XV. Historyzm

Liczba mnoga

• Historyzmy, a nie historyzm, tak jak teorie literatury, a nie teoria literatury → XX wiek: rozmnożenie postaw metodologicznych kosztem jednej wszechobejmującej metody

• Historyzmy:

1. Działalność Haydena White'a (ur. 1928):

• jego Metahistory (1973) → przewrót w myśleniu o historii i historiografii

• Strukturalista, ale też wpływy Gianbattisty Vico i F. Nietschego (ze względu na wpływy N. - H.W. do poststrukturalizmu)

• Tekst historiograficzny jako retoryczna maszyneria do produkowania efektu realności

• Struktury językowe, dzięki którym historyk próbuje przekonać nas o swej obiektywności

• Tropologia (nauka o tropach retorycznych) White'a różni się od nowohistorycznej ideologii

2. Ruch akademicki New Historism (Nowy Historyzm, materializm kulturowy):

• Marksizm lub XX-wieczne badania kulturowe

• Stanowi wyrazistą odmianę badań kult.

• Ideologiczna relacja między tekstem a rzeczywistością historyczną

• Światopoglądowe przesłanki mówienia o świecie oraz wpływ materialnych praktyk kulturowych na pisanie literatury

• Ideologia

• Ideologia NH i tropologia W. ⇒ iluzoryczność obiektywizmu w badaniach historii i neutralność dyskursu ją opisującego

Złudzenia obiektywizmu

• Klasyczna historiografia (oparta na poromantycznym poglądzie o wpływie historii na jednostkę):

• Dotarcie do dziejów i przedstawienie ich takimi, jakie były

• Neutralne prezentowanie ich we własnym dziele historyka

• Podwójna obiektywność - przedmiotu badania i samego dyskursu

• Historia przemawia przez prace historyków i pokazuje swoje oblicze

• Tekst historyka wehikułem do przenoszenia gotowych treści

• Leopold Ranke (najważniejszy historyk niemiecki): historyk ma rozumieć epokę samą w sobie, jej sens oraz nauczać rozumienia owej epoki; całkowicie wymazać podmiot, piszącego historyka, by rzeczy mówiły same, podmiot piszący jako organ przedmiotu opisywanego, przedstawić całą prawdę, pomijając przypadkowość, ograniczenia ludzkiego istnienia.

• Friedrich Nietzsche - krytyka obiektywizmu (lata 70-te XIX wieku):

• Za XIX-wiecznym metodologiem historiografii J. G. Droysenem: przeszłość ważna nie dlatego, że była, ale dlatego, że nadal oddziałuje na nas

• Obiektywizm maskuje niejawne założenia filozoficzne

• Zamiast przeżywania beznamiętne intelektualne pojmowanie

• Wiara w absolutną wartość faktów

• Pozorne uwolnienie od wartościowania

• XIX-wieczne cechy myślenia historycznego krytykowane przez N.: intelektualizm, obiektywizm, faktografizm, prowidencjalizm (wiara w działanie Boskiej Opatrzności), antyaksjologizm

• Najbardziej atakowany obiektywizm - źle oceniany przez wszystkich hermeneutów oraz nurt przełomu antypozytywistycznego

• 
  Pokantowska płaszczyzna epistemologiczna wykluczająca poznanie bezpośrednie ⇒ krytyka obiektywizmu N. i Droysena

• Droysen: historia to nie to, co było, ale nazwa, która, podobnie jak przyroda, określa pojęcie pomagające duchowi ludzkiemu objęcie świata zjawisk → historia jako kategoria w sensie kantowskim, tzn. organizująca percepcję

• Jednak podstawą tego pojęcia nie jest ahistoryczna świadomość, ale świadomość historyczna, która zinterpretowała samą siebie

• D. i N.: zadanie historyka to nie poznawanie i przedstawianie rzekomego obrazu przeszłości (niedostępny jako rzecz sama w sobie), ale na poszerzaniu naszego świata myśli dzięki poznawaniu ciągłości ludzkiego rozwoju moralnego; jedynym narzędziem może być zatem ROZUMIENIE (Verstehen) ≠ WYJAŚNIANIE (Erklären)

Facta ficta

• Nietzsche: zadaniem historyka nie jest dokładna rekonstrukcja historyczna, ale próba przywrócenia do życia

• Historia nie jest zamkniętą księgą wertowaną przez historyka

• Historyk zawsze konstruuje, nie ma możliwości do tarcia do prawdziwego sensu wydarzeń historycznych

• Dzieje świata to dzieje naszych mniemań na temat faktów historycznych, ich motywów i przyczyn, to tylko facta ficta, seria „widziadeł nad przepastnymi mgłami niezgłębionej rzeczywistości”

• Człowiek ujarzmia przeszłość z pobudek popędu sztuki, a nie prawdy

• Język dla N. to nie przezroczyste narzędzie komunikowania wiedzy o świecie, ale struktura retoryczna, maskowana przez nasze dążenie do obiektywnej prawdy

• Prawda to „ruchliwa armia metafor, metonimii, antropomorfizmów”, suma ludzkich stosunków - poetycko, retorycznie wzmożonych, upiększonych, po długim użytkowaniu wydają się obowiązujące; prawdy to złudy, o których zapomniano, że nimi są, to metafory, które się zużyły i straciły zmysłową siłę wyrazu

• Poznanie jest ustrukturyzowane jako trop:

• Polega na szeregu przeniesień lub substytucji (metafora, metonimia) między doznaniem zmysłowym a skonstruowaniem pojęcia

• 
  Przypisanie tego, co właściwe ludzkiemu myśleniu rzeczywistości nie-ludzkiej (antropomorfizm)

• Zmiana porządku przyczyny i skutku (hypallag)

• Część za całość lub odwrotnie (synekdocha)

• Te 3 tropy i 2 figury określają, zdaniem N., całość ludzkiego poznania; zawsze w nich mediacja, nie - docieranie bezpośrednie do prawdy

• Sedno krytyki N. (duży wpływ na historiografię XX-wieczną): Niemożność dotarcia do niezapośredniczonej, niezależnej od podmiotu, języka historycznej istoty rzeczy, nieautonomiczność sensu zdarzeń historycznych, kreacyjny charakter dyskursu historyka

Poetyka historii

• Metahistory White'a - interpretacja XIX-wiecznej historiografii, autor dowodzi:

1. Style wyjaśniania historycznego różnią się zależnie od wykorzystania którejś z 3 podstawowych strategii:

1. fabularyzacji (możliwe wzorce: romantyczny, tragiczny, komiczny, satyryczny);

2. argumentacji (formistyczny, mechanicystyczny, organicystyczny i konceptualistyczny);

3. ideologizacji (anarchistyczny, radykalny, konserwatywny, liberalny)

• Historyk wybiera styl i postępuję według jego założeń strukturalnych

2) praca historyka przypomina akt poetycki - dochodzi do strukturalnej prefiguracji historycznego pola badań za pomocą tropu metafory, metonimii, synekdochy i ironii

• Z podwójnej perspektywy - dyskursywno-tropologicznej, a więc metahistorycznej zbadał dzieła XIX-wiecznych historyków

• Prace filozofów historii (np. Hegla, Marksa, Nietzschego) i historyków „właściwych” (np. Rankego, Tocqueville'a) nie różnią się - opierają się na podobnych trybach świadomości, figurach wyobraźni

• „Czysta” historiografia nie istnieje, zawsze wpleciona w nią filozofia historii, zawsze przyjęta strategia retoryczna; powstaje określona interpretacja dziejów

• White strukturalistą, gdyż przyjmuje pierwszeństwo strukturalnych inwariantów (archetypowych opowieści) przed poznaniem tego, co jednostkowe

↓

Tą drogą zbliża się do Northopa Frye'a

• Ale i poststrukturalistą, bo: złożenie nieustannej tropologizacji poznania i dyskursu

↓

Zbliżenie do Paula de Mana, a więc do dekonstrukcjonizmu

• Jednak ostatecznie bliżej do strukturalizmu, np. do Romana Jakobsona, ponieważ tropologia jako głęboka struktura przedpoznawcza, przed aktem jednostkowego poznania

• 
  Narracja jako główny wzorzec ludzkiego poznania, ona pierwotna wobec świata (nie wtórna, jak to było w realistycznej relacji rzeczywistość a opowieść) i ona wyznacza sens świata

• Do przeszłości mamy dostęp jedynie poprzez teksty, które nadają jej stronniczy sens

• Tekst historyczny jako artefakt kształtujący badaną rzeczywistość za pomocą narracji i tropów

• Teza ta z inspiracji stwierdzeń Nietzschego, prac Frye'a, Kennetha Burke'a, Jakobsona, Barthesa, Michela Foucaulta

• Kontynuacja prac W. - Frank Ankersmit - holenderski teoretyk historiografii, praca Narrative Logic (1983): rozbieżności między opisem a narracją (reprezentacją)

• Narracje historyczne są interpretacjami przeszłości, a nie rejestracją (opisem) faktów minionych; przeszłość nieinterpretowana nie może być przedmiotem narracji historycznych, choć może być przedmiotem badań historycznych

• Badania historyczne (bliżej sfery faktów) a historyczne narracje (retoryka interpretacji)

• „Język narracji nie jest językiem przedmiotu”, a więc dyskurs na temat przeszłości dotyczy w gruncie rzeczy tego, co o przeszłości się mówi, a nie jej samej, dotyczy „narracyjnych organizacji wiedzy”

• Za Whitem Ankersmit: przeszłość zawłaszczona przez prywatne sposoby przedstawiania, narracja historiograficzna wplątana w reprezentację tekstualną

• Wykracza jednak poza tropologię W. - kategoria doświadczenia historycznego, prawda niedostępna, ale zadośćuczynić przeszłości, nie pomylić narracji historycznej z literaturą.

• Teoria doświadczenia Ankersmita: doświadczenie poprzedza podział na sferę przedmiotu i podmiotu (kategoria antyepistemologiczna), pozwala historykowi zakorzenić się w świecie historycznym jako świecie własnych znaczeń.

• Narracja, reprezentacja i doświadczenie są ze sobą powiązane → opowieść o przeszłości - zawsze interpretacja; doświadczenie - konieczna jego reprezentacja, by zaistniało znaczenie; tożsamość - jej narracyjna i interpretacyjna natura.

Poetyka kultury

• Szkoła New Historicism: wpływy myśli Nietzscheańskiej (projekt genealogiczny - badanie historyczno-kulturowych warunków produkcji sensu).

• Genealogia moralności N.: sądy i wartości zdeterminowane historycznie i kulturowo; zanalizować warunki ich powstawania oraz język, w którym zostały sformułowane; język jako fakt społeczny, nie odbijający empirycznej rzeczywistości, lecz nadający jej sens.

• NH - przeciw pozytywizmowi (ten zatrzymuje się na stwierdzeniu: istnieją tylko fakty); fakty nie istnieją, tylko interpretacje

• Fakty same w sobie są pozbawione sensu, ich językowa postać wprowadza je w obszar naszej kultury ⇒ tylko badanie historii jako języka używanego przy nadawaniu sensu rzeczywistości, jako ideologii obecnej w języku jest skuteczne.

↓

tryb postępowania badaczy NH

• 
  Ich cel nadrzędny: skonstruowanie kultury jako dziedziny badań lit., tekstu, który wciąż musi podlegać interpretacji; tekst ten to literatura, inne praktyki dyskursywne, z których utkana jest historia.

• HISTORYCZNOŚĆ TEKSTÓW - kształt kulturowy, społeczne utrwalenie sposób pisania, także tekstów, za pomocą których bada się inne teksty

• TEKSTUALNOŚĆ HISTORII:

1. brak dostępu do autentycznej przeszłości, żywego istnienia materialnego niezapośredniczonego przez ślady pozostawione przez społeczeństwo;

2. tekstualne ślady podlegają kolejnej tekstualnej mediacji (ślady → dokumenty → na ich podstawie historie tworzone przez historyków)

• główny ośrodek NH: University of Kalifornia w Berkeley; pismo Representations (zał. w 1983 r.)

• 
  literatura nie może się oddzielić od kultury, arcydzieła od tekstów marginalnych, teksty literackie od innych praktyk kulturowych utrwalonych w dokumentach epoki

• wielostronna wymiana między tekstem a kontekstem, między autorami różnych tekstów

• Stephen J. Grenblatt (jeden z najważniejszych przedstawicieli):

Ekonomia sztuki

↓

• Dzieło sztuki wytworem negocjacji między twórcą lub klasą twórców (wyposażonych praktykami repertuar konwencji) a praktykami i instytucjami społecznymi

• Artysta tworzy odpowiednią walutę, by cel został osiągnięty

• Wzajemna wymiana: sztuka ↔ przyjemność, zainteresowanie odbiorców

• Waluta - jako pieniądz, prestiż, ale również bardziej metaforycznie - systematyczne regulacje, symbolizacje, bez których nie zaistniałaby wymiana

• 
  Dzieło, zarówno literackie, jaki i np. prawnicze, historyczne, to waluta wprowadzająca w obieg wartości i znaczeń - kultura (samoregulujący się system) nie mogłaby bez nich istnieć

• C y r k u l a c j a między tekstem a rzeczywistością, a nie tradycyjne: aluzja, symbolizacja, mimesis itp.

• Materiał - oficjalne dokumenty, wycinki z gazet przeniesione z jednej sfery dyskursywnej w drugą i stają się prywatną własnością estetyczną, zostają zawłaszczone przez dominującą grupę.

• Wartości i znaczenia splecone ze sobą w obiegu - uprzywilejowane przedstawienia nacechowane ideologicznie.

• Władza kontroluje cyrkulację dyskursów.

• Nowi historyści - analiza dominujących przedstawień i ich funkcja w umacnianiu władzy politycznej (Szekspir jako strażnik ideologii królewskiej) lub przedstawień marginalizowanych usuniętych poza kulturowe centrum (dyskurs kolonialny)

• Ich studia nad renesansem (gdy jednolity, późnośredniowieczny obraz świata rozpadł się na osobne dyskursy usiłujące przejąć władzę nad wyobraźnią zbiorową).

• S. Grenblatt: społeczeństwo pod władzą Tudorów miejscem ideologicznego starcia instytucji opartych na innych wzorcach organizacji życia społecznego - Kościoła, dworu, rodziny; literatura odzwierciedlała ten konflikt, musiała opowiedzieć się poo którejś ze stron.

Podsumowanie:

1. Poetyka historii H. White'a:

• Tekst historiograficzny - głębokie struktury dyskursywne, ideologiczne, retoryczne (tropy)

• Historia sensowna, o ile jej dyskurs nasycony wartościami → brak dostępu do przeszłości, tylko do jej interpretacji

• Dyskusja nie o samej przeszłości, ale o reprezentacji przeszłości.

2. Poetyka kultury Nowego Historyzmu:

• Od formalnych analiz słownych artefaktów do ideologicznych analiz praktyk dyskursywnych

• Odrzucenie sztywnych granic między tekstami literackimi i nieliterackimi

1. Literatura nie jako zbiór arcydzieł, lecz agonistyczne, niestabilne pole praktyk słownych i społecznych; najciekawsze teksty niekanoniczne

2. Tekst literacki wewnątrz rzeczywistości historycznej; przedmiotem badania - wszelkie ślady tekstualne przeszłości tworzące kulturowe archiwum (ono obiektem zainteresowania NH)

3. Literatura nie tylko wytworem danej epoki, ale sama wytwarza kulturowe efekty i zajmuje stanowisko w sporach między instytucjami

4. Badanie literatury - także określanie własnego miejsca (pod względem społecznym, politycznym, seksualnym itp.) w kulturze ⇒ niezdolność do pełni opisu, całkowitego wyjaśnienia, także do opisu z punktu poza historią; zmienność pozycji, perspektyw, bo żaden dyskurs nie ma prawa do niezmiennych prawd

5. Badanie literatury - wielość metod, nie ma wyłączności na jedną; korzystanie np. i z marksizmu, i z psychoanalizy; także odczytania Foucaultowskie i feministyczne; w szerokim wachlarzu cultural criticism

• White i NH: niewiara w dotarcie do niedyskursywnej rzeczywistości, konieczność ciągłych interpretacji tekstu kultury

• ALE: odmienne podejście do tekstu: W. - teksty pisane przez historyków, bez aspektu kulturowego; nowi historyści - teksty osadzone w zmiennych praktykach określonej kultury

Antyesencjalizm - pogląd, wg którego w jednostce brak gotowych esencji, lecz jest wytworem okoliczności zewnętrznych. NH i materialiści kulturowi - nie: esencjalne, autonomiczne człowieczeństwo, ale kulturowe wytworzenie ludzkiej natury.

Tropologia - wedle H. White'a system tropów retorycznych rządzący narracją historyczną. Podstawowe 4 tropy: każdy z nich inaczej ustanawia relacje część ↔ całość, odpowiada za inny rodzaj narracji i ideologii.

Mythoi - wzorzec fabularyzacji, archetyp; wg Frye'a: wzorzec romansowy (walka z przeciwnościami losu, zwycięstwo bohatera, także dobra nad złem), satyryczny (niemożność wyzwolenia, zło nad człowiekiem, słabość, świadomość - nieadekwatne wysiłki, nieprzyjazny świat), komediowy (chwile pojednania w świecie), tragedia - pojednanie uniemożliwione, choć niepowodzenie bohatera - otucha widzów.

Narracja - jeden z podstawowych trybów dyskursu historycznego; antropologicznie: narracja organizuje percepcję, scala doświadczenia; poznanie i tożsamość uwarunkowane opowiadaniem historii; narracja nadaje sens faktom, nieodłączna z interpretacją, obydwie: perspektywiczność opisu.

Gęsty opis (ang. Thick description) - antropolog kultury - Clifford Geertz w książce Interpretation Of Cultures (1973): metoda interpretacyjna - wyjście od pozornie nieznaczącego faktu kulturowego → odsłonięcie jego gęstości, kryjących się w nim śladów praktyk symbolicznych, kodów, konwencji; odczytywanie faktu kulturowego jako tekstu zanurzonego w szerszym kontekście. G. o. stosują badacze NH. Np. Louis Montrose: od snu Simona Formana do przedstawień płci i władzy w rozwarstwionym społeczeństwie.

Tekstualność historii/ historyczność tekstów - (Louis Montrose - amer. badacz renesansu), 2-kierunkowa relacja historia ↔ teksty: dostęp do historii zawsze zapośredniczony przez teksty; każdy tekst nieusuwalnie usytuowany w historii.

Materializm kulturowy - (Raymond Williams - marksista), w odniesieniu do relacji: wytwory kultury a ich historyczne uwarunkowania. Materialistyczne (zakorzenione w sytuacji społ., polit., ekonom.) wszystkie językowe sposoby wytwarzania sensu i wartości. 1985 - J. Dollimore i A. Sinfield: do badań nad dramatem Szekspirowskim.

---