EWOLUCJA PRAWNEJ OCHRONY DZIECKA
Idea określenia praw dziecka jest bezpośrednio związana z rozwojem kapitalistycznych stosunków społecznych, pełnych przeciwieństw i konfliktów, których skutki w najtrudniejszej sytuacji stawiały dzieci. Jednak już dużo wcześniej niektórzy myśliciele i filozofowie zastanawiali się nad sytuacją prawną i opiekuńczo wychowawczą dziecka w rodzinie i społeczeństwie ludzi dorosłych. W ciągu tego czasu ukształtował się pogląd, że:
Pierwszym i naturalnym środowiskiem opiekuńczo wychowawczym dziecka jest rodzina i do niej należy przede wszystkim zaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka.
Rodzina a ściślej ojciec ma prawo decydowania o dziecku, tak i w sprawach innych członków rodziny.
Charakter stosunku zbiorowości wobec dziecka zależny był od stopnia rozwoju sił wytwórczych, poziomu ekonomiki i stosunków społecznych oraz poglądów ideowo politycznych i filozoficznych występujących w konkretnej epoce historycznej.
Te elementy kształtowały pozycję dziecka w rodzinie, społeczeństwie i państwie oraz stwarzały im ograniczone możliwości zaspokajania potrzeb. W rezultacie zawsze były dzieci, które nie znajdowały opieki we własnej rodzinie i uznania w społeczeństwie ( dzieci osierocone, kalekie, upośledzone, pozamałżeńskie), pozbawione wielu praw do końca XIX w.
W czasach najdawniejszych dziecko było „własnością rodziców”, przede wszystkim ojca, posiadającego nieograniczoną władzę. U wielu dawnych ludów zabicie własnego dziecka było dozwolone, zwłaszcza wówczas, gdy miało stanowić ofiarę błagalną składaną bóstwu.
Jako ciekawostka należy wspomnieć, że Fenicjanie i Kartagińczycy zabijali swoje dzieci i zamurowywali we wznoszonych obronnych fortyfikacjach miasta. Mity greckie mówią o tym, jak Agamemnon poświęcił swoją córkę na ofiarnym ołtarzu Bogów, by ubłagać pomyślne wiatry mające pomóc w dotarciu okrętów pod Troję.
W Rzymie zaś główną odpowiedzialność za wychowanie i opiekę dziecka ponosiła od najwcześniejszych czasów rodzina podlegająca nieograniczonej władzy ojca. Dzieci miały znacznie ograniczone prawa.
System rzymskiego prawa w ujęciu klasycznym:
Osobowość człowieka rozpoczyna się z jego urodzeniem, gdy dziecko przychodzi na świat żywe
Dziecko poczęte miało już prawo do dziedziczenia
Różnica między dzieckiem poczętym w małżeństwie a poza małżeństwem:
W małżeństwie- uzyskiwały stan prawny ojca
Poza małżeństwem- stan prawny matki w chwili urodzenia
Tylko człowiek wolny posiadał prawa
Niewolnik był przedmiotem prawa, a więc rzeczą
Wszystkie związki niewolnika i jego dziecka z otoczeniem opierały się na jego naturalnej osobowości, a przez prawo nieszanowanej i były natury czysto praktycznej a nie prawnej,
Podstawową komórką społeczną była rodzina (familia)
Na czele rodziny stał naczelnik, czyli ojciec rodziny (pater familia)
Władza ojca nad członkami rodziny była nieograniczona (miał on tzw. „prawo życia i śmierci”),
Dzieci podlegające władzy ojca w prawie rzymskim miały zdolność prawną, lecz nie posiadały zdolności majątkowej,
Zdolność do czynności prawnej była zależna od wieku
Prawo rzymskie odróżniało cztery okresy wieku pociągające za sobą odrębne skutki prawne, gdy chodzi o zdolność do czynność prawnych:
Okres dzieciństwa (infantia)- od urodzenia do ukończenia 7 roku życia, w którym dziecko nie miało żadnych zdolności do czynności prawnych ani też nie odpowiadało za przestępstwo;
Okres niedojrzałości (impubertas)- od 7 lat do ukończenia 12 roku życia przez dziewczęta i 14 roku życia przez chłopców (dojrzałość fizyczna). Dzieci w tym wieku posiadały ograniczona zdolność do czynności prawnych- mogły same przedsiębrać czynności prawne, ale tylko takie, które przynosiły im korzyść lub polepszały im sytuację lub stanowisko. Za przestępstwa niedojrzali odpowiadali wówczas, gdy ze względu na swój rozwój umysłowy mogli zrozumieć sens i znaczenie przestępstwa. Dla tych dzieci, jeśli nie pozostawały pod władzą ojcowską, ustanowiono opiekuna (tutor);
Okres dojrzałości (pubertas)- od 12 lub 14 roku życia do 25 lat; nazywano ich dojrzałymi małoletnimi, mającymi jeszcze w pewnym sensie ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Każdy dojrzały małoletni mógł na żądanie otrzymać kuratora do pomocy w zarządzaniu swym majątkiem. Dojrzali małoletni mogli zawierać małżeństwa i sporządzać testamenty, a także odpowiadali za przestępstwa;
Okres pełnoletni obejmujący osoby, które ukończyły 25 r. ż, miały już one nieograniczoną zdolność do czynności prawnych i odpowiadały za wszelkie przestępstwa przez nie popełnione.
Rzymskie prawo rodzinne regulowało:
Prawo małżeńskie
Władzę ojcowską
Opiekę
Podstawą rodziny było małżeństwo jako prawny związek mężczyzny z kobietą, będące celem trwałego pożycia. Konkubinat nie był więc małżeństwem. Dzieci zrodzone w konkubinacie uzyskiwały prawo spadkowe oraz roszczenia alimentacyjne względem swoich rodziców.
Ustawodawstwo cesarzy chrześcijańskich:
Ograniczenie korzyści majątkowych dla konkubiny i jej dzieci
Dzieci poza małżeńskie pozbawione zostały większości praw
Stanowisko pater familias nie zależało od pełnoletniości, zawarcia małżeństwa czy też urodzenia dzieci, ale wyłącznie od własnowolności i płci męskiej. Kobiety nie mogły pod względem prawnym sprawować władzy w rodzinie i ze względu na swoją płeć ulegały warunkowym ograniczeniom w zakresie swojej zdolności do czynności prawnych.
Wg prawa rzymskiego dziecko prawe to dziecko, które przyszło na świat w ważnym małżeństwie, najwcześniej w 182 dni po zawarciu, a najpóźniej w 300 dni po rozwiązaniu małżeństwa. Do prawa rzymskiego wprowadzono przysposobienie (adopcja) czego skutkiem było stworzenie sztucznej władzy ojcowskiej nad osobą, która nie pochodziła od przysposabiającego, i wprowadzenie jej do rodziny.
Prawo życia i śmierci przysługujące ojcu rodziny zniósł Walentynian I w roku 365 n.e.
Od tego czasu władza ojcowska została ograniczona. Zakazane zostało zabicie lub porzucenie dziecka i karane jako przestępstwo. Ojcu pozostawiono jedynie prawo karcenia dzieci. Na ojcu ciążył obowiązek utrzymania i wychowania dzieci (dopóki dziecko nie mogło samo się utrzymać).
Dzieci w okresie rzymskim nie miały praw. Z władzy ojcowskiej wynikały tylko uprawnienia ojca, a nie jego dzieci.
Dla dzieci, które pozostawały bez władzy ojca ustanowiono opiekę. Służyła ona pierwotnie tylko egoistycznym celom, najbliższej rodziny a nie ochronie osoby dziecka( miała zabezpieczyć majątek w rodzinie). Z czasem w prawie rzymskim opieka zaczęła zwracać uwagę na osobę dziecka i jego wychowanie.
Nieograniczona władza ojca przysługiwała także w krajach arabskich (grzebanie żywcem narodzonych córek w ziemi). Władzę tą zmienił Koran, władzę typu opiekuńczego, co dawała dzieciom niewielkie uprawnienia.
Francja:
Tradycje rzymskie silniejsze na południu niż na północy
Władza rodzicielska była inna w każdej z tych części
Północ- władztwo ojcowskie nie istnieje (władza rodziców nie jest władztwem), matka miała udział w wychowaniu dziecka aż do pełnoletniości
W krajach słowiańskich władza rodzicielska nie dawała dzieciom określonych praw. Problematyka prawa rodzinnego i opiekuńczego była silnie związana z zagadnieniami majątkowymi, zwłaszcza z ochroną majątku rodziny, środków produkcji, ziemi itd. Dzieci traktowane były jako przedmiot i własność rodzica, przede wszystkim ojca.
W średniowieczu poszczególne stany i klasy organizowały kształcenie i wychowanie dzieci. Warstwy uboższe i najuboższe włączały swoje dzieci od najmłodszych lat do pracy w gospodarstwie domowym (dziecko stawało się bezpłatną siłą roboczą). Dzieci często pozbawione były bezpośredniej opieki rodziców.
Duży wpływ na prawo rodzinne wywierał Kościół rzymskokatolicki i cerkiew prawosławny ( były najpotężniejszymi organizacjami religijnymi). Przypisywały sobie moc stanowienia norm, orzekania o osobistych stosunkach rodzinnych (o zawieraniu i ustaniu małżeństwa), o stosunkach między rodzicami, a dziećmi itd. Do końca XIX w. wszystkie ustawodawstwa utrzymywały zasadę braku równouprawnienia małżonków.
Kościół:
Dyskryminacja dzieci niepochodzących z małżeństwa,
Piętnowanie tych, którzy ośmielali się żyć w związkach nieuświęconych błogosławieństwem kapłańskim („upadłe dziewczęta” musiały odbywać pokutę u bram kościelnych)
Nie uznawali praw dzieci pozamałżeńskich
Niemożność korzystania przez dzieci nieślubne z tych samych praw co i ślubne (wg Kościoła byłoby to zrównanie małżeństwa z nałożnictwem i konkubinatem)
Dzieci nieślubne pozbawione wszelkich praw (wyłączono je z cechów)
Nie wolno im było wykonywać żadnego „uczciwego” zawodu
Z tych dzieci najczęściej rekrutowali się żebracy, przestępcy i włóczędzy. W trudnej sytuacji znalazły się dzieci, które weszły w kolizję z prawem. Sądy orzekające w sprawach kryminalnych traktowały wszystkich przestępców zarówno młodocianych jak i dorosłych wg tego samego kodeksu i wymierzały identyczne kary. Dzieci były więzione razem z dorosłymi (lochy, złe warunki higieniczne, łańcuchy skuwające ręce i nogi, brak światła, powietrza i dostatecznego wyżywienia, robactwo, gorączka więzienna).
Zmiany w stosunku do dziecka pojawiły się w końcu XVIII w. pod wpływem prądów oświecenia i niektórych ustawodawstwach europejskich pojawiły się nowe elementy w ujęciu odpowiedzialności karnej człowieka w zależności od jego wieku i stopnia dojrzałości społeczno-moralnej. Młody wiek sprawcy przestępstwa uznawano za okoliczność łagodzącą ( z akceptowaniem, że decydował o tym jego stan umysłowy lub zaniedbane wychowanie). W połowie XIX w. pojawiły się oznaki ewolucji doktryny prawnej w stosunku do nieletnich, która rozpowszechniła się z początkiem XX w. wraz z powstaniem sądów dla nieletnich i placówek opiekuńczych dla nieletnich. Od tamtej pory zaczęto chronić i redukować nieletnich przestępców zamiast ich karać w sposób identyczny jak dorosłych.
W połowie XX w. w krajach rozwiniętych i rozwijających się przyjęła się idea ochrony interesów i stanowienia praw dziecka (wydanie akt prawnych najwyższego rzędu czyli konstytucje, specjalnej ustawy i kart praw dziecka).
Prawa dziecka:
Po pierwsze, świat uznawał wreszcie , że dzieciom należą się określone prawa ze względu na dobro dziecka i interes społeczny
Po drugie, dziecko przestało być traktowane jako „własność” człowieka dorosłego, a stało się obywatelem, któremu prawo przyznawało prawa obywatelskie
Po trzecie, zmianie uległa sytuacja dziecka w rodzinie: nieograniczona władza ojca przeszła we władzę rodzicielską, która traktowana jest jednocześnie jako prawo i obowiązek, jako funkcja społeczna; zakres tej władzy określa pojęcie „dobra dziecka”
Po czwarte, znacznie został poszerzony i stale się poszerza katalog praw dziecka; początkowo dzieci miały jedynie prawo dziedziczenia (i to nie wszystkie), dzisiaj katalog ten obejmuje kilkanaście czy też kilkadziesiąt praw dotyczących wszystkich aspektów życia, rozwoju i wychowania dziecka
Po piąte, doprowadzono do ustawowego zrównania praw wszystkich dzieci, w tym także dzieci pozamałżeńskich, zlikwidowano w ten sposób teoretycznie wszelkie formy dyskryminacji dzieci ze względu na rasę, język, wyznanie, pochodzenie, urodzenie, stan majątkowy itd.
Po szóste, uznano, że dzieci społecznie niedostosowane, które weszły w kolizję z prawem, wymagają specjalnej ochrony w ramach systemu karnego i penitencjarnego; podstawą przywrócenia nieletnich przestępców społeczeństwu jest reedukacja i resocjalizacja
Po siódme, specjalną ochronę i pomoc zapewnia się dzieciom upośledzonym, kalekim i chorym, dla których rozwija się różne formy opieki, wychowania i kształcenia
Po ósme, społeczeństwo i państwo przejmuje na siebie ciężar zapewnienia ochrony praw dziecka; państwo staje się coraz częściej realizatorem praw i organizatorem ochrony praw dziecka; funkcję te realizują z dużym powodzeniem państwa socjalistyczne.
W praktyce dnia codziennego jest jednak różna, świat ludzi dorosłych jeszcze nie w pełni przyjął i uznał, że dziecko jest człowiekiem, które ma określone prawa.
OCHRONA DZIECKA W DEKLARACJI GENEWSKIEJ
W lutym w 1923r Rada Generalna UISE podjęła uchwałę określającą prawa dziecka dla uświadomienia całek ludzkości obowiązków, jakie na niej ciążą w dziedzinie opieki i wychowania dzieci. Była to słynna już dziś deklaracja praw dziecka, inaczej mówiąc deklaracja genewska. Oto jej treść:
Deklaracja Genewska
Niniejszą deklarację, nazwaną Deklaracją Genewską, mężczyźni i kobiety wszystkich narodów uznają, że ludzkość powinna dać dziecku wszystko, co posiada najlepszego i stwierdzają, że ciążą na nich, bez względu na rasę, narodowość i wyznanie następujące obowiązki:
Dziecku powinno się dać możliwość normalnego rozwoju fizycznego i duchowego
Dziecko głodne powinno być nakarmione, dziecko chore pielęgnowane, dziecko wykolejone wrócone na właściwą drogę, sierota i dziecko opuszczone-wzięte w opiekę i wspomagane.
Dziecko powinno przed innymi otrzymać pomoc w czasie klęski
Dziecko powinno być przygotowane do zarobkowania na życie i zabezpieczone przed wszelkim wyzyskiem
Dziecko powinno byś wychowywane w wierze, że jego najlepsze cechy powinny być oddane na usługi współbraci.
Jest ona pierwszym dokumentem międzynarodowym podejmującym zagadnienia praw małego człowieka, które wymaga szczególnej ochrony. Fundamentalną tezą, na której oparto treść deklaracji jest stwierdzenie, że „ludzkość” powinna dać dziecku wszystko, co posiada najlepszego. Twórcy deklaracji przyjęli, że dziecko jest najwyższym dobrem każdego społeczeństwa, jest jego przyszłością. Deklaracja stawia konkretne obowiązki przed społeczeństwami w dziedzinie opieki i wychowania (opieką powinno być objęte każde dziecko bez względu na rasę, narodowość i wyznanie).
W 5 kolejnych punktach nakreślono zakres obowiązków ludzi dorosłych wobec dzieci:
Zapewnienie dzieciom normalnego rozwoju fizycznego i duchowego
Określenie potrzeb różnych grup dzieci, które wymagają opieki i pomocy
Każde dziecko potrzebujące pomocy lub opieki powinno ją otrzymać
Stwarzanie warunków do rozwoju dziecka, jego wychowania i przygotowania do życia społecznego
Wychowanie dziecka ma służyć innym tzn. dawać podstawy przygotowania do życia społecznego, wzajemnego rozumienia i współpracy.
Deklaracja stałą się pierwszym w dziejach ludzkości wzorem potrzeb dziecka od narodzin do pełnoletniości i dojrzałości społecznej. Deklaracja stała się dopingiem do prawnego uregulowania sytuacji dziecka przede wszystkim w dziedzinie prawa cywilnego, karnego i administracyjnego (opieki społecznej). Oficjalnie w Polsce Deklaracja genewska została przyjęta i podpisana w 1925 r.