GENEZA POWSTANIA NATO I ISTOTA DZIAŁANIA
Genezy powstania Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego należy dopatrywać się tuż po zakończeniu II wojny światowej. Wrogość między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim doprowadziła do rozpadu Wielkiej Koalicji i nadejścia zimnej wojny. Zagrożenie ze strony bloku komunistycznego dla europy zachodniej przyczyniło się do powstania 4.IV.1949r. Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego i która była wymierzona przeciw Układowi Warszawskiemu stanowiącemu jej przeciwieństwo. Sojusz miał za zadanie odstraszać potencjalną agresję zbrojną ZSRR poprzez utrzymywanie zaangażowania militarnego USA w Europie. Został on zawarty pomiędzy USA i Kanadą a państwami europy zachodniej. Na początku zrzeszał dwunastu członków: Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, Wielką Brytanię, Danię, Islandię, Norwegię, Portugalię i Włochy. W roku 1992 przystąpiły Grecja i Turcja, w 1955r. Republika Federalna Niemiec, w 1982r. Hiszpania, w lipcu 1966r. Francja opuściła wojskowe struktury. 12 marca 1999r. do NATO przystąpiły pierwsze państwa należące dawniej do Układu Warszawskiego: Czechy, Węgry i Polska. 29 marca 2004r. Bułgaria, Estonia, Łotwa, Litwa, Rumunia, Słowenia
i Słowacja a 1 kwietnia 2009r Albania i Chorowacja.
Istotą działania NATO jest współpraca suwerennych państw dla zagwarantowania środkami politycznymi i militarnymi bezpieczeństwa międzynarodowego z zachowaniem integralności terytorialnej. Szczególnie ważny z punktu widzenia aspektu obronności jest art.5., który mówi
o tym, że atak zbrojny z zewnątrz zwrócony przeciwko jednemu lub kilku państwom członkowskim traktowany będzie jako atak przeciwko całej organizacji.
KONCEPCJA STRATEGICZNA
Koncepcja strategiczna NATO jest najważniejszym dokumentem na którym sojusz opiera całe swoje funkcjonowanie, cele i priorytety. Na przestrzeni lat koncepcja była ściśle związana ze zmianami warunków bezpieczeństwa światowego a co za tym idzie i europejskiego. Państwa w świetle podejmowania decyzji pozostawały zawsze suwerenne a ich wpływ na działanie sojuszu był zawsze niezależny od wielkości czy też potencjału obronnego. Dzięki temu umożliwiło to mniejszym krajom na rozwiązanie podstawowych problemów ich bezpieczeństwa i obrony a tym samym skupieniu się na innych istotnych kwestiach ich rozwoju. Celem strategi było również nawiązanie dialogu i współpracy między członkami co było niezbędne w wspólnym rozwiązywaniu problemów. Kolejne strategie NATO pełniły funkcję korygującą bieżące działania organizacji. Jednak sprzeczności systemowe między interesami Paktu jako całości a interesami jego państw członkowskich uwidaczniały się na wszystkich etapach praktykowania wspólnej strategii
STRATEGIE NATO
W okresie zimnej wojny strategia jaką posługiwało się NATO była przede wszystkim ukierunkowana na zagrożenie ze strony bloku komunistycznego. W 1949r. utworzono pierwszą strategie militarną pod nazwą „Strategiczna koncepcja obrony obszaru północnoatlantyckiego”. Koncepcja ta powstała w zaledwie 6 miesięcy od utworzenia NATO i wynikała bezpośrednio z Traktatu Waszyngtońskiego. Należy tu zaznaczyć, iż organizacja była w bardzo wczesnej fazie rozwoju. Strategia została zatwierdzona w 1950r i stanowiła projekt zintegrowanej obrony obszaru północnoatlantyckiego. Jednym z najważniejszych kanonów obronnych NATO jakie zawierała było „uznanie samoobrony i wzajemnej pomocy państw członkowskich za najważniejszy instrument prewencji i obrony Sojuszu”. Natomiast najważniejszymi zadaniami NATO o charakterze czysto defensywnym było: skuteczne odstraszanie, zniechęcanie potencjalnego przeciwnika do dokonania zbrojnej agresji (w czasie pokoju) oraz tworzenie planów na wypadek konfliktu zbrojnego. To wszystko miało służyć ochronie ludności i terytoriów państw członkowskich. W 1957r. powstała strategia zmasowanego odwetu (MC 14/2), której głównym celem było zapobieżenie wojnie dzięki skutecznemu odstraszaniu zniechęcającemu do agresji. Głównymi elementami odstraszania są siły nuklearne i zdecydowana gotowość do podjęcia działań odwetowych. Strategia ta była wymierzona przeciwko zdecydowanej przewagi konwencjonalnej ZSRR, który już w tym samym roku z powodzeniem przeprowadził próby ze sztucznym satelitą Ziemi (sputnikiem) a także znacznie rozbudowujący swój arsenał jądrowy i termojądrowy. Umożliwiło to po raz pierwszy ZSRR realne technologicznie możliwości rażenia jądrowego terytorium USA, co wprowadziło pewien element niepewności i nieufności do relacji sojuszniczych. Położyło to kres wiarygodności świeżo przyjętej strategii, która zakładała, że każdy poważny atak militarny czy też polityczny ze strony państw bloku wschodniego musiałby się spotkać za zmasowanym odwetem Zachodu nie wykluczając użycia broni nuklearnej. Była to jednak strategia defensywna a więc miała być zastosowana tylko w przypadku ataku. W latach sześćdziesiątych gdy wzrósł potencjał obronny NATO w stosunku do ZSRR przyjęto strategię elastycznej odpowiedzi (MC 14/3), która miała umocnić pozycję Stanów Zjednoczonych jako gwaranta bezpieczeństwa Europy Zachodniej. Polegała na elastycznych i zrównoważonych opcjach reagowania konwencjonalnego i nuklearnego na agresję o wszelkich stopniach natężenia. W tym okresie za źródła ryzyka ze strony Moskwy uznano rozbudowę za cenę ogromnych wydatków budżetowych zdolności wojskowych Układu Warszawskiego począwszy od uzbrojenia konwencjonalnego a kończąc na broni masowego rażenia oraz środków ich przenoszenia. Koncepcja ta polegała głównie na odstraszaniu potencjalnej agresji i tym samym zachowaniu pokoju.
LATA DZIEWIĘCDZIESIĄTE
Przełom w strategii NATO nastąpił w latach dziewięćdziesiątych tuż po zakończeniu zimnej wojny i rozpadzie ZSRR a więc zniknięciu wspólnego wroga. NATO musiało dostosować się do zmieniających się warunków, które zmusiły je do przyjęcia nowej koncepcji strategicznej na szczycie w Rzymie, który odbył się 1991r. Nakreślono szerokie ramy bezpieczeństwa oparte na współpracy, dialogu i utrzymaniu wspólnego potencjału obronnego. NATO otwarło się na współpracę z nowymi partnerami z Europy Środkowej i Wschodniej oraz z nowymi niepodległymi państwami powstałymi na terenie byłego Związku Radzieckiego. Postawiono nie na ilość lecz na jakość w systemie wojskowym. Utworzono Północnoatlantycką Radę Współpracy (NACC), która opierała się na kontroli zbrojeń, polityce i planowaniu obronnym. W latach 1994r. obszar działań członków NACC został przejęty przez „Partnerstwo dla Pokoju”. Program ten okazał się ważnym czynnikiem dla umocnienia stabilizacji i bezpieczeństwa w europie. W 1999r. NATO otwarło się na przyjęcie nowych członków z byłego Układu Warszawskiego: Polski, Czech i Węgier. W tym samym czasie stworzono formalne podstawy do ścisłej współpracy z Rosją i Ukrainą. Ukraina jako pierwsze państwo z WNP przystąpiła do programu Partnerstwo dla Pokoju. Kartę o szczególnym partnerstwie NATO-Ukraina podpisano 1997r. jednocześnie regulując treść i tryb współpracy NATO-Ukraina. Partnerstwo to obejmuje wiele obszarów m.in. udział w operacjach Sojuszu oraz
w zwiększeniu stopnia interoperacyjności sił zbrojnych. Ukraina dysponuje znaczącym potencjałem militarnym co może umożliwić odegranie znaczącej roli w zapewnieniu bezpieczeństwa w Europie. W 2002 powołano nową Radę NATO-Rosja (NRC), której głównymi celami jest walka z terroryzmem i nieproliferacją broni masowego rażenia. Moskwa przystąpiła do programu SOFA , zezwoliła Niemcom oraz Francji na korzystanie z korytarza powietrznego w drodze do Afganistanu a także współpracuje w zakresie reformy obronnej, współpracy między siłami zbrojnymi i ratownictwem morskim.
W chwili obecnej obowiązuje sojusznicza koncepcja strategiczna NATO przyjęta na szczycie w Waszyngtonie w 1999r. Koncepcja ta jest oficjalnym dokumentem precyzującym cele
i zadania. Wychodzi z głównej koncepcji, której celem było zapewnienie wolności
i bezpieczeństwa jego członków a skupia się również na działaniu wartości demokracji, praw człowieka i samorządności. Wyraża również zobowiązanie sojuszników do zapewnienia pokoju i stabilności na całym obszarze Euroatlantyckim. Opisuje wytyczne jakimi powinny kierować się państwa w budowie struktury sił zbrojnych, planowania ich użycia oraz utrzymywania. Dużą uwagę poświęcono interoperacyjności (czyli współpracy z siłami zbrojnymi innych państw). W koncepcji strategicznej jest również ujęta strategia nuklearna NATO zawierająca dwa nurty. Pierwszy z nich mówi o własnych siłach nuklearnych oraz o obronie przed bronią masowego rażenia polegającą na odstraszaniu potencjalnego agresora. Powyższy czynnik ma również uniemożliwić agresorowi przekalkulowania możliwości nuklearnych sojuszu poprzez utrzymywanie w tajemnicy informacji na temat potencjału nuklearnego i zasad użycia go. Natomiast drugi mówi o broni jądrowej występującej poza granicami NATO, jej proliferacji i rozbrojeniu nuklearnym. Należy przyznać, że zmieniające się warunki i nowe wyzwania strategiczne stawiają przed NATO nie lada wyzwanie.
NATO a XXI.w
Na drodze sojuszu stanęły nowe wyzwania w tym przede wszystkim wzrost znaczenia zagrożeń asymetrycznych takich jak terroryzm, którego ogniwa są zlokalizowane w wewnątrz jak i na zewnątrz organizacji. Proliferacja broni masowego rażenia czy też bezpieczeństwo energetyczne. Nie wątpliwie wśród wyzwań strategicznych należy również wymienić ułożenie relacji z Rosją ponieważ aby Europa mogła być stabilna i dobrze prosperować, Rosja musi z nią współpracować. Najpierw jednak należy ustalić jakie są jej intencje i co najważniejsze czy chce ona integrować się z Zachodem. Nie ulega jednak wątpliwości, że mamy wspólne interesy takie jak walka z terroryzmem czy też obrona przeciwrakietowa. Ze strony NATO jest jednoznaczna deklaracja woli traktowania Rosji jaki partnera, która najpierw jednak musi stawić czoło wewnętrznym problemom transformacyjnym. Kolejnym wyzwaniem jest opracowanie koncepcji strategicznej opartej na prawdziwej współpracy z Unią Europejską. Wychodzimy z założenia, że aby rozwiązać jakiś konflikt musimy podejśc do niego nie tylko ze strony militarnej ale i cywilnej. Dlatego współpraca z UE stanowi jeden z najważniejszych elementów w nowej strategi. Niepokojące jest to, że nastąpiło pewnego rodzaju znużenie i apatia wśród członków sojuszu. Członkowie poddają
w wątpliwość, czy wszyscy nadal podzielają te same wartości. Więc nie ulega wątpliwości, ze NATO potrzebuje znowelizowanej koncepcji strategicznej pasującej do zmieniających się warunków bezpieczeństwa. Najpierw jednak musiałoby nastąpić prawdziwe przebudzenie. Wychodząc dalej w temat nie można pominąć udziału NATO w operacji Afgańskiej bez opracowanej wcześniej strategicznej wizji rozwiązania problemu. Była to pierwsza poważna operacja Sojuszu prowadzona poza terytorium traktatowym. W Afganistanie występują dwa rodzaje operacji. Pierwsza wymierzona przeciwko Al-Kaidzie za 11 września prowadzona przez siły amerykańskie. Druga operacja stabilizacyjna prowadzona z kolei przez państwa ISAF (ale nie wszystkie) do których my jako Polska należymy i uczestniczymy. Można sądzić iż Ameryka wykorzystała sojusz do osiągnięcia własnych celów tym samym podważając i wprowadzając pewnego rodzaju chaos w interpretacji art.5. Afganistan staje się problemem niemalże niemożliwym do rozwiązania militarnie dlatego tak ważne jest nawiązanie współpracy z innymi organizacjami takimi jak UE. Na dzień dzisiejszy większe zagrożenie może wynikać z zagrożeń kryzysowych których skutki odziałowują bezpośrednio na członków. Natomiast wystąpienie zagrożeń wojennych w których to jeden staje się bezpośrednio ofiarą agresji jest mniej prawdopodobne, jednak nie można ich wykluczać. Jak wiemy państwa „kresowe” wysunięte na południowy-wschód są bardziej narażone na wciągnięcie ich do wojny na Bliskim Wschodzie natomiast państwa leżące na zachodzie są znowu narażone na ataki wykonywane przez międzynarodową sieć terrorystyczną.
W zeszłym roku sojusz świętował swoje sześćdziesięciolecie istnienia. To 60-letnie doświadczenie przyda się w tworzeniu nowej strategi. Reasumując na dzień dzisiejszy głównymi problemami bezpieczeństwa euroatlantyckiego jest art.5 i związane z nim operacje kryzysowe, poszerzenie NATO o nowych członków takich jak Gruzja, która puka u jego drzwi, ułożenie relacji z Rosją i UE oraz wypracowanie wspólnego źródła finansowania o czym nie wspomniałam wcześniej. Misje są coraz kosztowniejsze i niektórych państw na nie po prostu nie stać. Utworzenie wspólnej puli środków i narzędzi finansowych umożliwi większe zaangażowanie państw w misjach NATO. Nie ulega wątpliwości, że era globalizacji stawia przed sojuszem nowe wyzwania i niezmiernie ważna rzeczą jest sprostanie tym wyzwaniom.
Bibliografia:
S. Koziej., Między piekłem a rajem: szare bezpieczeństwo na progu XXIw.,Toruń, 2008
R. Kupiecki., Siła i solidarność. Strategia NATO 1949-1989., Warszawa, 2009.
Trenin D.: NATO i Rosja: Otrzeźwiające uwagi i praktyczne sugestie [on-line]. Dostępny w internecie: http://www.nato.int/docu/review/2007/issue2/polish/art1.html.
Nowa Koncepcja Strategiczna NATO, red. Łukasz Kudlicki, Przemysław Pacuła., Warszawa, 2009.
S. Kozej.:Ratujmy NATO przed psuciem się w Afganistanie [CD-ROM], Warszawa, 2008.
S. Koziej.:Dylematy nowej strategi NATO [CD-ROM], Warszawa, 2008.
S. Koziej, Między Piekłem a Rajem: Szare bezpieczeństwo na progu XXIw., Adam Marszałek 2008, s.106-107.
R. Kupiecki, Siła i solidarność: strategia NATO 1949-1989r., Warszawa 2009,s.13-37
Ibidem, s.100-110.
Szerzej o strategi zmasowanego odwetu - zob. R. Kupiecki, Siła i solidarność: strategia NATO 1949-1989r., Warszawa 2009.
R. Kupiecki, Siła i solidarność: strategia NATO 1949-1989r., Warszawa 2009,s.181-194.
Ł. Kulesa, „Stosunki NATO-Ukraina”,nr 31(219), Polski Instytut Spraw Międzynarodowych 2004.
Dmitri Trenin. NATO i Rosja: Otrzeźwiające uwagi i praktyczne sugestie [online]. [dostęp 10 stycznia 2010]. Dostępny w internecie: http://www.nato.int/docu/review/2007/issue2/polish/art1.html.
S.Koziej, Między piekłem a rajem:szare bezpieczeństwo u progu XXIw.,Adam Marszałek 2008, s.107-108.
Biuro Bezpieczeństwa Narodowego„Nowa koncepcja strategiczna NATO wykład Jamesa Townsenda”,T.10.Biblioteka „Bezpieczeństwa Narodowego”, Warszawa 2009.
S. Koziej. Ratujmy NATO przed psuciem się w Afganistanie [CD-ROM], Warszawa 2008.
S. Koziej. Dylematy nowej strategi NATO [CD-ROM], Warszawa 2008.
5