TEORIA WYCHOWANIA - WARTOŚCI ŻRÓDEŁ WYCHOWANIA
WARTOŚĆ, filoz. podstawowa kategoria → aksjologii, oznaczająca wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel ludzkich dążeń; wśród filozofów, zwł. etyków i estetyków, toczy się spór, czy w. jest czymś, co przysługuje przedmiotom obiektywnie czy subiektywnie; obiektywiści ujmują w. jako cechę przysługującą przedmiotowi (zjawisku) niezależnie od jego subiektywnej oceny przez określony podmiot, z określonego punktu widzenia; subiektywiści ujmują w. jako cechę nadawaną przedmiotowi przez podmiot, ujawniającą jedynie określone postawy emocjonalne i wolicjonalne wobec wartościowania.
MORALNA WARTOŚĆ, jeden z rodzajów wartości przypisywanych — w oparciu o przyjęte w danej etyce normy moralne — człowiekowi, motywom lub intencjom jego czynów albo samym czynom i ich skutkom.
KONFLIKT MORALNY, sytuacja polegająca na konieczności podjęcia działania, którego urzeczywistnienie wyznaczone jest przez wykluczające się wartości; wiąże się z poświęceniem jednej wartości na rzecz drugiej.
ALTRUIZM [łac.], filoz. postawa bezinteresownej troski o dobro innych ludzi, przeciwstawna → egoizmowi, w znaczeniu potocznym „miłość innych”; utrwalona postawa, w myśl której w przypadku kolizji dobra własnego z cudzym należy dążyć do realizacji dobra innego (człowieka); niekiedy także: rezygnowanie z uprawnień własnych (w całości lub części) na rzecz kogoś, kto ich w danej sytuacji nie ma (częsta postawa osób niezwykle wrażliwych etycznie, świętych itp.); termin a. został wprowadzony przez A. Comte'a, rozpowszechniony przez pozytywistów; w historii → etyki pojęcia a., sympatii i egoizmu były gł. kategoriami sporu o motywy ludzkiego postępowania. Zob. też prospołeczne zachowania.
BEZINTERESOWNOŚĆ, w etyce przymiot postępowania, którego celem nie jest korzyść własna lecz dobro drugiej osoby; u I. Kanta konieczny element motywacji moralnej; łączy się ściśle z altruizmem.
TOLERANCJA [łac.], socjol. świadoma zgoda na wyznawanie i głoszenie przez innych ludzi poglądów, z którymi nie zgadzamy się i na wybór przez nich sposobu życia, którego nie aprobujemy, ale który jest uważany przez nich za właściwy. Tolerancja oznacza rezygnację z przymusu jako środka wpływania na postawy innych ludzi. Wyjątkami są jedynie sytuacje, w których owe postawy zagrażają bezpieczeństwu osób oraz ich mienia (tolerancja nie rozciąga się więc np. na zabójców, gwałcicieli czy złodziei, choć obejmuje takie zachowania dewiacyjne, które można potraktować jako sprawę prywatną), nie dotyczy także ludzi, którym odmawia się zdolności pełnego rozpoznawania znaczenia swoich czynów. Zakres tolerancji jest historycznie zmienny. W większości społeczeństw albo nie było jej wcale, albo była b. ograniczona na skutek tego, że jednemu systemowi moralnemu przysługiwało uprzywilejowane stanowisko bądź monopol. Tolreancja objęła najwcześniej innowiercze wierzenia i praktyki rel., stopniowo rozszerzono ją na inne dziedziny, np. sferę obyczajów. Jakkolwiek zasada tolerancji jest współcześnie stosunkowo szeroko uznana i prawnie zagwarantowana niemal na całym świecie, bywa nierzadko kwestionowana i naruszana. Tam gdzie jest w pełni przestrzegana istotnego znaczenia nabrał problem granic tolerancji
TOLERANCJA RELIGIJNA, uznawanie prawa innych do wyznawania religii odmiennej od religii przez siebie wyznawanej bądź do światopoglądu bezreligijnego; przeciwieństwo fanatyzmu religijnego.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ, właściwość ludzkiego postępowania polegająca na możności lub gotowości ponoszenia konsekwencji własnego postępowania; warunkiem odpowiedzialności jest wolność, świadomość i istnienie odpowiedniej sankcji (prawo, sumienie, opinia publiczna).
WOLNOŚĆ, jedno z podstawowych pojęć polit., mające również odniesienia filoz., rel. i ekonomiczne. W najprostszym ujęciu wolność opisuje sytuację braku zewn. przymusu; taki sens pojęcia wolność podjęła i wykorzystała przede wszystkim myśl liberalna, której celem było stworzenie systemu wolności przez wyeliminowanie przymusu w dziedzinie moralności i religii (J. Locke), ekonomii (A. Smith, F. Bastiat), a następnie także z polityki i obyczajów (J.S. Mill). W innym znaczeniu ukształtowanym w staroż. Grecji (m.in. przez Arystotelesa) wolność była łączona z pojęciem obywatelstwa i prawem do pełnego uczestniczenia w życiu politycznym. W metafizyce (św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu, R. Descartes, G.W. Leibniz, B. Spinoza, I. Kant, J. Fichte) kwestia wolności dotyczyła możliwości działania ludzkiego nie uwarunkowanego obiektywnymi procesami (wolna wola, → determinizm). W teologii chrześcijańskiej wolność rozumiano jako stan bez grzechu, bądź w wymiarze życia osoby ludzkiej, bądź w wymiarze eschatologicznym (List do Rzymian św. Pawła). W kulturze europejskiej wolności przypisuje się dużą wartość i niemal każda orientacja odwołuje się do niej (choć niekoniecznie do tego samego jej sensu). Wieloznaczność pojęcia wolność doprowadziła do fundamentalnych sporów i wyłonienia nie dających się pogodzić stanowisk głoszących: 1) wolność przysługuje człowiekowi z natury (Th. Hobbes, J.J. Rousseau, R. Nozick); jest tworem ewolucji kulturowej, prawnej i instytucjonalnej (Ch.L. Montesquieu, E. Burke, Ch.A. Tocqueville, J.E. Acton, F.A. Hayek); 2) wolność ma przede wszystkim charakter negatywny i jest brakiem ograniczeń (Hobbes, współcz. libertarianizm); wolności przypisuje się cechę pozytywną, rozumie się ją jako możliwość realizacji rozumnych celów (G.W.F. Hegel); 3) wolność przysługuje przede wszystkim jednostce i wyraża się w jej swobodach (B. Constant de Rebecque); wolność winna przysługiwać zbiorowości — ludowi, narodowi czy klasie — i być miernikiem jej suwerenności (Rousseau, K. Marks). Spory toczyły się również wokół zagadnienia, jaki rodzaj ustroju polit. najlepiej chroni wolność. Już w starożytności zwracano uwagę, że system, który zrodził się pod hasłem wolność — demokracja — stwarza własne formy zniewolenia (Platon, a w czasach nowoż. — Burke, Tocqueville, Mill, Hayek); Arystoteles za najlepszy pod tym względem uznawał „ustrój mieszany”. We współcz. teoriach polit. istnieją 2 podstawowe tendencje ujęcia tego problemu: maks. rozszerzenie wolności indywidualnej (indywidualistyczny libertarianizm) w przekonaniu, iż taka wolność stanowi warunek konieczny i wystarczający tworzenia innych wartości, albo zbudowanie systemu kompromisowego, w którym wolność indywidualna jest ograniczona ze względu na sprawiedliwość społ. (J. Rawls) lub na społecznie uznany system praktyk i norm (komunitaryzm). We współcz. myśli zmianie uległo także ujęcie zagrożeń wolności; ich źródeł upatruje się nie tyle w bezpośrednim przymusie, ile w pewnych formach kultury, zw. strukturami władzy takich jak językowe i społ. stereotypy, kulturowa hierarchia czy klas. filozofia oparta na wyraźnym rozróżnieniu prawdy i fałszu, zła i dobra, piękna i brzydoty (M. Foucault, R. Rorty; postmodernizm, feminizm).
SPRAWIEDLIWOŚĆ, termin prawniczy i filoz. (etyczny) o wieloznacznej treści: 1) Arystoteles rozróżniał sprawiedliwość rozdzielczą — sprowadzającą się do równego traktowania wszystkich podmiotów należących do tej samej kategorii istotnej i sprawiedliwość wyrównawczą — wyrażającą się w takiej odpłacie dobrem za dobro i złem za zło, aby np. kara odpowiadała winie, a nagroda zasłudze; 2) wg św. Tomasza z Akwinu sprawiedliwość jest postawą, dzięki której człowiek ma mocną i stałą wolę oddania każdemu tego, co mu się słusznie należy; 3) w znaczeniu prawniczym sprawiedliwość oznacza cechę decyzji w procesie stosowania prawa; w ujęciu pozytywistycznym (→ pozytywizm prawniczy) sprawiedliwą jest ta decyzja, która w swej treści jest zgodna z obowiązującym prawem i która została podjęta przez kompetentny organ zgodnie z ustaloną procedurą; poszukiwanie stałych i obiektywnych kryteriów sprawiedliwości jest dążeniem charakterystycznym dla różnych szkół → prawa natury.
SPRAWIEDLIWOŚĆ SPOŁECZNA, kategoria społ.-polit. i prawna o historycznie zmiennej treści, będąca bądź opisem faktycznego stanu rzeczy, bądź (częściej) postulatem; spełnia funkcję kryterium oceny stosunków społ., rolę zasady, wzorca, ideału; jest przeniesieniem etycznej i prawnej idei (zasady) → sprawiedliwości w sferę stosunków społ.-gosp. między wielkimi zbiorowościami.
PROSPOŁECZNE ZACHOWANIA, psychol. zachowania, które mają przynieść korzyść innej osobie lub społeczności (pomaganie, dzielenie się, ochrona itp.); jeśli zachowania takie są podejmowane w celu pomnożenia własnych korzyści (np. pomoc ma skłonić kogoś do świadczeń na naszą rzecz) — określamy je jako pseudoprospołeczne. Analizy zachowań prospołecznych pokazały, że warunkiem ich pojawienia się jest odpowiednie zinterpretowanie sytuacji: dostrzeżenie (cudzej) potrzeby, uznanie, że potrzeba ta da się zaspokoić, uznanie własnej odpowiedzialności, ocena kosztów pomocy; w sytuacjach nagłych analiza poznawcza może być zredukowana do minimum; dochodzi wtedy do reakcji impulsywnej — człowiek odczuwa gwałtowny przymus zareagowania wobec nieszczęścia, którego jest świadkiem, nie licząc się z kosztami osobistymi. Można wskazać kilka źródeł zachowań prospołecznych: stan emocjonalny wywołany przez sytuację innej osoby (→ empatia); uwewnętrznienie (przyswojenie sobie) norm nakazujących działanie na rzecz innych (np. norma miłości bliźniego, norma wzajemności, norma społ. odpowiedzialności itp.); wytworzenie więzi osobistych (przyjaźń, sympatia) oraz traktowanie innej osoby jako autonomicznej wartości; poczucie więzi z innymi ludźmi może mieć zgeneralizowany charakter, tzn. może być odczuwane wobec bardzo szerokiego kręgu osób lub wobec ludzi w ogóle. Wyniki badań wskazują, że motywy zachowań prospołecznych mogą być skupione bądź na własnej osobie (chęć usunięcia przykrości związanej z cudzym cierpieniem, chęć zachowania dobrego mniemania o sobie) lub na kimś drugim (kiedy cudze dobro jest autonomicznym celem działalności). Pewne formy zachowań prospołecznych obserwuje się u zwierząt, są one jednak, z reguły, skierowane na potomstwo lub, czasami, na partnera w okresie opieki nad potomstwem i są uwarunkowane genetycznie. Zwolennicy → socjobiologii uważają, że i u człowieka można się dopatrzyć genetycznych uwarunkowań altruizmu (czyli takich zachowań prospołecznych, które wiążą się z rezygnacją z własnego dobra na rzecz dobra innych ludzi, nie wykluczając poświęcenia własnego życia), ale teza ta nie jest na ogół akceptowana przez badaczy tych zjawisk. To, czy zachowania prospołeczne dojdą do skutku zależy od rozmaitych czynników. Po pierwsze — od sytuacji; stwierdzono np., że gotowość do zachowań prospołecznych zmniejsza się pod wpływem takich czynników, jak „rozłożenie odpowiedzialności” (zależne od liczby świadków zdarzenia), dystans do osób potrzebujących pomocy (fiz., społ.), nieznajomość sytuacji itp.; odgrywa też rolę powaga sytuacji, w jakiej znalazła się osoba potrzebująca pomocy. Po drugie — od cech osoby potrzebującej; na ogół istnieje większa gotowość do zachowań prospołecznych wobec osoby, którą postrzega się jako podobną pod jakimś względem do siebie lub do kogoś uczuciowo bliskiego (np. do swego dziecka, do swej matki), a także wobec osoby, która znalazła się w potrzebie nie z własnej winy. Po trzecie — występowanie zachowań prospołecznych jest zależne od osobowości człowieka: gotowość do zachowań prospołecznych bywa niższa u osób skoncentrowanych na sobie, o niskiej wrażliwości empatycznej, nastawionych manipulacyjnie w stosunku do ludzi, a także wykazujących dużą skłonność do samousprawiedliwiania się; zachowania prospołeczne zależą także od wyznawanych wartości, poziomu rozwoju moralnego jednostki, jej samooceny i in. Zaobserwowano środowiskowe i kulturowe różnice pod względem gotowości do zachowań prospołecznych, ich form i motywów.