Krasicki (1735 - 1801 ) pseudonim "XBW" został nazwany już za życia "księciem poetów". Był najwybitniejszym twórcą czasów oświecenia. Przez pewien czas sprawował funkcję naczelnego redaktora w "Monitorze" Na łamach którego drukował swoje felietony, rozprawy i artykuły społeczno-polityczne. W 1772 r. Krasicki został poddanym króla pruskiego, lecz mimo to stale utrzymywał kontakt z Polską. Jako wybitny indywidualista doby oświecenia przebywał na różnych dworach królewskich. Do końca swojego życia pozostał wiernym patriotą, a w swoich utworach walczył o światłego, mądrego człowieka i obywatela. Został za życia nazwany "księciem poetów" i nagrodzony medalem "męża godnego chwały muza chroni od śmierci"
Bajka jeden z najstarszych gatunków dydaktycznych wywodzący się z starożytnej Grecji - bajki Ezopa. W literaturze rzymskiej znane są bajko Fedrusa. W Polsce bajka pojawiła się po raz pierwszy w czasach renesansu (Mikołaj Rej), ale największą popularnością cieszyła się w oświeceniu.
I.Krasicki wydał dwa tomiki bajek "Bajki i przypowieści" zawierający 96 utworów, "Bajki nowe" 72 bajki
Bajka to utwór z pogranicza liryki i epiki w którym istotną cechą jest alegoryczność (przenośnia) tzn. bohaterami bajek są zwierzęta lub rośliny o ludzkiej psychice, spełniają one role masek pod którymi kryją się wady ludzkie. Lis jest symbolem chytrości, przebiegłości i sprytu, osioł-głupota, upór
Bajki możemy podzielić na epigramatyczną - zwięzła, krótka; narracyjna - opisowa, dłuższa z miniaturową fabułą.
Bajki pełnią funkcję dydaktyczną (wychowawczą) i moralizatorską (pouczają, ostrzegają) W każdym utworze możemy znaleźć jakiś ukryty morał, zamieszczony w początkowej i końcowej części bajki (stanowiący puentę)
"Wstęp do bajek" - przypisuje ludziom cechy których nie mają. Istnienie idealnych ludzi jest bajką. Bajka jest oderwaniem się od rzeczywistości.
"Szczur i kot" Jest to bajka epigramatyczna. Szczur jest uosobieniem głupoty, wyniosłości, a równocześnie zarozumiałości, co w sumie doprowadza do klęski. Pod przykryciem tego zwierzęcia kryją się ludzie którzy są zapatrzeni w siebie i nie zwracają uwagi na to co dzieje się dookoła. Morał jest bardzo jasny należy wyzbyć się głupiej zarozumiałości.
"Malarze" w tej bajce autor odwołuje się do wartości prawdy. Na przykładzie dwóch malarzy ukazuje owe wartości prawdy. Piotr to człowiek biedny, uczciwy, znakomity malarz, jego prace zostają jednak niedocenione. Sławę zyskuję Jan, bogaty człowiek, który w swej pracy malarza nie wykazuje ochoty do pracy, w swych obrazach przedstawia rzeczy który nie odzwierciedlają prawdy. Morałem bajki jest to, że prawda nie popłaca, lepiej kłamać i upodobać się ludziom możnym zyskują wtedy ich łaskę i sławę.
"Jagnię i wilcy" W świecie zwycięża przemoc, siła, zło, które nie liczą się z pozostałymi. Zawsze mają jakiś pretekst. Wilki-agresorzy atakując jagnię nie kierują się żadnymi wartościami moralnymi. Bajka przedstawia ówczesną sytuację polityczną w Polsce. Jagnię jest symbolem naszego kraju, a wilcy to zaborcy kraju.
Satyra jako odrębny gatunek poetycki została wprowadzona w literaturze rzymskiej przez Horacego. Z Polskich przedstawicieli mistrzem w uprawianiu tego gatunku był niewątpliwie I. Krasicki. W czasach oświecenia satyry pisał także Naruszewicz. W satyrze autor wyraża swój krytycyzm wynikający z negatywnej oceny określonych zjawisk i przekonania iż należy je ośmieszyć i napiętnować wobec społeczeństwa. Gatunek pełni funkcję ironiczną
"Do króla" "Jesteś królem, czemu nie królewskim synem", "Jesteś królem, a byłeś mości panem", "Źle to więc żeś jest Polak, nie przychodzień", "Powiem bez ogródki, oto młodyś jeszcze", "O sposobie rządzenia niedobre masz zdanie", "Lubisz księgi, w ludziach kochasz się uczonych"
Wszystkie wady są w rzeczywistości zaletami króla. I.Krasicki posługuje się w tej satyrze ironią, która nie ośmiesza króla, lecz wymierzona jest w stan szlachecki. Zadaniem każdej satyry jest jak stwierdza sam I.Krasicki mówienie prawdy : "Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka, Wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka"
I.Krasicki wydał dwa zbory satyr. Pierwszy ukazał się w 1779 r. i obejmował dwanaście utworów, na czele z satyrą dedykacyjną "Do króla". Drugi zaś wydany został w 1784 r. i zawierał osiem satyr.
Tematyka satyr : "Do króla" satyra portretowa (paszkwil polityczny); "Pijaństwo" satyra społeczna (piętnująca wady ludzkie"; "Żona modna" satyra obyczajowa (ośmieszającą naśladownictwo cudzoziemszczyzny)
Satyra "Pijaństwo" charakteryzuje się ramową kompozycją. W rzeczywistości przedstawia ona dwóch znajomych z których jeden opowiada o przeżyciach z dnia poprzedniego. Z okazji imienin żony doszło do pijańskiej libacji zakończonej bójką i bólem głowy. Narrator wysłuchawszy całej historii swojego przyjaciela o niebezpieczeństwach płynących z pijaństwa, poucza go iż "traci się rozum, który człowiek od bydlęcia różni" Ci którzy nieulegają nałogowi pijaństwa odnoszą spore korzyści : cieszą się dobrym zdrowiem, są weseli, gospodarni, wolni od nałogu, chętni do pracy. Satyra ośmiesza i wyszydza podstawową wadę społeczeństwa - pijaństwo. Krasicki zastosował w tym liryku formę opowiadania. Poeta wykorzystując zdania w trybie rozkazującym, równoważniki i zdania pytające sprawił iż utwór ma charakter bardziej dynamiczny.
"Monachomachia" I.Krasickiego stanowi przykład poematu heroikomicznego. Gatunek ten przeżywał szczególną popularność w okresie oświecenia, lecz jego dzieje sięgają V w p.n.e., w którym powstała Batrachomachia, poemat opisujący wojnę mysz z żabami - parodiujący Iliadę Homera. Poemat heroikomiczny jest bowiem parodią poematu heroicznego, czyli eposu bohaterskiego. Poemat heroikomiczny mógł mieć charakter żartobliwy lub częściej satyryczny. W drugim przypadku elementy parodii eposu nie były zasadniczym celem, ale środkiem do celu, jakim stawało się ośmieszenie pewnych zachowań grup społecznych.
"Monachomachia" została wydana w 1778 r. bez zgody autora, lub za jego dyskretną wiedzą. Krasicki opisując miasto zachowuje pewną anonimowość, lecz prawdopodobnie chodziło o Przemyśl. Poeta odkrywa wszystkie wady ówczesnego duchowieństwa :zadufanie, pijaństwo, lenistwo, skłonność do bójek. Treść utworu napisana jest oktawą i opisuje walkę pomiędzy karmalitanami, a dominikanami wznieconą przez Jędze niezgody. Mnisi walczą kuflami, księgami. Spór kończy wejście prałata z winem. Krasicki na temat utworu miał opinię "Jeżeli potwarz, sama pełznąć zwykła: Jeżeli prawda, poprawcie się"
Stanisław Staszic (1775 - 1826)
Z pochodzenia mieszczanin. Był działaczem politycznym. Święcenia kapłańskie przyjął w 1779, lecz nie pełnił tej funkcji. Studiował we Francji filozofię i przyrodę. Poznał tam G.L. Buffona. Po powrocie został wychowawcą synów Zamoyskiego. Wykładał język francuski na Akademi Zamoyskiej. Brał udział w Sejmie Czteroletnim. Po III rozbiorze zajął się badaniami. W 1800 wstąpił do TPN i został prezesem. Był inicjatorem uwłaszczenia chłopów.
Utwór "Przestrogi dla Polski" został wydany w 1790 r., w okresie obrad Sejmu Czteroletniego i był związany z tym wydarzeniem. "Przestrogi …" napisał człowiek który odczuwał krzywdę chłopów i dostrzegał niszczycielską rolę magnaterii. W utworze autor jest za stworzeniem silnego państwa, gdzie szlachta i mieszczaństwo miało równe prawa. Przekonuje szlachtę, żeby podjęła program reform, uchwaliła konstytucję. "Przestrogi …" są apelem o skuteczność działań, o położenie tamy bezproduktywnemu gadulstwu, o wykorzystanie wszystkich możliwości uratowania ojczyzny.
F. S. Jezierski (1740-1791)
Był członkiem zgromadzenia misjonarzy w Warszawie. Po uzupełnieniu studiów we Włoszech otrzymał rozmaite godności kościelne i działał aktywnie w KEM. Jezierski był najbliższym współpracownikiem Kołłątaja w czasie Sejmu Czteroletniego. Ze względu na ostrość pióra nazwano go "wulkanem gromów Kuźnicy", sięgał bowiem do najbardziej radykalnej frazeologii.
"Katechizm o tajemnicach rządu polskiego" Nawiązuje formą do piśmiennictwa religijnego, napisany w formie dialogu (pytania i odpowiedzi) Wydany został anonimowo w Warszawie, aż pięciokrotnie co świadczy o jego ogromnej poczytności i celności sformułowań kompromitujących anachronizmy społeczne i ustrojowe Rzeczypospolitej. Współautorem utworu był prawdopodobnie Jan Śniadecki.
Hugo Kołłątaj (1750-1812)
Był działaczem i pisarzem politycznym. Organizował naukę i oświatę. Działał jako historyk i filozof. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej, studiował w Krakowie i za granicą. W latach 1777-1786 na zlecenie KEN zreformował w duchu oświcenia Akademię Krakowską. Od 1786 r. przebywał w Warszawie, włączył się w działalność Sejmu Wielkiego, był współtwórcą Konstytucji 3 maja. Stworzył Kuźnicę Kołłątajowską, czyli ośrodek propagandy stronnictwa patriotycznego. W 1791 r. został mianowany podkanclerzem koronnym. Od 25 VIII 1792 przebywał na emigracji, a podczas powstania był przywódcą lewicy, przewodniczącym Wydziału Skarbu Rady Narodowej. W latach 1794-1802 przebywał w więzieniu austriackim. Potem osiadł na Wołyniu. Był założycielem Liceum Krzemiennickiego.
Pisma polityczne Kołłątaja w których przygotowywał grunt pod prace sejmu Czteroletniego, zawierały głównie problemy ustrojowe, organizacji władz państwowych, sprawę mieszczan i chłopów. Najważniejszym dziełem Kołłątaja jest "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka". Uzupełnienie i pogłębienie "Listów" przyniosło "Prawo polityczne narodu polskiego" Stanowi ono projekt całości reform ustrojowych, poprzedzonych pięknie napisaną odezwą "Do Prześwietnej Deputacji"
"Do Stanisława Małachowskiego …" W utworze panuje praktyczny punkt widzenia, Kołłątaj proponuje konkretne rozwiązania w celu zbudowania mocnego państwa. Nowy naród opierać się miał w zasadzie na szlacheckiej tradycji kulturalnej. Kołłątaj krytykował sarmantyzm i oskarżał magnatów o doprowadzenie kraju do upadku. Nie zgadzał się z poglądami Krasickiego, który uważał że lud trzeba oświecać i przygotowywać do pełnienia funkcji obywatelskich. Uzasadniał to w ten sposób: "Nie masz nic straszniejszego w naturze ludzkiej niż oświecony niewolnik, który czuje cały ciężar niesprawiedliwości"