Układ nerwowy składa się z centralnego systemu nerwowego i układu nerwowego obwodowego.
Układ nerwowy centralny to jest to, co leży w kanale kręgowym, czyli rdzeń kręgowy. W poszczególnych dołach czaszki: w dole przednim, tylnym i środkowym znajdują się poszczególne części mózgowia. W obrębie czaszki od kanału kręgowego centralny system nerwowy otoczony jest 3 oponami. Najbardziej zewnętrzną oponą jest opona twarda, składająca się z dwóch blaszek: zewnętrznej i wewnętrznej. One ściśle do siebie przylegają, za wyjątkiem miejsc, gdzie znajdują się zatoki żylne opony twardej. To są takie specyficzne naczynia, które nie posiadają własnej ściany. Ich ściany tworzą właśnie blaszki opony twardej i to stanowi pewien problem przy urazach głowy, dlatego że normalnie naczynie, które zostaje skaleczone ma mięśniówkę gładką, która obkurcza się w wyniku urazu, bo są mechanizmy naczyniowe, które powodują, że ściana naczyniowa ulega obkurczeniu. W momencie, gdy ściany naczynia nie ma, bo stanowi ją opona twarda, która nie ma mięśniówki gładkiej to urazy ściany takiego naczynia żylnego powoduje, że może dojść do przewlekłego krwawienia, szczególnie, że jest to krwawienie niewielkie, które daje nam późne objawy. Bardziej wewnętrznie znajduje się opona pajęcza, która jest bardzo delikatną, cieniutką oponą, która również ściśle przylega do blaszki wewnętrznej opony twardej. Kolejna oponą, czyli już tą na mózgowiu jest opona miękka, która się wpukla we wszystkie zagłębienia na mózgowiu. Ta opona miękka zawiera naczynia i pomiędzy oponą miękką a oponą pajęczą znajduje się przestrzeń podpajęczynówkowa. Jest ona wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym. Oczywiście przebiegają tam również nerwy. Oprócz tego w mózgowiu mamy takie jedno ciekawe miejsce naczyniowe. Jest to jedyne miejsce, gdzie naczynie tętnicze: tętnica szyjna wewnętrzna przechodzi przez światło naczynia żylnego, czyli zatoki górnej, którą nazywamy zatoką jamistą. Przez ścianę i światło tej zatoki jamistej przechodzą liczne nerwy czaszkowe. Pomiędzy tymi zatokami jamistymi prawą i lewą znajduje się najniżej leżąca część między mózgowia, czyli przysadka mózgowa. Zatoki jamiste połączone są zatoką międzyjamistą przednią i tylną.
Układ nerwowy dzielimy na mózgowie i leżący w kanale kręgowym rdzeń kręgowy. W obrębie mózgowia wyróżniamy kresomózgowie, międzymózgowie. W międzymózgowiu wyróżniamy: wzgórze, podwzgórze, nadwzgórze i zawzgórze. Następnie wyróżniamy pień mózgu. Do pnia mózgu zaliczamy śródmózgowie, most, rdzeń przedłużony. Do tyłu od pnia mózgu w dole tylnym czaszki leży móżdżek. Móżdżek oddzielony jest od płata potylicznego przez wypustkę opony twardej, czyli namiot móżdżku. Kresomózgowie jest to ta część centralnego systemu nerwowego, która decyduje o naszych wszystkich wyższych funkcjach. Wyróżniamy w nim płat czołowy, ciemieniowy, potyliczny skroniowy. Najbardziej istotne w płacie czołowym jest to, że jest to płat głównie ruchowy. Pierwszorzędna kora ruchowa znajduje się na zakręcie przedśrodkowym. Tu podejmujemy decyzje o wykonaniu ruchów świadomych i zamierzonych. Również w płacie czołowym znajduje się korowy ośrodek ruchowy mowy. Ten ośrodek ruchowy mowy decyduje o tym, że mówimy to, co chcemy powiedzieć, czyli mówimy w sposób logiczny. Bieguny czołowe są dla nas też bardzo istotne, bo jeżeli nie mamy bardzo wysokiego czoła i bardzo płaskiego, to mamy te bieguny czołowe, czyli jesteśmy zdolni do abstrakcyjnego myślenia, do uczuć wyższych i do kojarzenia tych informacji, które są w mózgu zebrane. Płat ciemieniowy jest płatem głównie czuciowy. Pierwszorzędowa kora czuciowa, czyli to, że rozumiemy co czujemy, zarówno czucie głębokie (położenie, kształt i wibracje) i powierzchniowe (dotyku, ucisku, bólu, temperatury). Zarówno jedno jak i drugie czucie ma swój ośrodek korowy w płacie ciemieniowym to jest pole leżące bezpośrednio zakręt zarodkowy leżące bezpośrednio do tyłu od bruzdy centralnej. W dolnej części tego zakrętu znajduje się jeszcze jeden ośrodek czuciowy, czyli ośrodek smaku. I w tym ośrodku rozumiemy, że coś jest kwaśne, za słone itd. W płacie potylicznym najważniejszym ośrodkiem jest ośrodek wzrokowy. Płat skroniowy, w którym znajduje się korowy ośrodek słuchu, czyli w ogóle wiemy, że coś słyszymy. Natomiast na styku skroniowo-ciemieniowym znajduje się korowy ośrodek czucia mowy, czyli rozumiemy co słyszymy. Płat wyspowy, on jest schowany pod płatem skroniowym. Na przekroju przez kresomózgowie widoczna jest kora mózgowa leżąca zewnętrznie istota szara i wewnętrznie istota biała. W obrębie tej istoty białej leżą nam jądra podkorowe. Jest to przedmurze, jądro soczewkowate, jądro ogoniaste. Istota szara leżąca najbardziej do tyłu od jądra ogoniastego to już wzgórze, czyli międzymózgowie. Istota szara podkorowa oddzielona jest od siebie przez torebki. Najbardziej interesuje nas torebka wewnętrzna, czyli skupisko istoty białej i leżące pomiędzy jądrem ogoniastym wzgórze i jądro soczewkowate. Tędy przebiegają wszystkie drogi, przez tą torebkę wewnętrzna do kresomózgowia i z kresomózgowia. Ta torebka wewnętrzna jest jeszcze takim miejscem, które często ulega uszkodzeniom przy zatorach i niedokrwieniach mózgu, dlatego, że ona jest w znacznej części unaczyniona przez tętnice mózgu środkową i częściowo tylną. Międzymózgowie to przede wszystkim wzgórze, które jest największą częścią międzymózgowia. Wyróżniamy wzgórze prawe i lewe, które są oddzielone od siebie komorą trzecią wypełnioną płynem mózgowo-rdzeniowym. Do tyłu od wzgórza powyżej leży szyszynka, która zaliczana jest już do nadwzgórza. Nadwzgórze to: szyszynka, trójkąty uzdeczek, spoidło mózgu tylne i spoidło uzdeczek. Ciała kolankowate boczne i przyśrodkowe są to podkorowe ośrodki wzroku i słuchu. Tam przełączają się nam impulsy na odruchy. Podstawowym takim podkorowym ośrodkiem, w którym następuje przełączenie na odruchy jest wzgórze, czyli np. w obrębie czucia powierzchniowego, głębokiego, smaku to te odruchy przeskakują na z podkorowych ośrodków właśnie na ośrodki odruchowe we wzgórzu. Np., jeżeli dotknęliśmy się gorącego żelazka i nim uświadomiliśmy sobie, że już się nagrzało cofnęliśmy rękę układem pozapiramidowym, to cofnęliśmy w wyniku przełączenia w obrębie wzgórza. Najniżej leżącą częścią między mózgowia jest podwzgórze. Podwzgórze składa się z guza popielatego, lejka z przysadką i ciał suteczkowatych oraz leżącego najbardziej z przodu skrzyżowania wzrokowego. Podwzgórze ma oczywiście funkcje wydzielania hormonu. Są to zarówno somatostatyny i somatoliberyny, czyli hormony regulujące wszystkie osie hormonalne. Oprócz tego jest nadrzędnym ośrodkiem układu autonomicznego, czyli reguluje działanie zarówno układu sympatycznego jak i parasympatycznego oraz równowagę pomiędzy nimi, a także bierze udział w regulacji cyklów dobowych, miesięcznych, rocznych. Również taki nadrzędny ośrodek dla układu dokrewnego jak całego układu takiego, który nie podlega naszej woli, bo nie mamy wpływu na to, że zaostrzy nam się choroba wrzodowa na wiosnę, bo jednak zmieniają się stężenia poszczególnych hormonów.
Pień mózgu: Na powierzchni brzusznej pnia mózgu widzimy konary mózgu, to są części śródmózgowia, następnie most i rdzeń przedłużony. I tu już jest skrzyżowanie piramid na brzusznej powierzchni, czyli na granicy rdzenia przedłużonego i rdzenia kręgowego. Jest to jedna z granic pomiędzy mózgowiem, czyli rdzeniem przedłużonym, najniżej leżącą częścia mózgowia a rdzeniem kręgowym leżącym w kanale kręgowym. Z całego pnia mózgu wychodzą nerwy czaszkowe. Nerwy czaszkowe dzielimy na zmysłowe, mieszane, czysto ruchowe. Pierwszym nerwem czaszkowym jest nerw węchowy. On jest tak naprawdę wypustką kresomózgowia. To jest najstarsza część kresomózgowia, czyli węchomózgowie i jego wypustką jest właśnie nerw węchowy, czyli nie jest to taki typowy nerw czaszkowy. Dopiero nerwy od III do XII wychodzą z pnia mózgu. Nerw okoruchowy i IV wychodzą ze śródmózgowia, V, VI, VII i VIII wychodzą z mostu, a od IX do XII wychodzą z rdzenia przedłużonego. Tu widzicie grzbietową część pnia mózgu, czyli grzbietową część śródmózgowia, mostu i rdzenia przedłużonego. Grzbietowa część mostu i rdzena przedłużonego wytwarza dno komory IV, czyli komory, która leży pomiędzy pniem mózgu, a móżdżkiem i zasłonami rdzeniowymi. Móżdżek składa się z części środkowej zwanej robakiem i bocznych czyli półkul móżdżku, w których wyróżnia się płaty: przedni, środkowy i tylny. Móżdżek możemy również podzielić ze względu na funkcje jakie pełni, czyli na archicerebellum móżdżek dawny, móżdżek stary i móżdżek nowy, czyli archipaleo- i neocerebellum. Te poszczególne części móżdżku pełnią zupełnie inne funkcje. Najstarsza część móżdżku, czyli archicerebellum bierze udział w zachowaniu równowagi, czyli zaliczamy do niego robaka i płat grudkowo-kłaczkowy. Pozostałe części móżdżku regulują napięcie mięśniowe oraz siłę mięśniową. Jest również bankiem pamięci, czyli wszystkich automatyzmów ruchowych. Dzięki móżdżkowi jesteśmy w stanie wykonać szybkie ruchy naprzemienne i móżdżek tą częścią, które wchodzi w część układu pozapiramidowego toruje nam drogę do wykonania wszystkich ruchów zamierzonych. O układzie pozapiramidowym , czyli tym związanym z móżdżkiem dowiadujemy się tak naprawdę wtedy, gdy mamy jakieś dysfunkcje.
W obrębie centralnego systemu nerwowego istnieją przestrzenie wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym. Wypełnia on układ komorowy mózgowia. Układ komorowy jest to układ przestrzeni znajdujących się we wszystkich częściach centralnego systemu nerwowego. Płyn mózgowo-rdzeniowy produkowany jest jakos przesącz splotów naczyniowych, głównie komór bocznych i komory III. Komory boczne wyróżniamy prawą i lewą w obrębie kresomózgowia. Z komór bocznej przez otwór międzykomorowy dostajemy się do komory III, która leży pomiędzy prawym i lewym wzgórzem. Następnie z komory III przez wodociąg mózgu leżący w śródmózgowiu dostajemy się do komory IV, czyli tej która znajdowała się w nadgrzbietowej części mostu w rdzeniu przedłużonym, a pod móżdżkiem. Płyn z komory IV wypływa dwiema drogami. Niewielka ilość płynu wpływa przez kanał centralny rdzenia przedłużonego do kanału centralnego rdzenia kręgowego. Większa ilość płynu wpływa przez strop komory IV do przestrzeni podpajęczynówkowej. Wypływa przez otwór pośrodkowy i 2 otwory boczne i zaczyna krążenie w układzie podpajęczynówkowym mózgowia gdzie ulega wchłanianiu. Przede wszystkim zachodzi to wchłanianie do tego co jest na dnie tej przysadki podpajęczynówkowej, czyli z powrotem do naczyń opony miękkiej. Oprócz tego przez wchłania się do układu chłonnego głowy i szyi i wraca do układu chłonnego. Zablokowanie przepływu płynu mózgowo-rdzeniowego grozi wodogłowiem.
Płyn mózgowo-rdzeniowy, tkanka mózgowa i naczynia mają swoją stałą objętość. Te 3 elementy muszą istnieć w równowadze dynamicznej. Powiększenie jednego elementu grozi ciasnotą śródczaszkową.
Mózgowie unaczynione jest przez tętnice z dwóch źródeł: tętnice kręgowe, które odchodzą od tętnic podobojczykowych i wchodzą przez otwór wielki potyliczny do tylnego dołu czaszki. Łączy się z przeciwległą w tętnicę podstawną mózgu. Od niej odchodzą tętnice do móżdżku: górna i dolna móżdżku, przednia i tylna. Następnie odchodzą gałęzie do mostu i tętnica błędnikowa biorąca udział w unaczynieniu ucha wewnętrznego. Tętnica podstawna dzieli się na2 tętnice mózgu tylne. Drugim istotnym naczyniem dochodzącym do mózgowia jest tętnica szyjna wewnętrzna. Po wejściu do dołu środkowego czaszki dzieli się i jej końcowe odgałęzienia współtworzą razem z tętnicą podstawną koło tętnicze Willisa. Tętnica szyjna wewnętrzna oddaje tętnice mózgu przednią i ku tyłowi tętnicę łączącą tylną. Łącząca tylna łączy tętnice szyjną wewnętrzną z tętnicą mózgu tylną od podstawy. Tętnice mózgu połączone są nieparzystym naczyniem koła tętniczego Willisa, czyli tętnicą łączącą przednią. Koło Willisa tworzą: tętnica łącząca przednia, mózgu przednia, szyjna wewnętrzna, łącząca tylna i mózgu tylna. Zabezpiecza przez niedokrwieniem. Przy prawidłowo działających dopływach krew nie ulega wymieszaniu. Występują dwa martwe punkty: w połowie łączącej przedniej i w połowie łączącej tylnej. Istotnym odgałęzieniem tętnicy szyjnej wewnętrznej jest tętnica mózgu środkowa.
Z mózgowia wychodzą nerwy czaszkowe. Rdzeń kręgowy leży w kanale kręgowym i otoczony jest 3 oponami. Rdzeń kręgowy nie wypełnia całego kanału kręgowego. Mówimy o zw. Pseudowstępowaniu rdzenia kręgowego. Rdzeń kręgowy rośnie wolniej niż kanał kręgowy. Sięga maksymalnie do krążka międzykręgowego między L1 a L2. Poniżej występuje tylko przestrzeń podpajęczynówkowa z płynem mózgowo-rdzeniowym i tam występuje tzw. ogon koński, czyli korzenie przednie i tylne nerwów rdzeniowych. Rdzeń kręgowy ma takie same odcinki jak kręgosłup i są podzielone na segmenty. Segmentów jest tyle ile kręgów. Wyjątkiem jest odcinek szyjny, gdzie jest 7 kręgów, ale 8 segmentów. W rdzeniu kręgowym istota biała jest na zewnątrz, a istota szara wewnątrz. Istota szara lewej i prawej strony połączona jest przez spoidła przednie i tylne. Włókna spoidłowe mają za zadanie łączyć symetryczne ośrodki prawej i lewej strony centralnego systemu nerwowego. Dookoła istoty szary rdzenia kręgowego znajduje się istota biała. Ona podzielona jest na sznury. Sznur tylny oddzielony jest od siebie całkowicie przez przegrodę pośrodkową tylną i oddzielone jest od sznura bocznego poprzez istotę szarą. Nie ma wyraźniej granicy pomiędzy sznurem przednim i bocznym. Tutaj umowną granicę stanowi wyjście korzeni przednich. Również sznury przednie nie są od siebie całkowicie rozdzielone. Są połączone bardzo wąskim paskiem istoty białej czyli spoidłem białym rdzenia kręgowego. Z każdego segmentu wychodzi korzeń przedni (ruchowy). Do każdego segmentu dochodzi korzeń tylny (czuciowy). W jednym segmencie są dwa korzenie przednie i dwa tylne. Korzeń przedni i korzeń tylny łączą się ze sobą w otworze międzykręgowym i powstaje nerw rdzeniowy. Rdzeń kręgowy unaczyniony jest przez tętnice rdzeniowe przednie i tylne oraz wszystkie tętnice lokalne np. tętnice szyjne głębokie.
Z mózgowia wychodzą nerwy czaszkowe. Mamy 12 par:
- I nerw węchowy, czysto zmysłowy, dochodzi tylko do niewielkiego obszaru błony śluzowej jamy nosowej, jest wypustka kresomózgowia;
- II nerw wzrokowy, wypustka międzymózgowia, czysto zmysłowy, dochodzi do siatkówki oka i odbiera bodźce wzrokowe;
- III nerw okoruchowy, IV nerw loczkowy, VI nerw obwodzący- poruszają mięśniami zewnętrznymi gałki ocznej
- IV bloczkowy, VI obwodzący- czysto ruchowe;
- III posiada komponentę parasympatyczną do mięśnia zwieracza źrenicy i do mięśni ciała rzęskowego,
- V nerw trójdzielny, komponent czuciowy dla twarzy, dzieli się na 3 gałęzie: nerw oczny, nerw szczękowy, nerw żuchwowy, nerw czuciowy dla całej twarzy i głowy, zawiera niewielką komponentą ruchową;
- VII nerw twarzowy- nerw mieszany: czuciowo-ruchowo-parasympatyczny. Jego podstawową komponentą jest komponenta ruchowa. Unerwia mięśnie mimiczne twarzy;
- VIII nerw statyczno-słuchowy, ma 2 komponenty, część słuchowa i część przedsionkową związaną z receptorem równowagi. Przechodzą przez przewód słuchowy wewnętrzny i dochodzą do ucha wewnętrznego, czysto zmysłowy
- IX, X- mieszane, komponenta ruchowa, czuciowa, parasympatyczna;
- IX nerw językowo-gardłowy. Dochodzi do mięśni gardła, zmysłowe unerwienie języka;
- X nerw błędny. Najważniejsza komponenta- parasympatyczna. Unerwia cały układ oddechowy, krążeniowy, znaczną część przewodu pokarmowego;
- XI nerw dodatkowy, czysto ruchowy, unerwia nerw mostkowo-obojczykowo-sutkowy;
- XII nerw podjęzykowy. Czysto ruchowy, unerwia wszystkie mięśnie własne języka i dochodzące do języka z otoczenia.
Nerw I wychodzi z kresomózgowia, II z międzymózgowia, III i IV ze śródmózgowia, V-VIII z mostu, IX-XII z rdzenia przedłużonego.
Pierwszym narządem zmysłu jest węch. Receptor węchu leży tylko w górnej części jamie nosowej. W błonie śluzowej pokrywającej małżowinę nosową górną i najwyższą oraz identyczne niewielkie pole na przegrodzie nosa. Tam dochodzą nici węchowe z opuszki węchowej i ta opuszka węchowa przedłuża się następnie w pasmo węchowe. Dochodzi do trójkąta węchowego. Stąd pasmem przyśrodkowym albo bocznym biegnie do najstarszej części kresomózgowia, czyli do węchomózgowia.
Drugim zmysłem jest zmysł smaku. Prowadzony jest z receptorów zlokalizowanych w kubkach smakowych. Tych kubków smakowych mamy najwięcej na języku i one znajdują się w brodawkach grzybowatych i stamtąd smak prowadzony jest przez część siódmego nerwu czaszkowego i w brodawkach liściastych i okolonych stamtąd smak prowadzony jest przez nerw IX. Oprócz tego kubki smakowe zlokalizowane są w błonie śluzowej jamy ustnej poza językiem, czyli w podniebieniu, policzkach, wargach i tam te kubki smakowe unerwione są przez nerw X. Język ruchowo unerwiony jest przez nerw XII i ten nerw unerwia tylko ruchowo. Język unerwiony jest smakowo przez nerw VII i IX, a czuciowo jest tak, że trzon i szczyt języka unerwione są przez nerw V, nasada przez IX za wyjątkiem 2 małych pól unerwionych przez nerw błędny.
Czucie dzielimy na powierzchniowe i głębokie. Receptory czucia powierzchniowego (dotyku, ucisku, bólu i temperatury) znajdują się w skórze, a głębokiego (czucie położenia, kształtu, wibracji) w więzadłach, torebkach stawowych i ścięgnach mięśni.