• Wykładnia prawa

Proces objaśniania, tłumaczenia bądź rozumienia tekstu mówionego lub pisanego. Przekonanie, że wszelkie przejawy naszej aktywności znajdują ostatecznie swój wyraz w języku.

Wykładnia to sposób poznania i objaśnienia wszelkich przedmiotów kulturowych (wykładnia sensu largissimo).

Wykładnia ogranicza się do kwestii rozumienia oraz objaśniania tekstów mówionych lub pisanych (wykładnia sensu largo).

Wątpliwości co do rozumienia tekstu w jego bezpośrednim znaczeniu (wykładnia sensu stricte)

Wykładnia ze względu na przedmiot (prawo) oraz cel (rozstrzygnięcie konkretnego przypadku prawnego) jest procesem specyficznym.

Rozumienie wykładni może być klaryfikacyjne (semantyczne) - chodzi o ustalenie znaczenia słów i zwrotów, co w konsekwencji prowadzi do nadania tekstowi prawnemu pewnego znaczenia lub derywacyjne - chodzi o rekonstrukcję norm postępowania ustalających kto i w jakich sytuacjach (okolicznościach) jak ma się zachowywać.

• Rodzaje wykładni

Systematyka wykładni ze względu na:

• osobę interpretatora

• materiały

• kontekst wykładni

Ze względu na osobę:

Wykładnia autentyczna - dokonuje jej organ, który był uprawniony do wydania interpretowanego przepisu, moc wiążąca takiej wykładni jest taka sama jak moc obowiązująca przepisu interpretowanego

Wykładnia legalna - wykładnia abstrakcyjna. Konflikt w doktrynie: według jednego poglądu wykładnia ma moc powszechnie obowiązującą i wobec czego w Polsce nie ma organu, który by jej dokonywał. Wedle innego poglądu Trybunał Konstytucyjny ma prawo do jej stosowania, wedle innego to Sąd Najwyższy, podejmując niewiążące uchwały dotyczące rozbieżności w orzecznictwie ją stosuje

Wykładnia sądowa (operatywna)- dokonują jej sądy wszelkich instancji. Szczególne znaczenie dla praktyki ma wykładnia, dokonywana przez sądy wyższe, czyli Naczelny Sąd Administracyjny i Sąd Najwyższy, jak i Sądy Apelacyjne. Wykładnia taka jest obowiązująca jedynie w danej sprawie, jednakże orzeczenia takich sądów pełną doniosłą, czasem precedensową rolę w kształtowaniu praktyki interpretacyjnej

Wykładnia doktrynalna - dokonywana jest przez przedstawicieli nauki prawa, nie posiada mocy wiążącej, to ma tym większe znaczenie, im większy jest naukowy autorytet dokonującego wykładni.

• Wykładnia operatywna (sądowa)

• Etap wstępny - ustalenie, czy przepis prawa budzi wątpliwości

• Ustalenie właściwego znaczenia przepisu prawnego, odwoływanie się do dyrektyw wykładni, reguł wykładni pierwszego stopnia (językowa, systemowa, funkcjonalna)

• Kolizja interpretacyjna - odwołanie się do dyrektyw II stopnia

• Sformułowanie decyzji interpretacyjnej

• Rodzaje wykładni

Ze względu na materiały:

Wykładnia dogmatyczna - uwzględniająca jedynie przepisy obowiązujące aktualnie w danym kraju

Wykładnia historyczna - sięgamy głębiej, do genezy przepisów, instytucji prawnych oraz zmian, które dokonywały się w czasie

Wykładnia porównawcza - uwzględnia nie tylko prawo krajowe, ale dokonuje zestawienia, porównania z analogicznymi przykładami z innych państw i systemów prawnych

• Toposy interpretacyjne (argumentacyjne)

Uzasadnianie decyzji interpretacyjnej polega na przytaczaniu argumentów, które przemawiają za tym, że norma ma określone znaczenie.

• Dyrektywy wykładni (wzięte w izolacji) rzadko stanowią niepodważalny argument, że norma ma określone znaczenie,

• Dyrektywy wykładni jedynie z mniejszą lub większą mocą przemawiają za przyjęciem lub odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej,

• Dyrektywy wykładni często mają strukturę antytetyczną - dyrektywie, która przemawia za jakimś znaczeniem można przeciwstawić dyrektywę, która przemawia przeciwko temu znaczeniu,

• Od większości dyrektyw istnieją wyjątki,

• Efekt uzasadniający dyrektyw wykładni to co do zasady rezultat kumulatywnej oceny argumentów pro i contra, a zatem oceny, czy istnieją lepsze (mocniejsze) racje, które przemawiają za przyjęciem czy też odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej

Ze względu na kontekst:

• - Wykładnia językowa (literalna)

• - Wykładnia systemowa

• - Wykładnia funkcjonalna (teleologiczna, celowościowa)

Wykładnia językowa - gdy mamy trudności z bezpośrednim, wyraźnym rozumieniem teksu lub przepisu prawnego. Obowiązuje zasada, że to, co nie budzi wątpliwości nie powinno być interpretowane. Można ją podzielić na wykładnie semantyczną, syntaktyczną oraz pragmatyczną. Celem wykładni jest sformułowanie oraz ustalenie rzeczywistego znaczenia normy prawnej. Aby to osiągnąć, należy posłużyć się dyrektywami wykładni językowej.

• Dyrektywy wykładni językowej

1. Normie należy przypisać takie znaczenie, jakie ma ona w języku potocznym chyba że ważne względy przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia (domniemanie języka potocznego)

2. Jeżeli na gruncie języka potocznego można przypisać normie kilka różnych znaczeń to należy wybrać to, które jest najbardziej oczywiste

3. Jeżeli prawodawca nadal określonym wyrażeniom znaczenie swoiste, to należy je rozumieć właśnie w takim znaczeniu (domniemanie języka prawnego)

4. Jeśli określony termin należy do terminów specyficznych w określonej dziedzinie wiedzy lub praktyki społecznej, to należy przyjąć, że termin ten ma takie znaczenie, jak w tych dziedzinach (domniemanie znaczenia specjalnego)

5. Wolno jest odstąpić od znaczenia literalnego danego przepisu, gdy znaczenie to pozostaje w oczywistym konflikcie lub sprzeczności ze znaczeniem innych norm systemu, zwłaszcza, gdy normy te mają wyższą moc prawną

6. Wolno jest odstąpić od znaczenia literalnego wówczas, gdy znaczenie to prowadzi do absurdalnych z punktu widzenia społecznego konsekwencji (argumentum ad absurdum)

7. Wolno jest odstąpić od znaczenia literalnego wówczas, gdy znaczenie to prowadzi do rażąco niesprawiedliwych rozstrzygnięć lub pozostaje w oczywistej sprzeczności z powszechnie akceptowalnymi normami moralnymi.

8. Ustalając znaczenie literalne przepisu należy brać pod uwagę przepisy prawne, wolę prawodawcy oraz cel regulacji (reguła harmonizowania kontekstów)

9. Jeżeli nawet odstępujemy od znaczenia literalnego, to interpretacja danego wyrażenia powinna pozostać w ramach możliwego znaczenia słownikowego

10. Rożnym zwrotom nie należy nadawać tego samego znaczenia - zakaz stosowania interpretacji synonimicznej

11. Tym samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń - zakaz interpretacji homonimicznej

12. Nie wolno jest interpretować przepisów prawnych tak, by pewne ich elementy okazały się zbędne

13. Lege non distinguente nec nostrum est distinguere (tam gdzie rozróżnień nie wprowadził ustawodawca nie można ich wprowadzać interpretatorowi)

Wykładnia systemowa

Jeśli w drodze wykładni językowej nie da się usunąć wszelkich wątpliwości, należy posłużyć się regułami wykładni systemowej Polega ona na ustalaniu znaczenia normy ze względu na system prawny, do którego ta norma ma należeć (wykładnia jest przeprowadzana, aby stwierdzić, czy dana norma należy do systemu).

Należy wziąć pod uwagę dwie okoliczności:

Pierwsza - czy ustalona w drodze wykładni norma nie jest sprzeczna z innymi normami systemu, zwłaszcza z tzw. zasadami systemu

Druga - okoliczność, że interpretowana norma znajduje się zawsze w jakimś otoczeniu, kontekście innych norm i przepisów należących rodzajowo do tej samej regulacji lub gałęzi prawa.

(Przypomnienie: Zasady systemu to normy o szczególnej doniosłości dla danego systemu, choć często nie są wprost wyrażone w przepisach prawnych systemu. Zasady wynikają z konstytucji oraz ustaw okołokonstytucyjnych oraz kodeksów oraz tradycji prawnej.)

• Dyrektywy wykładni systemowej

Okoliczność - bezpośredni kontekst prawny

1. Jeżeli wykładnia językowa nie usunęła wszelkich wątpliwości co do znaczenia interpretowanej normy, należy ustalić takie jej znaczenie, które jest zgodne z częścią systemu prawnego, do której interpretowana norma należy, inaczej, znaczenie interpretowanej normy należy ustalić w ten sposób, by było ono możliwie jak najbardziej harmonijne w stosunku do innych norm gałęzi systemu prawa, do którego należy interpretowana norma

2. Ustalając znaczenie normy interpretator powinien wziąć pod uwagę systematykę wewnętrzną aktu, do którego należy interpretowana norma

3. Wszystkie normy prawne powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami prawa

4. Interpretując normy prawne należy mieć na względzie przede wszystkim zasady konstytucyjne

5. Interpretacja norm prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego publicznego

6. Normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane w zgodzie z normami prawa europejskiego

7. Nie należy interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do ich sprzeczności z innymi przepisami

8. Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk

Wykładnia funkcjonalna - ma uwzględniać cel, jakiemu ma służyć norma (przepis) będąca przedmiotem regulacji. Możemy rozważać różne konteksty, a więc różne cele hipotetyczne:

• Prawny (badamy interpretowaną normę z punktu widzenia całej regulacji prawnej, w której norma jest zawarta {ratio legis} lub z punktu widzenia całego obowiązującego systemu prawnego {ratio iuris})

• Moralny, ekonomiczny, społeczno-polityczny

1. Jeżeli w procesie wykładni uwzględnia się cele prawa, to cel interpretowanej normy powinien być z nim zgodny lub przynajmniej być zgodny z celem instytucji prawnej, do jakiej należy interpretowana norma

2. W razie wątpliwości dotyczącej znaczenia normy będącej elementem określonej instytucji prawnej należy znaczenie to ustalić w ten sposób, by odpowiadało ono funkcji tej instytucji jako całości

3. Jeżeli możliwe są różne znaczenia interpretowanej normy lub istnieje spór co do kwestii jej znaczenia, dokonujący wykładni winien wybrać to znaczenie, przy którym norma jest najbardziej zgodna z przyjętymi ocenami moralnymi lub regułami społecznymi

4. Jeżeli w procesie wykładni uwzględnia się oceny moralne lub reguły społeczne, to należy posługiwać się nimi jednolicie, przynajmniej w stosunku do wszystkich norm i instytucji prawnych, do których należy interpretowana norma.

• Podział ze względu na zakres:

1. Wykładnia literalna = językowa

2. Wykładnia rozszerzająca - każda wykładnia, która daje wynik szerszy od wykładni językowej

3. Wykładnia zwężająca - każda wykładnia, która daje znaczenie węższe to wykładnia zwężająca.

Wykładnia genetyczna

Wykładnia genetyczna - zgodna z wola i intencjami prawodawcy - wykładnia literalna to to, co powiedział normodawca pokrywa się z tym, czego chciał

Wykładnia rozszerzająca - gdy przyjmujemy znaczenie przepisu szersze od znaczenia językowego, gdyż normodawca powiedział mniej, niż zamierzał

Wykładnia zwężająca - przyjmujemy znaczenie węższe od językowego, ponieważ normodawca powiedział więcej, niż zamierzał.

Wszystkie przepisy prawa winny być interpretowane literalnie, chyba że są szczególne racje, być nadać im interpretację rozszerzającą lub zwężającą

Nakaz wykładni literalnej przepisów prawa karnego

Nakaz wykładni literalnej przepisów prawa podatkowego

Zakaz stosowanie wykładni rozszerzającej przepisów prawa karnego, jeśli ta interpretacja miałaby prowadzić do rozszerzenia odpowiedzialności karnej

Zakaz stosowania wykładni rozszerzającej przepisów prawa podatkowego, jeśli miałaby ona doprowadzić do rozszerzenia zakresu należności podatkowych

Zakaz wykładni rozszerzającej wyjątków

Zakaz interpretacji rozszerzającej przepisów, które stanowią lex specialis (przepisy szczególne)

Zakaz wykładni rozszerzającej przepisów upoważniających

Wolności i uprawnienia mogą być interpretowane rozszerzająco

• Wykładnia ze względu na stosunek do obowiązującego prawa

Wykładnia secundum legem

Wykładnia praeter legem

Wykładnia contra legem

Odpowiednio: wykładnia zgodna, wykraczająca oraz sprzeczna z akceptowanym w danej kulturze prawnej kanonem wykładni prawa.

Generalny nakaz stosowania wykładni secundum legem

Generalny zakaz stosowania wykładni contra legem (wykładnia prawotwórcza)

• Teorie wykładni

1. Teorie deskryptywne

2. Teorie normatywne

• - teorie statyczne

• - teorie dynamiczne

• Teorie deskryptywne

Odpowiadają na pytanie, jak w rzeczywistości przebiega proces wykładni prawa i jakie są jego elementy składowe.

Odwołują się do wszelkich materiałów, związanych bezpośrednio z procesem wykładni prawa, przede wszystkim wykorzystują „materiał orzeczeń”, informujący o praktyce interpretacyjnej w pewnego typu sprawach. W RP szczególne znaczenie mają orzeczenia Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego w tzw. sprawach trudnych (hard cases). Precedensowe orzeczenia kształtują praktykę wymiaru sprawiedliwości dla wszelkich przypadków, które mogą zostać uznane za podobne.

Oprócz orzeczeń dla konstruowania takich teorii mają znaczenie:

Materiał socjologiczny - pozyskiwanie danych socjologicznych o uczestnikach procesu nie jest trudne, szczególnie o sędziach

Materiał psychologiczny - dane o przeżyciach oraz emocjach i innych doznaniach psychicznych, które pojawia się u osób, dokonujących wykładni prawa

Materiał historyczny = można dzięki niemu ustalić źródło zwyczajów oraz tradycji interpretacyjnych, porównać instytucje prawne współczesne oraz z przeszłości, dane dostępne oraz obiektywne

• Teorie normatywne

Starają się stworzyć idealny model wykładni, chcą odpowiedzieć na pytanie, jak proces wykładni powinien wyglądać. Metodą jest sformułowanie odpowiednich dyrektyw (zaleceń) dla interpretatora. Tylko postępowanie zgodnie z nimi może dojść do właściwego ustalenia znaczenia interpretowanej normy. Przykłady takich dyrektyw zostały już omówione.

Teorie statyczne - za cel stawiają sobie stałość, pewność i bezpieczeństwo prawne. Wykładni dokonuje się w ten sposób, żeby w pełni uwzględnić wolę ustawodawcy, która doprowadziła do ustanowienia przepisu. Wykładnia musi wiernie odtwarzać wolę kreatora normy. Prawnicy teorii pozytywistycznych kontynentalnych określali bierną oraz odtwórczą rolę prawnika, który ma być „ustami ustawy”, gwarantem spełnienia woli prawodawcy. Wszystkie typy wykładni, które tego wymogu nie zachowują są niedopuszczalne - zarówno contra legem jak i extra legem. Potrzeba odtworzenia poprzez wykładnie woli historycznego prawodawcy, który wydał normę interpretowaną (teoria subiektywna)

Teorie dynamiczne - za swój cel biorą zapewnienie maksymalnej adekwatności między normami obowiązującego prawa, zawartymi w ustawach a wciąż zmieniającą się rzeczywistością. Prawo ustawowe zmienia się zbyt wolno, wobec czego zadaniem wykładni jest dostosowanie tego prawa do szybciej niż ono zmieniającej się rzeczywistości. Wykładnia prawa musi być uniezależniona od woli historycznego prawodawcy oraz przeniesiona na grunt konkretnego przypadku, w której wykładnia jest dokonywana. Jeśli wola normodawcy ma być brana pod uwagę, to tylko tego aktualnego (teoria obiektywna). Dla tego typu wykładni adekwatna jest wykładnia sędziowska, bo prawo jest tym właśnie, co dzieje się w sądach - co po prostu czynią sędziowie.

• Dyrektywy preferencji

Interpretator powinien opierać się na rezultatach wykładni językowej i dopiero gdy ta doprowadzi do nie dających się usunąć wątpliwości korzystać z wykładni systemowej, jeśli natomiast również wykładnia systemowa nie doprowadziła do usunięcia wątpliwości interpretacyjnych, to wolno jest posłużyć się wykładnią funkcjonalną.

Od jasnego nie budzącego wątpliwości rezultatu wykładni językowej wolno odstąpić i oprzeć się na wykładni systemowej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym ważne racje, od jasnego rezultatu wykładni językowej i systemowej można odstąpić i oprzeć się na wykładni funkcjonalnej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym ważne racje.

• Domniemania interpretacyjne

• Domniemanie zgodności normy z konstytucją

• Domniemanie zgodności normy niższego rzędu z normą hierarchicznie wyższą

• Domniemanie racjonalności prawodawcy (prawodawca nie stanowi norm sprzecznych, zbędnych, dąży do społecznie aprobowanych celów, liczy się z konsekwencjami empirycznymi podejmowanych decyzji, dysponuje najlepszą wiedzą empiryczną)

Przykładowe pytania:

Wykładnia językowa to inaczej: (systemowa, celowościowa, literalna)

Wykładni autentycznej dokonuje : (Trybunał Konstytucyjny, Sąd Najwyższy, organ, który wydał dany akt)

Wykładnia „praeter legem” to wykładnia : (zgodna z prawem, wykraczająca ponad prawo, niezgodna z prawem)

Dyrektywa: „Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk” należy do dyrektyw: (literalnych, systemowych, celowościowych)

Teorie wykładni , które stawiają sobie za cel bezpieczeństwo prawne to : (statyczne, dynamiczne, deskrypcyjne)

---