Badania ilościowe i jakościowe w pedagogice.

W każdej poważnie liczącej się dyscyplinie naukowej można wyróżnić dwa sposoby podejścia do badanych problemów. Pierwszy polega na jakościowym, a drugi na ilościowym ich przedstawianiu i analizowaniu. Stąd mówi się niemal powszechnie o metodach jakościowych i ilościowych, stosowanych zarówno w naukach matematyczno-przyrodniczych, jak i humanistyczno-społecznych.

6.1. Ogólne rozumienie badań ilościowych i pomiaru.

Badania ilościowe polegają — w najogólniejszym ich rozumieniu — na ilościowym opisie i analizie faktów, zjawisk, procesów. Przedstawiają je w formie różnych zestawień i obliczeń z uwzględnieniem nader często zarówno statystyki opisowej, jak i matematycznej. Pod tym względem nie różnią się istotnie od pomiaru. To, co różni je od czystego pomiaru, stanowi spełnienie przez nie takich stawianych im wymagań, jak np. teoretyczne uzasadnienie własnej koncepcji podejmowanych badań, precyzyjne sformułowanie celów badawczych i hipotez roboczych, operacyjne zdefiniowanie badanych zjawiskach oraz wyszczególnienie zmiennych i pod zmiennych wraz z przypisywanymi im wskaźnikami. Dużą wagę przykłada się również do konstruowania narzędzi badawczych i — rzecz jasna — do zestawień (uporządkowania danych) i obliczeń statystycznych zgromadzonego materiału badawczego. W przeprowadzaniu badań ilościowych zwykle zakłada się, że ich przedmiotem może być wszystko, co można policzyć i zmierzyć. Łatwo policzalne i mierzalne są zwłaszcza rzeczy, które można zobaczyć i dotknąć, np. książki, naczynia, meble. Trudniej policzyć i zmierzyć dają się takie zjawiska, jak ulewa, burza czy tornado, pomimo iż można je zobaczyć i osobiście doświadczyć. Jeszcze większe trudności nastręczają w tym np. zdolności czytania ze zrozumieniem lub umiejętności rozwiązywania zadań arytmetycznych albo stopień przystosowania czy nieprzystosowania społecznego. Tego rodzaju sposoby zachowania się są bowiem z reguły tylko pewnymi konstruktami hipotetycznymi czy teoretycznymi, a co za tym idzie pojęciami abstrakcyjnymi. Dlatego poznawanie ich za pomocą badań ilościowych wymaga zawsze dokładnego ich określenia co najmniej w formie definicji operacyjnych, bez których badania te wydają się bezużyteczne i pozbawione głębszego sensu. Niemniej spełniając takie lub inne wymagania, okazują się bezsprzecznie celowe i potrzebne w badaniach pedagogicznych, dotyczących np. różnych cech osobowości czy charakteru uczniów, ich zainteresowań, postaw, uznawanych wartości lub panującej w klasie atmosfery wychowawczej.
Z powyższej charakterystyki badań ilościowych wynika niedwuznacznie ich ścisłe powiązanie z pomiarem badanych zjawisk. Pomiar rzeczywiście stanowi nieodłączną cechę badań ilościowych. Można powiedzieć, że jest ich cechą konstytutywną. Toteż bez ścisłego pomiaru badania ilościowe zatraciłyby swój charakter podejścia ilościowego, a na pewno byłyby niepełne i mało ścisłe. Niemniej jednak — pomimo bliskości znaczeniowej badań ilościowych i pomiaru — trudno byłoby utożsamiać je ze sobą, podobnie zresztą jak błędem byłoby nie dostrzegać różnic między badaniami jakościowymi a samym tylko — związanym z nimi — opisem jakościowym.

6.1.1. Ograniczenia i niedoskonałości badań ilościowych i pomiaru

Badania ilościowe i pomiar w pedagogice nie przez wszystkich są doceniane. Zresztą naiwnością byłoby zakładać, że z ich pomocą można rozwiązać wszelkie problemy wychowania, uczenia się i kształcenia. Obecnie istnieje i nadal istnieć będzie wiele przeróżnych zagadnień pedagogicznych, nie poddających się badaniom ilościowym, a tym samym bardziej lub mniej ścisłemu pomiarowi. Jednym z takich zagadnień są cele wychowania i — co za tym idzie — normy, zasady, wartości, ideały, w imię których należałoby kształtować osobowość i charakter człowieka. Pomocne w tym są raczej rozważania i poszukiwania charakterystyczne dla filozofii, etyki, religii niż badania stricte empiryczne. Na pewno zaś bezskuteczne tu są badania ilościowe. Szczególnie w pedagogice badania te wraz z pomiarem mają swoje ograniczenia i niedoskonałości. Na ogół nigdy nie osiągają granic absolutnych pod względem swej rzetelności i trafności. Jest w nich zawsze miejsce na nieznaczny przynajmniej margines błędu. Wprawdzie także w naukach ścisłych pomiar jest bezbłędny tylko w pewnych granicach tolerancji, to jednak w badaniach pedagogicznych jest on narażony na wiele poważnych niedokładności i błędów. Oczywiście ich nieuchronność w pomiarze pedagogicznym nie przekreśla bynajmniej celowości podejścia ilościowego w badaniach pedagogicznych. Aby uchronić je przed nadmiarem możliwych niedomagań, warto mieć je stale na uwadze, a należą do niech:

• Brak szerszego kontekstu badanych zjawisk

• Niedosyt interpretacji wyników badań

• Pochopne wyciąganie wniosków

• Wadliwie skonstruowane techniki badań

• Niedokładność obserwacji ludzkich
  

Badacz stosując podejście ilościowe zakłada istnienie obiektywnego świata, Możliwości równie obiektywnego poznania go przy pomocy precyzyjnie skonstruowanych narzędzi. Bada, wiec poddające się pomiarowi obiekty, poszukując miedzy nimi szale nosaci przyczynowo- skutkowych, aby odkrywszy je, móc wywierać skuteczniejszy wpływ na rzeczywistość społeczna. Czas, gdy przyjmuje podejście jakościowe badacz ma świadomość jedności ze światem badanym, czyli brak tu dualnego podziału na poznającego i świata poznawany, zakłada subiektywny charakter własnej wiedzy, jak i każdego poznania. Uważa, i badając rzeczywistość społeczna musi posługiwać sie narzędziami „miękkimi”, elastycznymi, które łatwo można zmienić, przekształcić po to, aby dostrzec w badanym zjawisku nieprzewidziane przez niego wcześniej aspekty, posługuje sie metodami jakościowymi przy pomocy, których może docierać bardziej „w głąb” badanego zjawiska, a także poszerzyć perspektywę jego oglądalności (kontekst).

Charakterystyka badań ilościowych i jakościowych

1. Badania ilościowe

• Główne założenia

• Zachowanie i działanie ludzi przebiega według określonych, stałych reguł i daje się zbadać metodami przyrodniczymi

• Najwyżej cenionymi metodami badań są metody nauk ścisłych ( Np. fizyka ) i do nich nakazuje się dostosować metody innych nauk

• Celem nauki jest wyjaśnienie na jakiej podstawie są ustalane przyczyny badanych zjawisk, zatem celem wszystkich badań jest weryfikacja hipotez przyczynowych ( przyczyny do wszystkich kryteriów są identyczne)

• Badania prowadzi się wg struktur i szczegółów projektów. Zmienne są ściśle zdefiniowane, a poszczególne kroki sprecyzowane wg ich problematyki.

• Wyrazem dbałości obiektywizmu są liczne zabiegi standaryzacyjne, eliminujące jakikolwiek wpływ na rezultaty badań

• Ogólne rozumienie

• Polegają na ilościowym opisie i analizie faktów, zjawisk i procesów

• Obiektem badań są ściśle zdefiniowane zmienne, które w procesie badawczym są liczone i mierzalne.

• Pomocą w celu dokonywania pomiaru zmiennych służą narzędzia badawcze uprzednio zaplanowane i wystandaryzowane.

• Standaryzacji poddaje się maksymalną ilość składników sytuacji badawczej

• W organizowaniu procesu badawczego z góry uwzględnia się potrzeby metod statystycznych ( losowy dobór próby)

2. Charakterystyka badań jakościowych

1. Ogólne rozumienie badań jakościowych

• Współcześnie są przeciwieństwem badań empirycznych ilościowych. Mają odkrywać sens, interpretacje, czynnik subiektywny. Istotą jest wyjaśnienie badanych zjawisk, czyli wyjaśnieniu powiązań przyczynowo- skutkowych a także pomóc w rozumieniu i interpretacji interesujących badacza zjawisk.

• Charakteryzuje się całościowym podejściem nastawionym na indukcyjny opis kontekstu, w jakim tkwi badana jednostka czy zjawisko. W celu zrozumienia badanej sytuacji ( Np. badania etnograficzne)

• Miarą trafności jest uznanie, że sporządzony opis faktycznie przedstawia sposób życia badanych osób. Są nastawione na procesy, ciągi zdarzeń, a nie na rezultaty i efekty

• Metoda biograficzna polega na tworzeniu biografii ( profesor Wanda Dróżka)

• Dużą wagę przywiązuje się do analizy kontekstu poznawanych zjawisk- wymiar jednostkowy i społeczny

• Teoria w tego typu badaniach jest wykorzystywana w rozumieniu tego, co zostało zaobserwowane. Duża rola osób badanych-, których należy traktować podmiotowo- bezpośredni kontakt na zasadzie równego z równym.

• Powołanie się w interpretacji wyników badań na możliwie jak najwięcej osób badanych- także ich prace, dane obserwacyjne

• Bliskość kontaktów ( badacza i badanego) i brak czynników zakłócający ten proces

• Prowadzanie badań w sposób systematyczny i ciągły

2. Zalety badań jakościowych w pedagogice

• W badaniach możemy podejmować problematykę konkretnych osób- doświadczenia, przeżycia

• Pozwala na podejmowanie takich zagadnień, które dotyczą poszczególnych ludzi, jednostkowych przypadków, a także zjawisk złożonych treściowo i znaczeniowo. Np. styl życia

• Można także poznawać zjawiska- zmienne o charakterze procesu społecznego Np. Transformacja

3. Wady badań jakościowych

• Subiektywizm

• Żmudne, czasochłonne, kosztowne

• Podważana jest wiarygodność tych badań z powodu braku możliwości powtórzeń

• Niższy poziom rygoru metodologicznego

• Opis- interpretacja zjawisk

• Trudności w analizie mało skatageryzowanych danych

• Słabe podstawy do formułowania Uogólnień

4. Stosujemy gdy:

• Chcemy poznać zjawiska, jakie rzeczywiście są a nie stwierdzić czy zgadzają się z naszym mniemaniem.

• Badane zjawisko jest drażliwe i dotyczy problemów uznawanych przez badanych za intymne ( prywatne) Np. kary cielesne, orientacja seksualna, alkoholizm

• Osobami badanymi są osoby o wysokim stopniu samoświadomości. Które mają dużą zdolność do mówienia o własnych problemach lub osoby nie zdolne do wypowiadania się na tematy interesujące badacza

• Kiedy interesują nas problemy psycho- społeczne funkcjonowania uczniów, interakcje uczeń- nauczyciel, struktura nie formalna grupy wychowanków, postawy, potrzeby, aspiracje, świat poglądowy uznawanych wartości.

11. Sondaż diagnostyczny jako metoda badań pedagogicznych

Przez metodę badań należy rozumieć ogólny system założeń oraz reguł pozwalających na pewne uporządkowanie działalności badawczej, tak aby można było osiągnąć cel, do którego zmierza badacz
w sposób świadomy i przemyślany. W pedagogice metodę najczęściej definiuje się jako zespół teoretycznie uzasadnionych działań o rożnym charakterze, zarówno koncepcyjnym jak i instrumentalnym, obejmujących całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego
(A. Kamiński). Przyjmując klasyfikację autorstwa Tadeusza Pilcha możemy wyróżnić następujące metody badawcze:

1. eksperyment pedagogiczny,

2. monografia pedagogiczna,

3. sondaż diagnostyczny,

4. studium indywidualnych przypadków.

Metoda sondażu diagnostycznego zwana też metodą reprezentacyjną lub ankietową, należy do najpopularniejszych metod badań społecznych w tym także pedagogicznych. T. Pilch metodę sondażu diagnostycznego określa jako sposób gromadzenia informacji o dynamice zjawisk społecznych, opiniach
i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk oraz
o wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie niezlokalizowanych a posiadających znaczenie wychowawcze - w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje.

1. Przedmiotem badań sondażowych są wszelkie zjawiska społeczne, a ponadto stany świadomości społecznej, opinie, poglądy, przekonania, postawy oraz oceny i stanowiska określonych zbiorowości dotyczące zagadnień znajdujących się w kręgu zainteresowań badacza. Chodzi tu więc o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji, a wręcz odwrotnie są jakby rozproszone
   w społeczeństwie.

2. Metoda sondażu charakteryzuje się tym, że pozwala uzyskać informacje o licznej zbiorowości, zazwyczaj przestrzennie rozproszonej poprzez zbadanie jedynie pewnej jej części - zwanej próbą reprezentacyjną. Specjalnie dobrana (ze względu na określoną cechę) liczna próba reprezentująca populację generalną daje prawo do generalizowania i uogólniania wniosków. Sposób doboru próby badawczej oraz jej wielkość i reprezentatywność w znacznym stopniu przesądzają o wartości zebranych metodą sondażu informacji.

3. Badania sondażowe dostarczają danych umożliwiających określenie związku pomiędzy cechami charakteryzującymi próbę reprezentacyjną (zmienną niezależną) a zagadnieniem znajdującym się
   w kręgu zainteresowań badacza (zmienną zależną).

4. Do najczęściej wykorzystywanych technik badawczych w ramach metody sondażu należą:

• technika ankiety - ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu samodzielnie przez respondenta specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub bez obecności ankietera. Podstawowym narzędziem badawczym
  w omawianej technice jest kwestionariusz ankiety. Przez kwestionariusz rozumie się arkusz papieru z wydrukowaną listą pytań, którym towarzyszy mniej lub bardziej zamknięty zbiór odpowiedzi, spośród których osoby badane wybierają te, które uznają za właściwe. Kwestionariusz musi być tak opracowany od strony budowy oraz treści, aby respondenci mogli udzielić odpowiedzi na pytania bez pomocy i pośrednictwa osób trzecich oraz aby uzyskane wyniki o interesującym badacza fragmencie rzeczywistości były rzetelne i dokładne.

• wywiad kwestionariuszowy - wywiad opiera się na bezpośredniej rozmowie, w której osoba prowadząca badania, zadaje respondentom pytania. Charakterystyczną cechą wywiadu jest jego celowość. Wywiad jest rozmową prowadzoną w celu uzyskania odpowiedzi na interesujące badacza pytania. Cel wpływa na sposób i kierunek prowadzonej rozmowy, na treść stawianych pytań oraz na dobór osób do rozmowy.
  Rodzaje wywiadów: ze względu na stopień standaryzacji wywiadu (skategoryzowany, nie skategoryzowany), ponadto ze względu na rolę osoby przeprowadzającej wywiad (jawny, ukryty), ze względu na liczbę uczestników biorących udział w wywiadzie (indywidualny, zbiorowy).
  Wywiad standaryzowany odbywa się w oparciu o kwestionariusz wywiadu zawierający zestaw pytań; jest on zbudowany wg określonych zasad narzucających kolejność i ścisłość w zadawaniu poszczególnych pytań.

Ankieta w swojej formie jest zbliżona do wywiadu kwestionariuszowego, jednakże posiada pewne specyficzne cechy, do których należą: (1) stopień standaryzacji pytań, (2) zakres problematyki badawczej objętej badaniem, (3) zasady jej przeprowadzenia i wynikające stąd różnice dystansu społecznego między badanym i badającym.

Zalety sondażu diagnostycznego:

1. Za pomocą badan ankietowych istnieje możliwość w krótkim czasie zebrania bogatego w treści materiału badawczego dotyczącego opinii, stanowisk i przekonań badanych w różnych sprawach, także niekiedy intymnych i osobistych.

2. Metoda sondażu jest najbardziej trafną formą badania, gdy jest nastawiona na poznanie pewnych zjawisk, zdarzeń czy sytuacji społecznych, które w opiniach respondentów są odbierane jako neutralne i nie stawiają ich w dwuznacznej sytuacji.

3. Za pośrednictwem sondażu badani w pośredni sposób biorą czynny udział w podejmowanych decyzjach dotyczących różnych spraw.

Wady sondażu diagnostycznego:

1. Jest jedną z najmniej wiarygodnych i rzetelnych metod badań pedagogicznych. Do czynników zakłócających wiarygodność informacji należą: (1) respondent, będący źródłem materiału badawczego - może stać się przyczyną świadomego zafałszowania prawdy, (2) narzędzie badawcze, którego forma w istotny sposób wpływa na treść uzyskiwanych danych (może być niewyczerpujący, niezrozumiały, niedostatecznie skategoryzowany), (3) osoba prowadząca badania, która może różnie odbierać określone informacje, tendencyjnie ukierunkowywać tok badań, kłaść różny nacisk na poszczególne problemy.

2. Przydatność sondażu jest niewielka wówczas, gdy badania dotyczą spraw odbieranych przez respondentów za drażliwe, wstydliwe czy stawiające ich w niekorzystnym świetle lub gdy dotyczą zagadnień złożonych i trudnych do jednoznacznej oceny.

Warunki poprawności sondażu diagnostycznego:

• Badacz musi dążyć do wyboru odpowiedniej próby do badań, aby stanowiła ona możliwie najtrafniejsze odbicie struktury oraz wszystkich cech populacji generalnej. Od rzetelności doboru próby zależy nasze prawo do rozciągania uogólnień na całą populację i budowania teorii.

• W konstruowaniu pytań ankietowych niezbędna jest troska o odpowiednią ich formę i treść. Chodzi o to, aby: dotyczyły wyłącznie spraw istotnych z punktu widzenia podejmowanych problemów badawczych, były jednakowo rozumiane przez wszystkie badane osoby, nie były zbyt trudne do odpowiedzi, aby były pozbawione nadmiernej sugestii i aby były wyrażone w formie grzecznościowej.

• Nie bez znaczenia jest też prawidłowa kolejność zamieszczonych w ankiecie pytań. Przede wszystkim mają stanowić one pewną zwartą i logiczną całość, tj. być ułożone zgodnie ze swoistym poczuciem logiki. Zaleca się zadawanie pytań od łatwych do coraz bardziej skomplikowanych, od ogólnych
  do szczegółowych, od nie krępujących do nieco bardziej drażliwych (osobistych).

• Szczególnej staranności wymaga sformułowanie możliwych na zadawane pytania ankietowe odpowiedzi, czyli tzw. kafeterii.

• Celowe wydaje się także odpowiednie ułożenie instrukcji do pytań ankietowych, w której powinno się zawrzeć informacje o tym, kto przeprowadza badania i w jakim celu oraz jak należy odpowiadać na poszczególne pytania ankietowe.

---