym jest Juliusz Sowacki. Poeta ten zasyn w umysach potomnych napisaniem wspaniaego dramatu pt.”Kordian”. Gówn przyczyn narodzin tego dziea byo bolesne przeycie upadku listopadowego zrywu w 1831r. , a zarazem próba oceny klski narodowej. Ju w pierwszej czci tego tekstu , którym jest „Przygotowanie”, wystpuje sd nad dowódcami powstania. W scenie tej diaby nosz w klatce ludzi. Ich pierwszym dzieem jest chopski , czowiek , który prowadzi ugodn polityk wobec cara. Potpiony zostaje za sprzeczne z natur nazwisko , dziki któremu móg przycign za sob szerokie rzesze ludu. Nastpnie diaby wrzucaj do kota diament i tworz Czartoryskiego , który podczas powstania by prezesem Rzdu Narodowego. Stara si on uzyska pomoc za granic dla powstania listopadowego. Prowadzi polityk ugody z ceratem , udaremniajc przez to prób powizania walki o wolno narodu z rewolucyjnym bojem o wyzwolenie spoeczne. Diaby ochrzciy go imieniem Czarta, mówic o nim „Jest to twarz Rzymianina na pienidzu w pó zatarta”. Szatascy sudzy kreuj po chwili w kotle generaa Jana Skrzyneckiego - naczelnego wodza po ustpieniu Chopickiego. Nowy dowódca by czowiekiem bardzo nieudolnym , myla tylko o wasnej karierze , stale cofajc si przed armi rosyjsk „jak rak”. Nastpnie diaby tworz „Starca , który jak skowronek zastygy jest pod wspomnie bry „ ,to Julian Ursyn Niemcewicz , który by legionist i w czasie powstania peni misj dyplomatyczn w Angli. Kolejnym dzieem diabów jest Joachim Lelewel - historyk i dziaacz demokratyczny , w czasie powstania bdcy czonkiem Rzdu Narodowego , którego poeta oskara o nieudolne kierowanie zrywem narodowowyzwoleczym. Ostatnim tworem „szataskiej hooty” jest genera Jan Krokowiecki - dyktator w kocowej fazie powstania. Dy on za wszelk cen do ugody z Rosj , której podda Warszaw „a kraj przedany wyda pod miecz”. Innym bardzo wanym fragmentem tego dziea jest monolog na górze Mont Blanc - tytuowego bohatera. Kordian - , którego proby kierowane do papiea o powicenie witej , polskiej ziemi , na której przelano tyle krwi zakoczyy si odmow - chce popeni samobójstwo , na co wskazuj jego sowa: „Spróbuj - westchn i zgin”. Po chwili z ust bohatera zaczyna bi entuzjazm , za którym kieruje si nawet pycha i wyniszczenie: „Jam jest posg czowieka na posgu wiata”. Kordian pragnie „ldy zwoa i obudzi”, po chwili w monologu nastpuje przetworzenie romantycznego marzyciela w rewolucyjnego dziaacza. Bohater pragnie powici si dla ojczyzny wzorem Winkelrieda - szwajcarskiego rycerza bdcego symbolem odwagi , na co wskazuj jego sowa:”Ludy Winkelried oy! Polska Winkelriedem narodów”. To zadanie wiadczy o tym, jak wielk rol przypisuje poeta wasnemu krajowi , który cierpi za grzech wszystkich pastw wiata. Nasze pastwo odnioso duchowy sukces nad wrogami , jest to niemiertelne zwycistwo.
Wierszem , w którym Sowacki dokonuje sdu nad Polsk i ni o wolnoci jest „Grób Agamemnona”. W drugiej czci tego utworu poeta nawizuje do dwóch symboli staroytnej Grecji , którymi s Termopile - uosabiajce duchowe zwycistwo i Cheronea odzwierciedlajca klsk. Antyczna Grecja zostaje przyrównana do Polski wspóczesnej Sowackiemu. Podmiot liryczny krytykuje wasn ojczyzn ale daje te wizje nowej i lepszej przyszoci , poniewa wedug niego nasz kraj ma by potny jak „wielki posg z jednej bryy”. Autor stwierdza , e przyczyn wszelkich tragedii pastwa polskiego jest rozbicie narodu na zwalczajce si warstwy i brak jednoci. Poeta boi si spotkania z Leonidesem , boi si jego pytania:”Wiele was byo?” Pod Termopilami zgino bowiem 300 Spartan , a zniewolona Rzeczpospolita liczya kilkadziesit milionów ludzi. Podmiot liryczny nazywa sw ojczyzn:”niewolnic , papug i suebnic cudz”. Daje jej równie uniwersalne i ponadczosowe pouczenie:
„O! Polsko , póki ty dusz anielsk bdziesz wizia w czerepie rubasznym” - którym jest prywata , egoizm , „póty kat bdzie rba twoje cielsko”.
Innym wielkim dzieem kolejnego okresu literackiego - Modej Polski jest dramat „Wesele” Stanisawa Wadysawa Wyspiaskiego. Inspiracj powstania tego tekstu by lub poety - Lucjana Rydla z chopk - Jadwig Mikoajczykówn. W utworze tym autor dokona bardzo jaskrawego sdu nad narodem polskim , nad stosunkami spoecznymi. Autor pokazuje zjawisko chopomanii - typow chorob intelektualistów tego okresu. Krytykuje on uksztatowanie przez inteligencj stereotypy zachowa wobec warstwy wiejskiej. Ju w I scenie , w rozmowie Dziennikarza z Czepcem , wida brak porozumienia i wspólnego jzyka midzy obiema grupami spoecznymi. Chop stwierdza, i:
„pany duza by juz mogli mie,
ino oni nie chcom chcie”.
Sowa te zawieraj krytyk inteligencji modernistycznej , oderwanej od rzeczywistoci. Z kolei podczas dialogu Radczyni z Klimin , chopka bardzo trafnie ocenia wzajemny stosunek obu warstw do siebie:
„Wycie sobie , a my sobie.
Kadem sobie rzepk skrobie”.
W akcie II poeta ni o wolnej , niepodlegej Polsce. W czci tej ukazuj si rónym ludziom zjawy. Marysia widzi Widmo , Dziennikarz - Staczyka - symbol mdroci. Poecie -dekadentowi zjawia si symbol siy - Rycerz (Zawisza Czarny). Panu Modemu - Hetman (Ksawery Branicki) nazywajcy Polsk „hoot”, Dziadowi z kolei - Upiór (Jakub Szela). Jednak najwaniejsz zjaw jest Wernychora , którego widzi nie jedna lecz wiele osób. Ta zagadkowa posta wieszcza , który przepowiedzia za ycia losy Polski - rozbiory i odrodzenie ojczyzny - ma bardzo duy status - przekazuje ludziom zoty róg oraz podkow - namacalny dowód swego istnienia. On oddaje w rce Gospodarza dowództwo nad powstaniem , którego symbolem jest wspomniany zoty róg. Chop jednak okazuje si by niezdolnym do czynu i przekazuje „sowo - rozkaz” w rce wiejskiego parobka - Jaka , który roznosi wiadomo po wiosce i gubi zoty róg - szans odzyskania niepodlegoci.
Poeta dokonuje bardzo trafnego sdu nad naszym narodem stwierdzajc , e Polacy nigdy nie umieli do koca wykorzysta danej im szansy. Wielokrotnie wygrywalimy bitwy , wojny ale tego sukcesu nie potrafilimy uwieczy. We wsi do , której wraca Jasiek wszyscy „stoj jak posnici” Pozosta tylko chocho , który teraz obejmuje rzdy. Kae Jakowi odoy „kosy w kt” , a smtnych ludzi poczy w pary. Bierze skrzypce i zaczyna gra do sów:
„Miae chamie zoty róg (...) osta ci si jeno sznur”-
- obala mit solidaryamu spoecznego i jaskrawo uwidacznia niemoc narodow Polaków.
Chocho - czyli obcita róa jest wanym symbolem. Ta rolina moe na wiosn zakwitn lub te nie , podobnie jak Polska , która moe odzyska niepodlego ale take zaprzepaci sw szans.
Kolejnym wielkim dzieem jest „przedwionie” Stefana eromskiego , powstae pod wpywem odzyskania niepodlegoci przez pastwo polskie 11 listopada 1918roku. Pisarz w pierwszej czci ksiki przedstawia czytelnikowi tragiczny obraz rewolucji w Baku , który wyciska pitno na psychice gównego bohatera - Cezarego Baryki. Po wielu dowiadczeniach wraca do Polski , do Warszawy. Na jego pobyt w Warszawie , duy wpyw wywara wizja ojca Cezarego dotyczca polskich „szklanych domów” - bdce symbolem techniki i nowoczesnoci. Baryka przyjedajc do Polski chce ujrze owe cuda. Tymczasem ju przy samej granicy widzi zniszczone , zaniedbane chaupy , ndz , w jakiej yj ludzie. W „Przedwionu” Stefan eromski oskara ówczesn rzeczywisto , dokonuje nad ni sdu , krytykujc pogbiajc si niedol ycia priletariatu. Ostrzega równie, e jeli w Polsce nic si nie zmieni to rewolucja jest nieunikniona. W ojczynie , do przybywa Baryka dziaaj dwie siy polityczne Jedna to komunizm , który uosabia Lulek , druga to sia reprezentowana przez Szymona Gajowca , stawiajca ponad wszystko idee spódzielczoci. Midzy tymi dwoma siami miota si Baryka. eromski widzia w rewolucji ogromn i jedyn si , która byaby w stanie zmieni ow Polsk , zdeformowan rzeczywisto. Pisarz dokonuje sdu nad obiema siami politycznymi jednak nie daje konkretnej drogi wyjcia z kryzysu. W finale bowiem wci waha si , po której stan stronie. Najlepszym tego dowodem jest fakt , i w kocowej scenie powieci widzimy Cezarego Baryk idcego w pierwszym szeregu tumu rami w rami z Lulkiem. Po przeczytaniu tego fragmentu czytelnik moe doj do wniosku , i eromski akceptuje komunizm. W kolejnej jednak scenie Cezary „wychodzi z szeregów robotników i idzie oddzielnie wprost na szary mur onierzy na czele zbiedzonego tumu”.
Przeciwnicy komunizmu zarzucili pisarzowi , i za duo pisa o rewolucji. Natomiast zwolennicy tego ustroju mieli do eromskiego pretensje o to ,e Baryka sam wyszed z szeregów tumu.