Pojęcie wychowania dyrektywnego:
Bagley „Proces zdobywania przez jednostkę doświadczeń”
Dewey „Proces wzrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku”
Kunowski `Proces samorzutnego rozwoju w zakresie różnego rodzaju doświadczenia nabywanego przez wychowanka”
Rylke, Klimowicz „Pomaganie wychowankowi w rozwoju i ułatwianie mu realizowani swoich możliwości”
Suchodolski, Miller „Dorastanie do zadań” lub „rozwijanie podmiotu za sprawą jego uczestnictwa w świecie”
Tarnowski „Całokształt sposobów i procesów pomagających istocie ludzkiej zwłaszcza przez interakcję urzeczywistniać swoje człowieczeństwo”
Istnieją dwa podejścia do pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą:
Dyrektywne - nastawione na dokonywanie zmian w rozwoju (uprzednio zaprojektowanych).
Wspomaganie wychowanków w kierowaniu własnym rozwojem- w większości przypadków charakteryzuje się brakiem zrozumienia postawionych celów wychowawczych. Wymaga większego przygotowania pedagogicznego.
Oba te sposoby nie wykluczają siebie nawzajem, lecz wzajemnie uzupełniają. Jednak jest tak wtedy, gdy dziecko nie pełni roli przedmiotu w rękach wychowawcy. Dzieci i młodzież również są współwinne niedostatkom wychowawczym.
Wychowanie a socjalizacja i inkulturacja.
Pojęcie socjalizacji zaczęło pojawiać się w pedagogice dopiero od lat pięćdziesiątych dwudziestego wieku, jednak w użyciu jest już od roku 1910, wprowadzone przez socjologa Emil'a Durkheima.
Socjalizacja w sensie szerokim:
1. Według S. Kowalskiego obejmuje „kształtowanie osobowości społecznej” czy też „nabywanie dojrzałości czy kompetencji społecznych”, jak również „wchodzenie w kulturę, zwane akulturacją”, a współcześnie raczej „inkulturacją lub enkulturacją”.
2. Kowalski uważa, że kształtowanie się społecznej osobowości jednostki i jej wchodzenie w kulturę są dwoma aspektami tego samego procesu. Owy proces zaczyna się już u małego dziecka poprzez nabywanie zachowań zgodnych z wymogami kultury oraz tworzenie odpowiadających im postaw osobowościowych.
W obu przypadkach jest spontaniczne przystosowanie się jednostki do życia w społeczeństwie i kręgach kulturowych, zgodnie z teorią dziedziczenia społecznego E. Durkheima. Natomiast według Floriana Znanieckiego jest to proces swobodnego „wzrastania w kulturę”.
Węższe rozumienie socjalizacji:
Wedle tego rozpatrywania socjalizacja to wpływ życia społecznego na jednostkę lub oddziaływanie na nią. Skutkiem tego są liczne zmiany zachodzące w osobowości tej właśnie jednostki. W wyniku socjalizacji dzieci i młodzież powinny stać się pełnowartościowym członkami społeczeństwa, dlatego niezmiernie ważne są tu wpływy rodziny, szkoły oraz środowiska rówieśniczego.
Podchodząc do tego w sposób najbardziej ogólny można powiedzieć, że socjalizacja to nic innego, jak włączanie jednostki do życia w społeczeństwie poprzez integrację z nim i przyjęcie panującego w jego strukturze systemu wartości. Jest to adaptacja nie tylko dzieci i młodzieży, ale i dorosłych do tych warunków środowiskowych, w których przypadło im żyć każdego dnia.
Wpływy socjalizacji.
1. Wytworzenie się więzi społeczno- emocjonalnej między wychowankami a ich opiekunami. Nosi ona nazwę przywiązania, czyli „unikalnej, specyficznej relacji emocjonalnej między dwojgiem ludzi, trwającej w czasie i przestrzeni” (H. Kennell).
2. Wpływ środowiska wychowawczego na jednostkę w sensie bezpośrednim, czyli przez oddziaływania zewnętrzne oraz w sensie pośrednim, jako osobiste zaangażowanie jednostki we własny rozwój.
3. Jednostka ulega wpływom mniej lub bardziej świadomie, jak również mniej lub bardziej świadomie się im przeciwstawia.
4. Dzieci i młodzież to osoby podatne na socjalizację w największym stopniu.
Niektórzy badacze mówią o tak zwanej socjalizacji pierwotnej. W jej wyniku jednostka staje się członkiem społeczeństwa już od wczesnego dzieciństwa, oraz o socjalizacji wtórnej będącej kontynuacją socjalizacji pierwotnej.
Fazy socjalizacji:
1. Faza przygotowawcza (stadium presocjalizacji) przypada na 2-3 rok życia dziecka.
Środowisko wychowawcze to rodzina naturalna bądź zastępcza, w niektórych wypadkach domy opieki, w których dziecko przebywa stale lub czasowo.
2. Socjalizacja właściwa w niej najważniejsze środowisko to grupa rówieśnicza.
3. W trzeciej fazie środowisko wychowawcze rozszerza się o szkołę etc.
Rodzina jest jednak nadal najważniejszym ze środowisk.
Definicje socjalizacji:
Szczepański: „Ta część całkowitego wpływu środowiska, która wprowadza jednostkę do udziału w życiu społecznym, uczy ją zachowania według przyjętych wzorców, uczy ją rozumienia kultury, czyni ją zdolną do utrzymania się i wykonywania określonych ról społecznych”.
Okoń: „Ogół działań ze strony społeczeństwa, zwłaszcza rodziny, szkoły i środowiska społecznego, zmierzających do uczynienia z jednostki istoty społecznej (...)”.
Reber: „Proces nabywania przez jednostkę wiedzy, systemu wartości, biegłości językowej, umiejętności społecznych i społecznej wrażliwości, który pozwala jej zintegrować się ze społeczeństwem i zachować w nim przystosowawczo”.
Rozumienie inkulturacji.
Jako pierwszy pojęciem inkulturacja posłużył amerykański antropolog kultury M. H. Herskovits w 1964, oznacza ono przejmowanie przez człowieka dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń. Jak twierdzi Kron jest ona procesem uczenia się kultury, albo zdaniem Rebera wrastania kulturę i przystosowaniem się do niej. Kultura w szerokim ujęciu pojmowana jest również, jako „zasady współżycia, sposoby postępowania, wzory, kryteria ocen estetycznych i moralnych przyjęte w danej zbiorowości, wyznaczające obowiązujące zachowania” [PWN, 1972, s. 589].
Ogółem inkulturacja to proces wchodzenia jednostki w życie kulturalne danego społeczeństwa. Przystosowanie się do kultury, a szczególnie do jej obyczajów, tradycji i obrzędowości.
Wpływy inkulturacji:
1. Doniosła rola w rozwoju osobowości.
2. Internalizacja (uwewnętrznienie) wartości kulturowych.
3. Modelowanie kulturowe, czyli przekaz za pomocą słowa.
Różnice i podobieństwa w wychowaniu, inkulturacji i socjalizacji.
1. Podobieństwa:
* stałe towarzyszenie procesowi wychowania
* pomoc człowiekowi w przystosowaniu się do wymogów stawianych przez społeczeństwo i kulturę
* wprowadzenie w sprawy związane z życiem społecznym i kulturowym
* wychowanie, tak jak oba pozostałe procesy ma „adaptować do społeczeństwa” (socjalizacja) oraz „do kultury” (inkulturacja)
* inne cechy to: złożoność, interakcyjność, relatywność i długotrwałość
2. Różnice:
* wychowanie jest procesem zaplanowanym w przeciwieństwie do dwóch pozostałych
*socjalizacja i inkulturacja są procesami bezdecyzyjnymi, na ogół nie sterowanymi, działają niezależnie od woli wychowawców i wychowanków. Są to zjawiska współtworzące wychowanie
*wpływ socjalizacji i inkulturacji na rozwój dzieci i młodzieży jest olbrzymi, często silniejszy od oddziaływań wychowawczych
Wychowanie a opieka
1. Wychowanie i opieka w ujęciu Heleny Radlińskiej:
* „we wszystkich czynnościach opiekuńczych odbywa się akt wychowawczy”
* skuteczne wychowanie ma zbyt interwencyjny charakter
* proces wspomagania dzieci i młodzieży w naturalnym i spontanicznym rozwoju
* opieka jest przydatna wtedy, gdy przejawiają się niekorzystne dla rozwoju zjawiska
* tam, gdzie pojawiają się choroby, zaburzenia fizyczne i psychiczne, defekty organiczne, złe przyzwyczajenia, braki w sprawności i wykształceniu, samotność
* opieka powinna być sprawowana zarówno wśród dzieci i młodzieży, jak i wobec osób dorosłych
* ma równie szeroki zakres, jak wychowanie
* bywa sprzężona z wychowaniem
„Opieka kompensuje braki zagrażające rozwojowi nędzą i zniechęceniem. Spożytkowuje metody wychowania w usuwaniu moralnych przyczyn ludzkiego nieszczęścia i szkodliwej bierności.”
Według niej w wychowaniu trudno byłoby obejść się bez opieki, która zapewniłaby odpowiednie warunki dla prawidłowego rozwoju procesu wychowawczego.
Z drugiej strony opieka bez wychowania mogłaby się przerodzić się w „dawanie ponad miarę”, a poprzez to ułatwiać drogę postawom biernego wyczekiwania oraz sankcjonować brak aktywności i samodzielnej pracy wychowanków.
2. Wychowanie i opieka w ujęciu Pietera i Żelaznego:
* Pieter wyróżnił pięć rodzajów opieki:
- moralną
- światopoglądową
- organizacyjną
- intelektualną i materialną
* w pierwszych trzech widać szczególny związek opieki i wychowania
* podobny związek widać w opiece według Żelaznego
* opieka związana z rozwojem intelektualnym i moralno- społecznym dzieci nazywana jest przez niego opieką wychowawczą
* opieka ma zapewnić dzieciom osobiste bezpieczeństwo, odpowiednie warunki higieniczno-zdrowotne, odpowiednie warunki rozwoju społecznego w środowisku rodzinnym lub zastępczym
3. Wychowanie i opieka według Albina Kelma (1981)
* opiekę współdziałającą z wychowaniem utożsamia on z podejmowanie takich działań, które pomogłyby w pokonywaniu wszelkiego rodzaju przeszkód, które mogłyby utrudniać prawidłowy przebieg procesu wychowawczego
* opieka ma przygotować wychowanków do radzenia sobie w sytuacjach stresu i ogólnego zagrożenia
„Bardzo trudno byłoby oddzielić wychowanie od opieki, zawsze bowiem pozostaje choćby troska o bezpieczeństwo osobiste dziecka, którym się w toku wychowania zajmujemy.”
„Opieka jest niezbędną częścią każdego pedagogicznego kontaktu i integralnym składnikiem [...] pedagogicznego działania.”
* według niego związek opieki z wychowaniem występuje zawsze bez względu na to, z jakim jej rodzajem mamy do czynienia
4. Wychowanie i opieka według Maciaszkowej
* główne związki opieki i wychowania Maciaszkowa widzi w tym, że działania opiekuńcze nie ograniczają się jedynie do oferowania i wypełniania świadczeń materialno-rzeczowych, lecz przyznają pomoc w charakterze psychiczno-emocjonalnym
* do tego drugiego rodzaju zalicza się przede wszystkim pomoc w zrozumieniu potrzeb człowieka, odczuwania ich wspólnie z nim, wspieranie go w samorealizacji i samowychowaniu
* w stosunku od dzieci i młodzieży jest wzbudzeniem w nich aktywności wobec własnego życia oraz pomoc w samodzielnym zaspokajaniu potrzeb psychicznych i fizycznych
Różnice między wychowaniem a opieką
Opieka w opozycji do wychowania (Dąbrowski 2000)
* opieka to działalność pierwotna zarówno w sensie rozwoju filogenetycznego, jak i ontogenetycznego, najbardziej zauważalna w okresie niemowlęctwa, gdy wyraźnie dominuje nad wychowaniem
* zapewnia ciągłość istnienia gatunku ludzkiego, jako wartości fundamentalnej dla życia w ogóle, podczas gdy w wychowaniu zabiega się przede wszystkim o przekazywanie informacji na temat dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń
* stanowi niemal wyłączną treść działalności opiekuńczej podejmowanej wobec dzieci, młodzieży, czy też dorosłych
Wartości leżące u podstaw opieki:
- wynikają przede wszystkim z biopsychicznej natury człowieka
- zawierają się głównie w realnej osobie i egzystencji podopiecznego
- mają charakter pierwotny i fundamentalny
- mają wszelkie cechy konieczności życiowej, są wartościami najczęściej moralnymi
- mają charakter trwały i ponadczasowy
- nie ulegają ideologią i systemom społeczno-politycznym
- są przedmiotami potrzeb, składnikami „posiadania”, „żeby mieć”
Wartości leżące u podstaw wychowania:
- mają rodowód społeczno-kulturowy
- mieszczą się w postulowanym modelu wychowanka
- są wtórne i relatywne
- są umieszczone w sferze pożądanych i postulowanych stanów rzeczy, bez których człowiek może „jakoś” żyć
- są zmienne i przemijające
- kształtuje je czas, ideologia i warunki społeczno-polityczne
- składniki bytu osobowego, „żeby być”