METALURGIA (polska sztuka pradziejowa)
Epoka brązu:
z brązu wyrabiano ozdoby kobiece, narzędzia rolnicze, siekierki, naczynia kultowe, miecze, sztylety. W razie potrzeby przedmiot ozdobny można było przetopić lub przekuć na użytkowy i odwrotnie,
na ziemiach Polski jedynie obszary Śląska i południowej Wielkopolski wcześnie wkroczyły w cykl kultur używających broni i narzędzi brązowych. Rozwinęła się tam kultura unietycka, której nie obce było także złoto,
drugi okres epoki brązu (1500-1300 pne) reprezentują tylko dwie kultury: przedłużycka w części zachodniej i trzciniecka we wschodniej i centralnej części Polski. Kulturę trzciniecką cechuje skromniejsza metalurgia, a spotykane w niej brązy pochodzą często z importu. Kultura przedłużycka bogatsza jest w brązy, przeważnie odlewane w formach na miejscu. Spotykamy tu sztylety, pierwsze miecze, groty oszczepów i strzał, liczne ozdoby, jak naramienniki, bransolety i szpile do odzieży. Naramienniki i bransolety mają formę spiralnych lub spreżynowatych zwojów taśmy, drutu lub sztabki brązowej, często zakończonych wówczas motywem spiralnej tarczki, symbolizującej niewątpliwie dysk słoneczny.
Kultura trzciniecka dostarcza dowodów na oddziaływanie nieznanych nam zresztą naczyń brązowych na ceramikę,
W czwartym i piątym okresie epoki brązu spotykamy z rzadka naczynia brązowe, z reguły bogato dekorowane, jak niskie czarki z uchami z Poznania - Starołęki, z Biernacic, pękatą wazę z Uni, czy naczynie wiaderkowate z Biernacic. Są one ostro profilowane i zdobione rzędami wyciskanych od wewnątrz drobnych guzków oraz rytowanym kreskowaniem.
Epoka żelaza:
w XIV stuleciu pne opanowano na Bliskim Wschodzie technologię jego produkcji,
zauważono wyższość żelaza nad brązem i wszelkie korzyści, jakie stąd płynęły,
około 1000 roku w południowej Europie rozpoczęto produkcję żelaza,
kultura halsztacka - teren dzisiejszej Austrii (VII i VIII wiek rozwinęła się produkcja żelaza).
Polska - kultura łużycka. Występowały nadal kultowe wózki na czteroszprychowych kołach z figurkami ptaków. Ozdoby wykonywano z brązu oraz żelaza.
V wiek pne ludność celtycka zamieszkująca tereny zachodnioalpejskie przyswoiła sobie tajniki wytwarzania żelaza. Stało się to źródłem jej sukcesów cywilizacyjnych i potęgi militarnej. Wpływów celtyckich na rozwój kulturowy Europy poza obszarem cywilizacji śródziemnomorskich nie można nie doceniać. Poprzez opanowanie i rozwój technologii żelaza, twórcze przyswojenie motywów sztuki hellenistycznej i mocne oparcie na tradycji kultury późnohalsztackiej stworzyli Celtowie podstawy rozwoju rozległej i stosunkowo jednolitej kultury w Europie. Ludność celtycka w swoich enklawach na ziemiach polskich wprowadziła szereg istotnych zmian głownie w zakresie hutnictwa i kowalstwa żelaza.
Grupa przeworska kultury grobów jamowych, wznosząc nowe jakości cywilizacyjne na nasze ziemie, zawdzięczała najwięcej Celtom w dziedzinie broni, narzędzi pracy i niektórych ozdób, zwłaszcza zapinek.
ŚREDNIOWIECZE:
od X wieku ozdoby kobiece wykonywane przede wszystkim ze srebra, rzadziej z brązu i ołowiu, a w nielicznych tylko przypadkach - ze złota. Począwszy od wieku IX źródła pisane donoszą o złotych przedmiotach liturgicznych, zastawie stołowej dworu książęcego i ozdobach arystokratek. Można sądzić, iż z tego metalu wytwarzano znaczną część najcenniejszych dzieł sztuki złotniczej. Wykopaliska archeologiczne ujawniły dotychczas zaledwie kilka drobnych przedmiotów złotych wobec setek ozdób srebrnych.
Złotnictwo wczesnośredniowieczne osiągnęło w Polsce wysoki kunszt, dorównując najlepszym warsztatom Rusi Kijowskiej, Niemiec i Czech. Posługiwano się biegle filigranem i granulacją.
POLSKIE RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE
Z czasów przedromańskich i romańskich zachowały się w Polsce wyroby złotnicze przede wszystkim o przeznaczeniu kościelnym: kielichy, relikwiarze oraz insygnia biskupów i przełożonych klasztorów - pastorały i pierścienie. Spora część tych obiektów, wydobyta z grobów, ma skromny charakter, zgodny z przeznaczeniem sepulkralnym.
W dziedzinie importów największą grupę stanowią emalie lizmuzyjskie. Należą do nich miedzy innymi relikwiarze skrzynkowe, ozdobne oprawy ksiąg, krzyże, pastorały.
Grupa zabytków lokalnego pochodzenia:
Do grupy zabytków lokalnych należą kielichy z patenami i insygnia biskupie odnalezione w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych głównie w katedrach: krakowskiej, gnieźnieńskiej, poznańskiej, oraz w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą i w opactwie Benedyktynów w Tyńcu. Prosta forma i skromna dekoracja tych dzieł przemawiają za wykonaniem ich na miejscu, w Polsce.
Osobne miejsce należy poświęcić wypada należącym również do złotnictwa pieczęciom, znanym z kilkunastu odcisków. Wśród nich wyróżniają się sygilla: Mieszka III Starego (II połowa XII wieku), Bolesława V Wstydliwego (z 1278 roku), z przedstawieniami katedry krakowskiej ( z około połowy XII wieku i z pierwszej połowy XIII wieku).
Charakterystyka złotnictwa w Polsce od X do XIII wieku:
Najwybitniejsze dzieła pochodziły z importu, głównie ze środowisk Europy Zachodniej, ale także z Południowej i Wschodniej. Pojawiły się też wyroby o dużej wartości artystycznej, które zostały wykonane w Polsce, ale przez złotników wykształconych zapewne w ośrodkach zachodnioeuropejskich.
Odlewnictwo:
na specjalną uwagę zasługują dwa monumentalne zabytki: brązowe płyty drzwi katedry płockiej, obecnie znajdujące się w soborze Sofijskim w Nowogrodzie Wielkim, oraz odlane z brązu podwoje w katedrze gnieźnieńskiej (oba te zabytki ze względu na zdobiące je płaskorzeźbione sceny figuralne należą również do rzeźby),
naczynia z brązu w kształcie zwierząt, między innymi pochodzące z Koniuszy, z pierwszej połowy wieku XIII (obecnie w skarbcu katedry na Wawelu), oraz antaby,
drobne wyroby z brązu, jak okucia kodeksów w Płocku czy Wislicy z wieku XIII czy też krzyże brązowe, między innymi z Bielczy, przeważnie pochodzące z XIII wieku,
Kowalstwo artystyczne:
Kowalstwo należy do tych dziedzin rzemiosła, które obok złotnictwa i odlewnictwa rozwinięte już były w czasach przedhistorycznych. Jeśli chodzi o okres romanizmu, na uwagę w zakresie tej wytwórczości zasługują okucia drewnianych drzwi oraz skrzyń.
Skrzynie datowane na koniec XII i XIII wieku wzmacniane pionowymi listwami, wzbogacane rozetami, pokrywały je także żelazne taśmy umocowane licznymi gwoździami.
Polskie kowalstwo artystyczne z tego okresu przedstawia się dość skromnie w porównaniu z zabytkami romańskimi pochodzącymi z Europy Zachodniej, takimi jak okucia drzwi portalu św. Anny w kościele Notre Dame w Paryżu czy też okucia drzwi z terenu Niemiec. Ocenę wyrobów polskich utrudnia brak precyzyjnego datowania naszych obiektów, które jednak zapowiadają znakomity rozwój kowalstwa artystycznego w Polsce w następnych stuleciach.
Broń:
Z omawianego okresu (X - XIII wiek) pochodzi też stosunkowo często znajdowana w trakcie wykopalisk broń. Są to przede wszystkim szyszaki, a także groty włóczni i topory. Obiekty te wzbudziły dość duże zainteresowanie zarówno archeologów, jak i historyków sztuki. Jeśli chodzi o szyszaki, sporo miejsca poświęcono przede wszystkim hełmom żelaznym w formie stożka pokrytego z zewnątrz pozłacaną blachą miedzianą, z tuleją na pióropusz u szczytu. Podczas prac wykopaliskowych odkryto również egzemplarze używanego na naszych terenach hełmu, tak zwanego normandzkiego, także w kształcie stożka, ale z prostokątnym nosalem. Z miejscowych wyrobów odkryto stosunkowo dużo mieczy. Znane z wykopalisk są także groty włóczni i topory.
1