Istota działań profilaktycznych, GAŚ
Klasyczne koncepcje profilaktyki
- w klasycznych koncepcjach profilaktyka miała głównie znaczenie negatywne, skupiała się bowiem przede wszystkim na ograniczaniu dysfunkcji i człowieka i na poszczególnych rodzajach zaburzeń
• podejście poznawcze:
- jeżeli młody człowiek pozna fakty i rozumie niebezpieczeństwa związane z angażowanie się w zachowania dysfunkcjonalne, wówczas sam z nich zrezygnuje
- metoda: informowanie z elementami straszenia (rzadko skuteczne; wzbudza niezdrową ciekawość)
• podejście afektywne:
- wysoka samoocena, umiejętność podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów oraz docenienie zdrowia pomagają w młodzieży w unikaniu zachowań dysfunkcjonalnych
- metody: inicjatywy edukacyjne nastawione na rozwijanie umiejętności życiowych i budowanie samooceny, ale z reguły unikające informowania o dysfunkcjach
• podejście poznawczo-afektywne:
- młodzi ludzie potrzebują zarówno informacji, jak i umiejętności życiowych
- metody: strategie informacyjne i edukacyjne
• podejście poznawczo-behawioralne:
- inicjacja zachowań dysfunkcjonalnych dokonuje się zazwyczaj w obecności rówieśników, więc młodzi ludzie potrzebują umiejętności do przeciwstawiania się takim naciskom (teoria społecznego uczenia się)
- metody: informowanie czym jest presja (rówieśnicza, mediów, reklamy itd.) i jak ją identyfikować, a następnie prowadzi się treningi rozwijania umiejętności przeciwstawiania się negatywnej presji
• podejście normatywnej edukacji:
- młodzi ludzie przeszacowują rozmiary angażowania rówieśników w zachowania dysfunkcjonalne i skutkiem tego sami je podejmują, by w ten sposób poczuć się częścią grupy i doświadczyć „bycia normalnym”
- metody: korekta błędnych percepcji i poznawanie faktycznych rozmiarów zachowań dysfunkcjonalnych
2. Podejście pozytywne w profilaktyce:
Opiera się ona na zidentyfikowanych empirycznie prawidłowościach:
Dysfunkcjonalność człowieka jest wyrazem jego niedostatecznej skuteczności w radzeniu sobie z wymogami życia.
Poziom i zakres zaradności/niezaradności człowieka jest uwarunkowany wieloma czynnikami pośredniczącymi (czynniki ryzyka; czynniki chroniące)
Manifestowane przez człowieka przejawy dysfunkcji są względem siebie alternatywne, a więc zależności od uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych mogą się wzajemnie zastępować.
- profilaktyka koncentruje się na wspieraniu człowieka i pomaganiu mu w rozwijaniu sprawności i zaradności życiowej; jest to proces współdziałania podstawowych środowisk wychowawczych w planowaniu i wdrażaniu strategii, które:
- redukują specyficzne czynniki ryzyka, sprzyjające podejmowaniu przez dziecko zachowań problemowych
- wzmacniają czynniki chroniące w celu umożliwienia młodym ludziom zachowania zdrowia i osiągnięcia dobrego samopoczucia
- szersza wersja profilaktyki, która jest reprezentowana przez MRC uważa, że celem profilaktyki jest wspieranie rozwoju i kompetencji intelektualnych, osobowościowych i społecznych młodego człowieka. Takie działanie powinno jednoczyć szkołę i lokalną społeczność. Powinno się uwzględnić następujące zasady:
1. Pomoc młodzieży w skutecznym unikaniu zachowań problemowych jest podstawową misją szkoły oraz innych instytucji oraz organizacji skoncentrowanych na działaniach dzieci i młodzieży.
2. Profilaktyka promuje unikanie wszelkich, a nie tylko wybranych zachowań problemowych.
3. Profilaktyka uwzględnia wszelkie zidentyfikowane uwarunkowania zachowań problemowych.
4. Profilaktyka prowadzi do zmian systemowych i modyfikacji norm.
5. Profilaktyka uwzględnia kontekst społeczno-kulturowy.
6. Profilaktyka dostarcza młodym ludziom okazji i możliwości mówienia „tak”.
7. Profilaktyka koncentruje się nie tylko na młodzieży, ale i na dorosłych.
8. Profilaktyka wymaga szerokiej bazy współpracowników.
9. Profilaktyka powinna korzystać z badań naukowych i doświadczeń praktyki.
10. Koniecznym elementem profilaktyki są działania ewaluacyjne.
Ewolucja programów profilaktycznych, SZYMAŃSKA
Początki profilaktyki:
- najdłuższą tradycję ma profilaktyka uzależnień
- w latach '60 w USA u Europie Zachodniej odbywały się kampanie na szeroką skalę, informujące (elementy straszenia) o skutkach odurzania się
- Leary, amerykański psycholog i zwolennik narkotyków, ich wpływu na spostrzeganie rzeczywistości, założył Ligę Odkryć Duchowych. Jej misja opierała się na wyzwoleniu człowieka z pułapki życia społecznego
- w połowie lat '70 podjęto pierwsze badania ewaluacyjne działań profilaktycznych. Potwierdziły one małą skuteczność programów informacyjnych, a także szkodliwość wielu z nich. W wyniku badań i analiz zalecono wyeliminowanie metody straszenia z programów preferencyjnych. Sformułowano zasadę: Lepszy jest całkowity brak informacji, niż informacje przygotowana nieprawidłowo.
- wypracowanie przez Jessorów interakcyjnego modelu funkcjonowania człowieka i ukazanie złożoności zachowań dewiacyjnych
- tradycyjne formy, jak wykłady i prelekcje, zaczęto łączyć z treningiem ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych
- współczesne programy profilaktyczne kładą nacisk na wyposażanie swych odbiorców w nie tylko rzetelną wiedzę, ale również umiejętności; budowanie przekonań i systemu wartości u młodych ludzi
- działania profilaktyczne zbyt mocno koncentrują się na osłabieniu czynników ryzyka, a mniej na wspieraniu głównych czynników chroniących; głównym czynnikiem chroniącym jest silna więź emocjonalna z rodzicami
Skuteczność programów profilaktycznych
Próby oceny skuteczności:
- lata '90 w Polsce to czas przygotowywania nowoczesnych programów, głównie dla potrzeb profilaktyki pierwszorzędowej, uwzględniających współczesną wiedzę na temat czynników ryzyka, czynników chroniących, czynników pośredniczących w kształtowaniu zachowań nieprawidłowych oraz skuteczności różnych strategii profilaktycznych
- korzystnym efektem wdrażania programów jest przeszkolenie tysięcy nauczycieli - realizatorów
- wyniki badań ewaluacyjnych umożliwiają wprowadzenie korekt do programów: eliminowanie elementów zbędnych, mało efektywnych lub szkodliwych i wprowadzenie nowych elementów o większej sile oddziaływania. Badania nad programem obejmują trzy poziomy:
1. Ewaluacja procesu (jak realizowano program, czy udało się go zrealizować, kto brał w nim udział, ilość uczestników, które elementy zostały dobrze przyjęte, a które nie);
2. Ewaluacja wyniku (czy zrealizowane zakładane cele w programie, krótko i długoterminowe);
3. Ewaluacja wpływu (czy program przyniósł efekty ogólniejsze, dotyczące nie tylko uczestników, np. zmianę zachowań rodziców, zmiany w społeczności lokalnej).
2. Przyczyny niedostatecznej skuteczności programów.
a. niezadowalający stan współczesnej wiedzy:
- niedostateczna identyfikacja istotnych czynników ryzyka i czynników chroniących
- niedostateczna znajomość związków zachodzących pomiędzy różnymi czynnikami ryzyka, a także pomiędzy tymi czynnikami a konkretnymi problemami
- braki w wiedzy dotyczącej rozwoju psychopatologii
- niedoskonałość metod i narzędzi diagnozy
- niedoskonałość metod i narzędzi ewaluacji.
b. błędy popełniane w praktyce:
w fazie konstruowania programu:
- niejasno określone cele programu
- niewłaściwy dobór metod i form oddziaływań
- nieuwzględnienie poziomu rozwoju adresata
- brak dostosowania oddziaływań profilaktycznych do stopnia zagrożenia
- zbyt duży udział o charakterze informacyjnym
- konstruowanie krótko, wąsko wyspecjalizowanych programów
- brak strategii umożliwiającej ocenę skuteczności programu.
w fazie wdrażania programu:
- wdrażanie do programu bez wcześniejszej diagnozy populacji, do której jest skierowany
- niewłaściwy dobór realizatorów
- niedostateczne przeszkolenie realizatorów.
4