NORMY PRAWNE I ICH ELEMENTY SKŁADOWE
Norma prawna jest w nauce prawa zgodnie rozumiana, jako wypowiedź wskazująca określony sposób postępowania, a więc jako reguła zachowania, przy czym od innych rodzajów norm (moralności, obyczaju, dobrego wychowania, itd.) ma ją odróżnić cecha „prawności”. Norma prawna również jest regułą zachowania. Nazwa „norma prawna” nie występuje w języku ustaw. W tekstach ustaw występuje określenie „przepis prawa”. Stale spotykamy sformułowania o „właściwych przepisach”, o „obowiązujących przepisach”, o „przepisach celnych, podatkowych i administracyjnych”, o „przepisach prawa spadkowego”, „przepisach o obowiązku zachowania formy aktu notarialnego”, „przepisach szczególnych”, „odrębnych”, o „przepisach artykułu poprzedzającego” itd.
Właściwością przedstawianego obecnie sposobu rozumienia „przepisu prawa” i „normy prawnej” jest równoznaczność tych terminów, ponieważ czy mówi się o przepisie czy o normie prawnej, to w jednym i drugim przypadku chodzi o oznaczenie reguły zachowania się, wyodrębnionej w tekście prawnym, jako artykuł lub jako jeszcze mniejsza, zdaniokształtna wypowiedź wchodząca w skład danego artykułu albo paragrafu. Stawiając znak równości między przepisem prawnym, a normą prawną można mówić bądź to o autentycznej, legalnej, celowościowej czy językowej wykładni przepisu, bądź też o autentycznej, legalnej, celowościowej czy językowej wykładni normy, o elementach składowych przepisu prawa lub normy prawnej. Mówi się o obowiązywaniu normy, albo o obowiązywaniu przepisu, wyróżnia się określone rodzaje przepisów prawa lub norm prawnych; mówi się o stosowaniu przepisów prawa, albo o stosowaniu norm prawnych itd., gdyż obydwa te wyrażenia są stosowane zamiennie.
Normy prawne składają się z trzech elementów:
hipoteza - założenie, przypuszczenie, określa warunki, w jakich przypisywany jest komuś obowiązek lub uprawnienie, wskazuje adresata normy i jego cechy (np. zawód, wiek, stan zdrowia) i okoliczności (zjawiska, wydarzenia, miejsce działania np. w miejscu pracy), np.: Sprzedawca, który otrzymał cenę wyższą od ceny sztywnej (...)
dyspozycja - wskazuje sposób (treść) zachowania adresata, określa jego obowiązki lub uprawnienia, np.: (...) obowiązany jest zwrócić kupującemu pobrana różnicę (...)
sankcja - określa konsekwencje prawne (dolegliwości, nieprzyjemności, kary) zachowania niezgodnego z obowiązkiem. Wyróżnia się sankcję karną represyjną, egzekucyjną, nieważności np.; (...) podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech.
Norma prawna ma charakter generalny i abstrakcyjny. Generalność oznacza, iż norma nie jest skierowana do jednego, ściśle oznaczonego adresata (np. Jana Kowalskiego), ale do grupy podmiotów określonych przy pomocy nazwy rodzajowej (np. podatnik lub każdy człowiek). Abstrakcyjność oznacza, iż nakazane czy też zakazane zachowanie jest wymagane od adresata normy w każdym przypadku, gdy ziszczą się określone w normie prawnej okoliczności. Norma prawna może mieć charakter imperatywny (obowiązuje zawsze) lub dyspozytywny (obowiązuje, gdy nie zostało ustalone inaczej, dotyczy to głównie prawa cywilnego). Dyspozytywność norm prawnych w tekście prawnym objawia się zwykle za pomocą zwrotów typu ". Jeżeli strony nie postanowią inaczej to...". Normy dyspozytywne w anglosaskim porządku prawnym określane są, jako default rules. Normy prawne zredagowane są w formie przepisów prawnych, z których należy je wyinterpretować. Jedna norma może zawierać się w kilku przepisach, lub też jeden przepis prawa może zawierać kilka norm.
Struktury norm prawnych:
Struktury jednoelementowe:
Można określić wypowiedź, nazywając ją normą prawną, jeżeli tylko wskazuje ona sposób należnego postępowania. Skoro każda norma jest regułą zachowania, to normą prawną jest każda wypowiedź zaczerpnięta z tekstu prawnego, która wskazuje sposób powinnego zachowania się. Jest to sposób powinnego zachowania się, np.: Nie zabijaj! Płać podatki!
Struktury dwuelementowe:
Wszystkie w ten sposób konstruowane normy prawne są wypowiedziami typu: „jeżeli…, to…”. Bardzo różnie bywa jednak traktowana sprawa, co ma być poprzednikiem „jeżeli…”, a co następnikiem „to…”, tak konstruowanej normy. Zdecydowanie dominującą pozycję zyskała konstrukcja normy prawnej, składającej się z wypowiedzi:
- wyróżniającej jakiś stan faktyczny
- określającej „skutki prawne”, jakie powoduje, czy rodzi, każdy wyróżnionych w tej normie „stan faktyczny”
Przez skutki prawne rozumiane jest tu zarówno wyznaczenie powinnego sposobu postępowania, traktowanego, jako pewne następstwo danego stanu faktycznego (kto kupuje ten powinien zapłacić). Powinność zastosowania przez organy państwa ujemnych następstw, które także są uznawane za prawne konsekwencje danych stanów faktycznych (kto czyni to a to, podlega karze takiej a takiej). Spotyka się również poglądy głoszące, że sankcja nie jest koniecznym elementem struktury normy prawnej. Elementami koniecznymi maja być hipoteza i dyspozycja. Z norma prawna mamy wtedy więc do czynienia, gdy zostanie sformułowana jej hipoteza i dyspozycja. Sankcja może występować, bądź nie występować, ale brak sankcji ma nie pozbawiać określonej wypowiedzi cech normy prawnej.
Struktury trójelementowe:
W nauce prawa ZSSR największą popularność zyskała trójelementowa konstrukcja normy prawnej, upowszechniona również w innych państwach typu socjalistycznego, w Polsce - głównie z powodu przetłumaczenia w 1951 r. rosyjskiego podręcznika teorii państwa i prawa. Zgodnie z założeniami tej koncepcji „całość” nazywaną normą prawną stanowi dopiero skonstruowana z przepisów prawa reguła zachowania, zbudowana z trzech elementów: hipotezy, dyspozycji i sankcji. Ponieważ przyjmuje się tu, że prawo składa się z norm prawnych, każdy zaś z wymienionych trzech elementów jest traktowany jako konieczny składnik każdej normy prawnej, w konsekwencji cech prawa odmawia się wszystkim tym postanowieniom zawartym w normatywnych aktach prawnych, które nie przewidują restrykcji w postaci tzw. Sankcji. Normy bez sankcji nie są rozumiane jako normy prawne. Przykład: „Student, który w okresie sesji egzaminacyjnej nie uczy się, nie zdaje egzaminów”
Możliwe jest przeprowadzenie podziału norm prawnych ze względu na różne kryteria:
1. Konkretność
Na podstawie tego kryterium wyróżnia się:
normy generalne Norma nie jest skierowana do jednego, ściśle oznaczonego adresata (np. Jana Nowaka), ale do grupy podmiotów określonych przy pomocy pewnego kryterium, np. obywatel, podatnik, każdy/nikt, nieletni etc.
normy indywidualne Przeciwieństwem norm generalnych są normy indywidualne, skierowane do konkretnego podmiotu.
W tym zakresie należy zwrócić uwagę, iż norma pozornie generalna może mieć de facto charakter indywidualny, np.: (..) każdy urodzony 01.01.1997 między 1:00 a 1:15 (..).
normy abstrakcyjne Hipoteza normy abstrakcyjnej dotyczy powtarzalnych zachowań i sytuacji a nie do konkretnego stanu faktycznego.
normy konkretne Norma konkretna jest przeciwieństwem normy abstrakcyjnej i dotyczy ściśle wskazanej sytuacji.
Normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym (generalno-abstrakcyjnym) są najczęściej spotykane w aktach prawa powszechnie obowiązującego, zaś normy o charakterze konkretnym i indywidualnym w aktach administracyjnych (np. decyzjach).
2. Obowiązywanie
Na podstawie tego kryterium wyróżnia się:
normy bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) Adresat normy powinien zachować się dokładnie tak, jak określono w normie. Nie ma on pozostawionej swobody w wyborze postępowania. Ten rodzaj norm prawnych dominuje w prawie cywilnym w dziale regulującym prawa rzeczowe - przepisy ściśle określają katalog praw rzeczowych, którego strony przez porozumienia nie mogą ani zmieniać ani rozszerzać.
normy względnie obowiązujące (ius dispositivum) Adresat normy może nie dokonać wyboru innego zachowania niż określone w normie prawnej. Tego rodzaju normy prawne dominują w prawie cywilnym w dziale zobowiązań. Kodeks cywilny regulując np. typy umów zezwala na zawieranie umów innych niż uregulowane w kodeksie (por.
- normy semiimperatywne Norma prawna tego rodzaju wyznacza pewne ramy postępowania, dając swobodę stronom stosunku prawnego, ale w pewnych tylko granicach. Przykładem tego rodzaju norm prawnych są przepisy prawa pracy, które zezwalają na swobodne kształtowanie stosunku pracy w zakresie nie mniej korzystnym od tego określonego w ustawie
3. Rodzaj dyspozycji
Na podstawie tego kryterium wyróżnia się:
normy nakazujące - określają, co ich adresat powinien uczynić, aby postępować zgodnie z treścią normy prawnej.
normy zakazujące - określają od jakich działań adresat normy prawnej powinien się powstrzymać.
normy upoważniające - uprawniają do określonego zachowania się adresata.
Ze względu na zakres swobody, pozostawiony adresatowi normy prawnej, wyróżnia się:
Treść normy prawnej odczytywana jest z przepisów prawnych.
Przy ustalaniu treści norm prawnych należy posługiwać się zasadami wykładni. Stosowanie normy prawnej musi być poprzedzone subsumpcją, czyli zaklasyfikowaniem danego stanu faktycznego pod hipotezę normy prawnej odczytanej z przepisu prawnego. Dopiero bowiem w ten sposób możliwe jest ustalenie, czy dana norma prawna może znaleźć zastosowanie w danej sytuacji.
Zdanie sobie sprawy z tego, jak odmienne są konstruowane wypowiedzi nazywane normami prawnymi, jak różna struktura jest im nadawana, jak różnie takie „normy-całości” bywają pojmowane, daje podstawę do wyprowadzenia określonych wniosków. O tym, czy do aparatu pojęciowego prawoznawstwa, pojęcie norma prawna zostaje w ogóle wprowadzane czy też nie, decyduje przyjęta konwencja, jedni bowiem nim się posługują, a inni nie. Bliższe przyjrzenie się z jak różnych elementów i w jak zróżnicowany sposób bywają konstruowane „wypowiedzi-całości” nazywane normami prawnymi, nasuwa nieodparty wniosek, że struktura normy prawnej również jest tylko kwestią przyjęcia określonej konwencji, a konwencje jak widać bywają różne. Nie ma argumentów, które czyniłyby możliwe rzeczowe uzasadnienie konkretnej koncepcji budowy tzw. Normy prawnej i pozwalałaby na rzeczowo zasadne odrzucenie innych