Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw - podstawowe zagadnienia
Bezpośrednimi i zarazem podstawowymi czynnikami kształtującymi koncepcję społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (SOP), były dwie zasady: miłosierdzia i włodarstwa. Pierwsza z nich głosi, iż bogatsi, bardziej majętni członkowie społeczeństwa powinni otoczyć opieką biedniejszych i będących w potrzebie. Druga zaś zasada (wywodząca się z Pisma Świętego) mówi, że przedsiębiorcy i zamożni ludzie powinni uważać siebie wyłącznie za włodarzy, opiekunów majątku powierzonego im przez resztę społeczeństwa [1].
Wspomniane zasady stały się osnową koncepcji zawartej w książce A. Carnegie'a, w której zamieścił on klasyczne określenie odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw.[2] W swoim opracowaniu zachęcał innych właścicieli majątków (służąc jednocześnie dobrym przykładem), by nie zapominali o ich moralnym obowiązku wobec społeczeństwa. Pomoc ta była szczególnie ważna w czasach, kiedy małe i średnie przedsiębiorstwa zostały wyparte przez duże imperia przemysłowe, często nadużywające swojej pozycji.
Do powstania i ukształtowania społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw istotnie przyczyniły się jeszcze dwie teorie - agencji i stakeholderów[3]. Wyjaśniając pierwszą z podanych teorii, należy zaznaczyć, iż przez stosunek agencyjny określa się sytuację, w której osoba lub grupa osób (tzw. agent) ma do zrealizowania zobowiązania wobec innej osoby lub grupy osób (pryncypała - zleceniodawcy).[4] Zgodnie z przedstawionymi pojęciami, firma (a konkretnie osoby zarządzające), będzie tu postrzegana jako agent, natomiast szeroki krąg interesariuszy jako pryncypał. A zatem, przedsiębiorstwo powinno starać się w jak największym stopniu realizować oczekiwania pryncypała, czyli na przykład zgodnie z oczekiwaniami udziałowców (shareholders), dążyć do maksymalizacji zysków.
Druga ze wspomnianych teorii - teoria stakeholderów - swoją popularność zawdzięcza w dużej mierze R.E. Freemanowi, który w swojej książce opisuje założenia koncepcji, definicje oraz tłumaczy rodzaje odpowiedzialności przedsiębiorstwa względem interesariuszy.[5] Według Freeman'a są to wszyscy ci, którzy mogliby oddziaływać lub być pod wpływem oddziaływania przedsiębiorstwa.[6] A zatem każdy interesariusz (do których zalicza się pracowników, udziałowców, klientów, konkurentów, społeczność lokalną i in.) rości sobie prawo do ingerencji w działalność przedsiębiorstwa. Przejawia się to w postulowanych oczekiwaniach względem firmy, a wynikać może między innymi z faktu, iż każde przedsiębiorstwo współistnieje w danym środowisku lokalnym z innymi uczestnikami życia społecznego. Firma zatem nie powinna egoistycznie podchodzić do wykorzystywanych zasobów, ale poprzez świadome działanie przyczyniać się do rekompensaty ewentualnych strat powstałych w wyniku działalności gospodarczej, a także w sposób świadomy zaspokajać potrzeby szeroko rozumianego otoczenia.
Nie sposób prowadzić dalszych rozważań o społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw bez wyjaśnienia wspomnianego terminu. Ujęcie encyklopedyczne określa go jako stosunek między sprawcą (podmiotem działającym, zachowującym się świadomie i celowo), wynikiem jego działania (zamierzonym bądź też niezamierzonym skutkiem podjętych decyzji), a podmiotem oceniającym, który dysponuje nagrodą lub karą.[7]
W nieco inny sposób formułują definicje autorzy zajmujący się problematyką społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Widoczna jest tu (na przestrzeni kilkudziesięciu lat dwudziestego wieku) stopniowa ewolucja bogactwa i szerokości spojrzenia na tworzone pojęcia. W sposób skrótowy zostało to przestawione w tabeli 1.
Tabela 1: Ewolucja definicji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw w drugiej połowie XX wieku w USA i Europie Zachodniej
lata 90 i początek XXI wieku
nieliczne opracowania definicji odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw
znaczny wzrost ilości definicji odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, ale wciąż jeszcze zawężone ujęcie tej problematyki
precyzyjne określenie interesariuszy przedsiębiorstwa oraz
obszarów odpowiedzialności (sklasyfikowanych później jako podmiotowe
i przedmiotowe)
szukanie powiązań z „zyskownością”
i wymiernymi korzyściami ekonomicznymi dla firmy
rozważania, wątpliwości
i dylematy wokół odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, często bazujące na wcześniejszych definicjach
i stanowiskach
Prezentowana ewolucja definicji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw została przedstawiona w „dekadowych” odstępach czasu. Nie oznacza to jednak, że dokonywane zmiany w rozwoju definicji SOP następowały w przeszłości tak regularnie. Jest to umownie przyjęty podział mający na celu uporządkowanie i czytelną prezentację krótkiego (bo pięćdziesięcioletniego) okresu tworzenia definicji i aparatu pojęciowego związanego ze społeczną odpowiedzialnością przedsiębiorstw. Jak można łatwo zauważyć, początkowe, bardzo krótkie i nieliczne opracowania definicji SOP, przekształciły się stopniowo w coraz bardziej precyzyjne określenia, w których ujęto nie tylko szerokie grono interesariuszy, ale i obszary odpowiedzialności, a także zaczęto szukać powiązań z „zyskownością” i wymiernymi korzyściami dla firmy. Zatem podsumowując można stwierdzić, iż społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, to świadome oddziaływanie przedsiębiorstwa na strategiczne grupy interesariuszy, zmierzające do realizacji ich potrzeb i oczekiwań.
Z problematyką omawianej koncepcji wiąże się wiele kontrowersji odnośnie tego, czy przedsiębiorstwo powinno angażować się w prospołeczną działalność. Przeciwnicy społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, powołują się w pierwszej kolejności na autorytet w dziedzinie ekonomii, noblistę Miltona Friedman'a, który mocno podkreśla, iż celem „świata biznesu” jest taka działalność, która w maksymalnym stopniu przyniesie przedsiębiorstwu zysk, działając zgodnie z zasadami wolnej konkurencji, bez podstępów i oszustw. Zwolennicy zaś omawianej koncepcji przytaczają słowa innego wybitnego ekonomisty P.A. Samuelson'a, który tłumaczy, że „przedsiębiorstwa nie tylko mogą angażować się w odpowiedzialność społeczną, ale byłoby o wiele lepiej gdyby spróbowały podjąć się takiej działalności”[8].
Innym argumentem zmierzającym do ograniczenia prospołecznej działalności przedsiębiorstw są koszty społecznego zaangażowania. Chcąc bowiem angażować się we wspomnianą działalność, należy przeznaczyć na ten cel pewne środki finansowe, które w ostatecznym rozrachunku poniesie społeczeństwo, choć wydawać by się mogło, że rachunek pokryła firma[9]. Wytłumaczenie takiego spojrzenia można zobrazować na prostym przykładzie - udziałowcy mogą otrzymać niższe dywidendy, pracownicy niższe płace, a w konsekwencji (pokrywając wcześniejszy niedostatek) - społeczeństwo zapłaci wyższe ceny.
Kolejne słowa krytyki nawiązują do siły ekonomicznej przedsiębiorstw, do przekonania, że zaangażowanie w działalność społeczną dałoby firmom zbyt wielką władzę, choć i bez tego, posiadają one ogromny wpływ na całe społeczeństwo.
Dodatkowym powodem, zgodnie z którym przedsiębiorstwa nie powinny podejmować się prospołecznej działalności jest brak „umiejętności” społecznych. Oponenci owi sugerują, by sprawami tymi zajmował się rząd bądź wyspecjalizowane do tego celu instytucje. Dodają także, że często spojrzenie biznesu jest zbyt ekonomiczne i „skażone” chęcią zysku, więc prawdopodobnie nie działaliby racjonalnie.[10] Jeszcze mocniejszym argumentem przeciwników jest zarzut, że redukując nadwyżkę finansową należną stockholderom firma postępuje jak złodziej - kradnąc (przywłaszczając sobie) i następnie rozdając zysk udziałowców[11].
Dalej przeciwnicy powołują się na osobowość prawną, którą przedsiębiorstwo posiada w świetle istniejącego prawa. Owa osobowość prawna „zwalnia”, według nich firmę od posiadania zobowiązań moralnych, gdyż nie jest podmiotem moralnym - nie ma sumienia[12].
Zwolennicy natomiast oponują argumentując, że jako jednostka czyniąca dobro i zło nie może całkowicie uciec od ponoszenia odpowiedzialności moralnej za swe czyny[13]. Czerpiąc korzyści z istniejących zasobów naturalnych i prowadząc określoną działalność gospodarczą, przedsiębiorstwo przyczynia się do zanieczyszczenia środowiska, czy wyczerpywania zasobów naturalnych. A zatem firma powinna włączyć się w działalność ochronną przyrody. Dodatkowo fakt bezkarnego zanieczyszczania środowiska przyrodniczego i podejmowania innych działań naruszających bezpieczeństwo życia społecznego świadczy o dysponowaniu przez przedsiębiorstwa ogromną siłą - co wcześniej zostało zaklasyfikowane przez przeciwników omawianej koncepcji za istotny głos sprzeciwu. Jednakże stwierdzenie, że zaangażowanie w działalność społeczną daje przedsiębiorstwom zbyt wielką władzę, sugeruje zbyt wąskie spojrzenie na omawiany problem. Bowiem działalność przedsiębiorstwa w sferze społecznej to tylko jeden z obszarów ujętych w systemie społecznej odpowiedzialności. Wśród innych obszarów wymienić można: pracowników, akcjonariuszy, klientów, dostawców, inwestorów, administrację publiczną i in. A posiadając władzę i mając możliwość dużego wpływu na podejmowane decyzje (zarówno o zasięgu lokalnym jak i na arenie krajowej, czy międzynarodowej), kierownictwo firmy ma sposobność wykazania się, iż w swoim postępowaniu kieruje się kodeksem etycznym, wykazuje troskę o swoich pracowników, a dostarczając produkt najwyższej jakości - ma na uwadze satysfakcję szeroko rozumianych odbiorców . Podejmuje zatem decyzje racjonalne, bez względu na to, czy decyzja jest prosta i oczywista, czy występuje tzw. „konflikt interesów”[14].
Być może niektóre firmy nie zechcą zaangażować się w działalność prospołeczną, jednak w myśl Żelaznego Prawa Odpowiedzialności „w długim okresie firmy, które nie użyją swojej siły w sposób zgodny z oczekiwaniami społeczeństwa, będą zmierzać do jej utraty”[15]. Tłumaczone jest to w następujący sposób: firmy nie podejmujące odpowiedzialnych zobowiązań wobec społeczeństwa, będą „stały w miejscu”, gdyż inne - realizując potrzeby społeczne zrobią krok naprzód. Do omawianego problemu włączone zostało także państwo, a dokładniej interwencja państwowa. „Jestem przekonany (jak pisze B. Moreell), że dopóki nie zaakceptujemy odpowiedzialności społecznej, stworzona przez naszą niechęć próżnia będzie wypełniona przez tych, którzy doprowadzą nas do etatyzmu oraz nieuchronnego upadku moralnego i społecznego”[16].
Kontynuując wątek interwencji państwowej, należy podać kolejny argument zwolenników koncepcji odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw podkreślający, że gdy firma podejmuje działania odpowiedzialne społecznie, unika tym samym regulacji rządowych w tym zakresie. Są one bowiem dla firm kosztowne i jednocześnie ograniczają ich elastyczność w podejmowaniu decyzji biznesowych. Zatem z punktu widzenia przedsiębiorców, istotne jest utrzymanie „wolności” w podejmowaniu decyzji, która pozwala zachować inicjatywę podczas realizacji społecznych i rynkowych potrzeb.
Z wcześniej omówionego argumentu prospołecznej działalności przedsiębiorstw wynika kolejny, wskazujący mianowicie, że działalność odpowiedzialna społecznie przyczynia się do poprawy wizerunku firmy. Nie dzieje się to jednak z dnia na dzień. Firma będąc integralną częścią społeczeństwa musi dokonać wielu starań, by została „zaakceptowana” i pozytywnie oceniona przez społeczność lokalną, klientów, dostawców czy innych interesariuszy. Ten fakt może przyczynić się między innymi do zyskania większej liczby klientów, lepszych pracowników czy innych istotnych dla samego przedsiębiorstwa korzyści. Warto jeszcze na koniec nawiązać do celu maksymalizacji zysku przez przedsiębiorstwa. Tu pojawia się rozbieżność między postrzeganiem odpowiedzialności społecznej przez jej przeciwników oraz zwolenników. Ci ostatni nie wykluczają zysku, tylko odrzucają go jako jedyny motyw działalności gospodarczej przedsiębiorstwa. Przeciwnicy zaś stawiają zysk na piedestale celów strategicznych firmy. Aby wzmocnić argumenty zwolenników, warto przytoczyć jeszcze słowa Ch. Handy'ego: „Zyski są przedsiębiorstwu niezbędne jak człowiekowi powietrze, lecz życie nie polega tylko na oddychaniu”[17].
Tabela 2: Wybrane głosy w dyskusji o odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw
WYBRANE GŁOSY W DYSKUSJI O ODPOWIEDZIALNOŚCI SPOŁECZNEJ PRZEDSIĘBIORSTW
zysk - jedyny cel przedsiębiorstwa
ukryte społeczne koszty odpowiedzialnej działalności przedsiębiorstw
zbyt wielka władza w rękach przedsiębiorców
brak „umiejętności” społecznych
przejmowanie zysku stockholderów
przedsiębiorstwo nie jest podmiotem moralnym - nie musi ponosić odpowiedzialności
obowiązek „rehabilitacji” i ponoszenia odpowiedzialności za eksploatowanie zasobów naturalnych
wzrost konkurencyjności firmy
dostosowanie się do wymogów i potrzeb społeczeństwa
odciążenie państwa od ustalania działań w obszarze społecznym
możliwość ukazania postępowania etycznego
zniwelowanie krótkookresowych kosztów przez długookresowe korzyści
Rozstrzygająca decyzja, co do podjęcia się działalności zgodnej z zasadami koncepcji SOP, nie może jednak być podejmowana ani na skutek liczebnej przewagi argumentów jednej ze stron, ani też pod wpływem jakiejkolwiek formy nacisku. Musi bowiem wynikać z wewnętrznego, silnego przekonania przedsiębiorców (jako głównych przyszłych decydentów o formie i treści koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa).
Opracowanie: Magdalena Rojek - Nowosielska
Katedra Socjologii i Polityki Społecznej
Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu
|
[1] W.C. Frederick, K. Davis, J.E. Post, Corporate Social Responsibility and Business Ethics, New York: McGraw-Hill Publishing Company, 1988 (szósta edycja), s. 28-29.
[2] Książka, pt.: The Gospel of Wealth (Ewangelia bogactwa), powstała w 1889 roku. Autor (1835 - 1919) wspomnianej pozycji był założycielem konglomeratu United States Steel Corporation. W 1901r., po sprzedaży firmy za 250 milionów dolarów stał się jednym z najbogatszych ludzi na świecie.
[3] Patrz także: M. Rojek - Nowosielska, J. Szczepaniak, Odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstwa a teorie agencji i interesariuszy, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu „Nauki Humanistyczne”, Wrocław 2003, s. 322 - 326.
[4] N.A. Shankman, Reframing the Debate Between Agency and Stakeholder Theories of the Firm, Journal of Business Ethics 19, 1999, s. 321.
[5] R.E. Freeman, Strategic Management: A Stakeholder Approach, Pitnam, Boston 1984, s. 322.
[6] R.E. Freeman, W.M. Evan, Corporate governance: A Stakeholder interpretation, Journal of Behavioural Economics, vol. 19, 1990, s.337-359.
[7] Mała Encyklopedia Ekonomiczna, K. Secomski (red.), Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1974, s. 143, 226, 278.
[8] P.A. Samuelson, Love that Corporation, Mountain Bell Magazine, wiosna 1971, s.24, za:
K. Davis, The Case for and Against Business Assumption of Social Responsibilities, Academy of Managament Journal, czerwiec 1973 vol.16, no.2, s. 312.
[9] Zob. szerzej: W.C. Frederick, K. Davis, J.E.Post, Business and Society. Corporate Strategy, Public Policy, Ethics, New York: McGraw-Hill Publishing Company, 1988 (szósta edycja), s. 41.
[10] Zob. szerzej: K. Davis, The Case for… op.cit., s. 318.
[11] Zob. Szerzej: Ibidem, s. 61.
[12] Zob.: M. Velasquez, Why corporations are not morally responsible for anything they do, Business and Professional Ethics Journal, 1983 nr 2, za: J. Filek, Odpowiedzialność: między teorią a praktyką, materiały dostępne na stronach internetowych: http://www.cebi.win.pl/texty/art004.doc (dnia 18.02.2004)
[13] Zob.: W. Hoffman, What is necessary for corporate moral excellence?, Journal of Business Ethics, 1986 nr 5, za: J. Filek, Odpowiedzialność..., op.cit.
[14] Na podstawie: M. Rojek-Nowosielska, Nie tylko zysk. Odpowiedzialność Społeczna Przedsiębiorstwa i strategia nowej generacji CRM, Personel i Zarządzanie, 24/2002, s.11.
[15] K. Davis, R. Blomstrom, Business and its environment, New York: McGraw-Hill, 1966, s. 174.
[16] B. Moreell, The Role of American Business in Social Progress, Indianapolis: Indiana State Chamber of Commerce, 1956, s.20,
[17] L. Jakubów, Społeczne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2000, s.65.
|