„Etyka Lutra”
Marcin Luter urodził się w 1483 roku w miejscowości Eisleben (dzisiejsze Niemcy), jako syn górnika. Po studiach na uniwersytecie w Erfurcie wstąpił do zakonu augustynianów i został przeorem w Wittenberdze, gdzie wykładał na tamtejszym uniwersytecie. Studiując „Pismo Święte” doszedł do wniosku, że człowiek jest bezsilny wobec grzechu i złych skłonności swej natury. Stwierdził, że usprawiedliwienie dokonuje się mocą samej wiary a nie uczynków (sola fide). Stworzył 95 tez, w których zawarł swoje poglądy i wywiesił je 31.10.1517 roku na drzwiach kościoła w Wittenberdze. Tezy te były wymierzone głównie przeciwko gwarantującym odpuszczenie grzechów odpustom, którymi wtedy handlowano. Datę powyższą uważa się za początek reformacji i ruchów protestanckich. Papież Leon X potępił Lutra, a gdy ten nie chciał odwołać swych tez, rzucił na niego klątwę. Luter schronił się na zamku elektora saskiego w Wartburgu, po czym w piśmie „O papiestwie rzymskim” uznał kościół za organizację czysto ludzką, niepotrzebną do zbawienia. Żądał zniesienia celibatu. W 1524 roku odrzucając habit zakonny ożenił się z byłą zakonnicą Katarzyną von Bora. Popierał represje wobec radykalnych ruchów chłopskich. Reformator poddaństwo uważał za konieczną podstawę społeczeństwa. Zbudował separatystyczny kościół z własną liturgią, hymnami, konfesją w języku narodowym, zlikwidował zakony oraz zniósł kult obrazów. Dokonał przekładu Biblii, który jest uważany za pomnik niemieckiego piśmiennictwa. Był autorem m.in. „Postylli Domowej”, „Małego Katechizmu”, „Dużego Katechizmu”, „Artykułów Szmalkaldzkich” oraz pieśni kościelnych, w tym m. in. ewangelickiego hymnu: „Warownym grodem jest nasz Bóg” („Eine feste Burg ist unser Gott”). Jego nauka opiera się na 5 zasadach: sola scriptura - jedynie Pismo, solus Christus - jedynie Chrystus, solum Verbum - jedynie Słowo (Boże), sola gratia (per fidem) - jedynie łaska (przez wiarę), sola fide - jedynie wiara. Prace Lutra dały początek religii ewangelickiej, a przez to równocześnie etyce ewangelickiej, nazywanej także protestancką, która obecnie wraz z dogmatyką tworzy teologię systematyczną. Etyka protestancka nie jest tym samym, co etyka Lutra. Teologowie tworzyli ją na przestrzeni wieków pod wpływem filozofii i uwarunkowań społecznych. Dzieła tego reformatora, mimo że w tym co tworzył nie przywiązywał większej uwagi do etyki, weszły do kanonu myśli moralnej protestantyzmu. Wraca się do nich nawet w dzisiejszych czasach. Luter swój pierwszy wykład akademicki poświęcił omówieniu etyki Arystotelesa, jednak nie wracał już nigdy więcej do tej tematyki. Jego idee moralne możemy wyczytać jedynie z kontekstu całości jego teologicznej pracy. Etyka Lutra jest zaledwie małą częścią jego „systemu”, a kluczem do niej realizacja wolności.
Aby jednak zrozumieć sens etyki tego teologa, trzeba najpierw pojąć koncepcję człowieka w luteranizmie. Luter wierzy, że ludzie zostali stworzeni na wzór i podobieństwo Boga. Ze swego doświadczenia wie jednak, że natura człowieka jest całkowicie skorumpowana. Istota ludzka jest i pozostanie grzesznikiem. Jedynie dzięki wierze człowiek staje się człowiekiem w pełni (totus homo). To ona jest najważniejsza i dzięki niej ludzie mogą uzyskać łaskę Bożą. Luter uważa ludzi za istoty słabe, niedoskonałe, tymczasowe. Ma to konsekwencje dla jego etyki, która właśnie dlatego jest ściśle związana z wiarą. Zgodnie z zasadą sola scriptura etyka Lutra ma charakter biblijny. Wbrew pozorom była ona dość uniwersalna. Dało się ją bez problemu umiejscowić w czasach jej twórcy. Luter porzucił tradycyjny schemat etyki średniowiecznej. Nie interesowała go ani moralność naturalna ani filozoficzna refleksja na ten temat. Według niego to, co jest dobre wynika z woli Bożej, czyli dobro jest Bożą wolą. W 1520 roku ukazała się praca Lutra, w której m.in. pisał, że wolność człowiek zawdzięcza Chrystusowi i że jest ona swojego rodzaju darem. Główną tezą tego pisma było stwierdzenie „Chrześcijanin jest całkowicie wolnym panem wszystkich rzeczy, nikomu nie podległym…”1. Oznacza to, że ludzie są wolni od obyczajów, pobożności, przykazań, przepisów kościelnych, itp. Analiza Lutra oparta jest na podwójnej duchowo - cielesnej naturze człowieka. Dla części duchowej nie mają znaczenia żadne zewnętrzne rzeczy, nie wyznaczają one granic etycznych. Teolog ten pisze, że jedyna rzecz niezbędna do życia i sprawiedliwości to Słowo Boże. Człowiek jest wolny, gdy jego dusza stanowi jedność z Chrystusem, bo to on wyzwolił ludzi od grzechu. Drugą częścią tego stwierdzenia są słowa: „Chrześcijanin jest najuleglejszym sługą wszystkich rzeczy i wszystkim podległy”2. Jest to druga perspektywa chrześcijańskiej wolności. Chrześcijanin jest sługą innych ludzi. Nie jest to, więc tylko bycie wolnym od czegoś, ale w większej mierze wolność ku czemuś. Jest to wizja wolności tego wittenberskiego Reformatora. Luter widzi więc człowieka nie tylko w relacji z Bogiem, lecz też z drugim człowiekiem. Jest przeciwny typowej, średniowiecznej bierności chrześcijaństwa. Chrześcijanin, według niego, to człowiek aktywny, zwalczający problemy życia codziennego, działający. Luter kieruje swą etykę do ograniczonej liczby osób, do ludzi czynu, świadomych swej wolności wyznawców Chrystusa. Zasadą jego etyki jest więc wiara. Pogląd ten wyraża w piśmie „O dobrych uczynkach” z 1520 roku, gdzie swą etykę opiera na Dekalogu., który stanowi dla niego jedyne zasady moralne. Tak samo robi w „Małym Katechizmie” oraz „Dużym Katechizmie”. W kazaniu tym mówi, że dobre uczynki są realizacją Bożych przykazań, a największym dobrym uczynkiem jest wiara. W wierze nie ma ani lepszych ani gorszych uczynków. Nie ważne, jakie popełnimy czyny, jeśli wierzymy to i tak będziemy zbawieni i usprawiedliwieni. Taki jest sens pierwszego przykazania i jeśli człowiek postępuje zgodnie z wolą Boga to je wypełnia. W analizie kolejnych przykazań Luter omawia powinności, role i obowiązki poszczególnych stanów społecznych. Według reformatora Bóg stworzył człowieka i przeznaczył go do różnych ról, przez co człowiek żyje w stanach: ekonomicznym (dom), eklezjalnym (kościół) i politycznym (państwo) (podział ten został przejęty od Arystotelesa). Ludzie wykonując swój zawód, są jakby Bożym narzędziem. Każda praca to swojego rodzaju misja względem bliźniego. Luter nadał inne, lepsze znaczenie pracy zawodowej. Od jego czasów stała się ona sensem życia, została uświęcona. Ważne dla myśli etycznej Lutra jest także jego podejście do spraw państwowych. Jego zdaniem państwo miało popierać głoszenie Pisma świętego, nie dopuścić do szerzenia fałszywych i heretyckich doktryn, udostępniać wszystkim słuchanie prawdziwego słowa Bożego. Było też potrzebne do pohamowania ludzkich, złowrogich instynktów. Twierdził, że główne cechy natury ludzkiej to nienawiść, egoizm oraz chęć „pożarcia” bliźniego. Reformator udzielał się wielokrotnie w sporach politycznych. Jego wystąpienia miały głównie charakter duszpasterski. W nich starał się łagodzić konflikty. Wiele jego wypowiedzi o charakterze politycznym znaleźć można w kazaniach. Działalność polityczna była dla niego realizacją wolności, do której powołani byli wszyscy chrześcijanie. Według Lutra Bóg stworzył dwojaki rodzaj władzy ludzkiej. Obie części (królestwa) są obszarami Bożego działania: w jednej jest on Panem stworzenia, w drugiej zbawienia. W jednej jego działalność wyraża się przez Zakon, w drugiej przez Ewangelię. Chrześcijanin to mieszkaniec obu królestw. W duchowym odpowiada przed Bogiem, w świeckim przed ludźmi. Sfera duchowa rządzona jest przez miłość i Ewangelię, na obszarze zewnętrznym musi rządzić rozum. Poglądy te reformator wyraża najdobitniej w pracy „O zwierzchności świeckiej, jak daleko winno się być jej posłusznym”. Luter uważał władzę za coś wielkiego. Czcił ją i twierdził, że pochodzi ona od Boga i jest Bożym porządkiem. Według niego przedłużeniem władzy rodzicielskiej jest każda inna władza, a władca świecki powinien być jak ojciec dla swoich poddanych, zachowywać spokój wewnętrzny i zewnętrzny. Jest on uprawniony do stosowania przemocy w walce ze złem i broniąc pobożnych. Marcin Luter państwo definiował, jako stan przejściowy między stworzeniem a doskonałym końcem. Twierdził, że nie jest i nie może być ono doskonałe. Każdy chrześcijanin powinien być posłuszny względem władzy, gdyż działa ona dla ogólnego dobra, nawet, jeśli wydaje się mu, że narusza ona jego osobiste uprawnienia. Jego zdaniem, gdy władza zmienia się w tyrana, należy wierzyć, że jest to stan przejściowy. Luter jest przeciw wymówieniu posłuszeństwa władcy. Jedynie w wypadku ewidentnego naruszania prawa chrześcijanie mają prawo odmówić wykonania poleceń. Luter był jednakże przeciwny otwartemu wystąpieniu przeciwko władzy, ponieważ dana jest ona sprawującemu ją od Boga, nawet gdy nie jest on Chrześcijaninem. Luter widział możliwość takiej reakcji tylko w jednym wypadku: gdy przeciwnik nie był ani dobrym ani złym władcą a w 100% tyranem. Reformator uważał, że wszelkiego rodzaju rewolucja może doprowadzić tylko do czegoś gorszego, m.in. do przelewu krwi czy zemsty. Było to potwierdzeniem charakterystycznej dla niego niewiary w ludzkie możliwości. Luter był przeciwny wykorzystywaniu jakiejkolwiek przemocy bezpośredniej do narzucania komuś Ewangelii. Do zwiastowania jej powołane było królestwo duchowe. Miecz był zastąpiony Słowem Bożym, zamiast rozumu panowała tam miłość. Mieszanie obu obszarów i ewangelizacja przy pomocy miecza są niezgodne z duchem Ewangelii. Dzięki Lutrowi państwo zaczęło być doceniane. Ludzie mogli w nim realizować swoje powołania i pobożnie sprawować swoje urzędy. Wypowiedzi Lutra odnośnie etyki seksualnej i małżeństwa pojawiają się w wielu jego pismach. O tej tematyce mówią m.in. „Kazanie o stanie małżeńskim”, pochodzący z 1522 roku traktat „O życiu małżeńskim”, egzegeza 7. rozdziału „Listu św. Pawła do Koryntian” z 1523 roku oraz „Mowy Stołowe” i listy. Etyka seksualna Lutra opiera się na nauce o stworzeniu. Luter przychylając się do augustyńsko-tomistycznych poglądów na sprawy współżycia płciowego odrzucił celibat. Jego zdaniem małżeństwo to obowiązek wymagany od większości przez Boga, a celibat budzi pychę w stosunku do Boga oraz pogardę do kobiet. Bóg stworzył człowieka, jako mężczyznę i kobietę, więc jego wolą jest by ludzie brali śluby. Reformator twierdził, że miłość płciowa dwojga ludzi nie powinna być niczym wstydliwym, że jest ona zgodna z wolą Bożą, jest konsekwencją dzieła stworzenia. Pisał: „Kto wstydzi się małżeństwa, ten wstydzi się również tego, że jest i zowie się człowiekiem albo chciałby go stworzyć lepiej, niż to Bóg uczynił”. Małżeństwo dwojga ludzi jest obroną przed bezmyślnym, egoistycznym rozpłynięciem się w rozpuście. Dzika płciowość świadczy o grzeszności człowieka. Małżeństwo nadaje jej porządek. Jest ono stanem czystości, bo Bóg je ukonstytuował. Mimo to ma charakter świecki. Luter sam swoje małżeństwo traktował jako Boże powołanie. Funkcje małżeństwa według Lutra to: tworzenie społeczności małżonków i wychowywanie dzieci. Luter nie należał do zwolenników rozwodów. Cudzołóstwo jego zdaniem było największym na ziemi rozbojem. Małżeństwo jest przyjemnością, czasem też obowiązkiem, jest nierozwiązywalne. Rozwód uważał za możliwy tylko w wypadku zdrady. W piśmie z 1522 roku wymienił jednak i inne powody: impotencję czy odmowę współżycia przez jednego z partnerów. W krańcowym przypadku władza państwowa mogła dopuścić do rozwodu. Mimo wszystko reformator uważał, że rozwody są złem, choć czasem koniecznym. Niewinny partner miał prawo zawrzeć ponowny związek. Luter występował często, jako doradca w sprawach rozwodowych czy ślubnych. W obrębie etyki seksualnej Luter dowartościował płciowość, protestanccy mieszczanie nie poszli jednak za jego głosem. Według Reformatora do zadań kobiety należało być płodną i zajmować się domem oraz dziećmi.
Podsumowując Luter nie stworzył etyki jako oddzielnego obszaru swej ideologii. Jego zasady moralne zawiera Dekalog. Jeśli człowiek wierzy w Boga, to postępuje zgodnie z 10 przykazaniami. Wiara jest zasadą etyki Lutra. Ludzie dzięki wierze otrzymują łaskę Bożą i usprawiedliwienie. Nie ma złych ani dobrych uczynków. Nie ważne co czynimy, bo w oczach Boga jesteśmy zbawieni. Osoba niewierząca jest skazana na potępienie niezależnie od jej czynów. Jest to jakby kara za poglądy. Warunkiem zbawienia jest nasza wiara, a nie to co robimy. Jednocześnie nie wystarczy nie robić drugiemu człowiekowi niczego złego, ale trzeba także świadczyć mu dobro.
Bibliografia:
1. Andrzej Ściegienny „Luter”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967
2. Alasdair MacIntyre „Krótka historia etyki”, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1995
3. Peter Singer „Przewodnik po etyce”, Książka i Wiedza, Warszawa 2002
4. Marian Szulc „Popularna encyklopedia powszechna”, Pinnex, Kraków 1996
5. Hendrik van Bergh „Ludzie, którzy zmienili świat”, Oficyna Wydawnicza MAK,
Wrocław 1997
___________________________________________________________________________
1. M. Luter „O wolności chrześcijańskiej”
2. M. Luter „O wolności chrześcijańskiej”
5