NIETOLERANCJA
Współczesne społeczeństwo jako społeczeństwo globalne uwikłane jest w ciągłe, o różnym nasileniu, kryzysy ekonomiczne i społeczne. Wśród różnorodnych zagrożeń cywilizacyjnych w skali makro jak również problemów o charakterze lokalnym, w którym uczestniczy biernie bądź aktywnie człowiek, bardzo istotny wpływ odgrywa zjawisko nietolerancji.
Pojęcie nietolerancji jak również pojęcie tolerancji są pojęciami funkcjonującymi bardzo często w sposób potoczny szczególnie w publikacjach prasowych jak również w przekazie medialnym.
W literaturze naukowej pojęcia te są ściśle zdefiniowane. Nietolerancja to zachowanie lub opinia skierowana przeciwko ludziom, zjawiskom lub wartościom, które nam nie odpowiadają, są "inne" w celu ich zmiany lub zniszczenia, mimo że ich istnienie lub posiadanie jest uprawnione przez prawa natury, obyczaj, moralność 1).
S. Kawula zwraca uwagę na rozumienie pojęcia nietolerancji jako antynomii tolerancji.
Nietolerancja jako antynomia tolerancji jest nietolerancją indywidualności, dążeniem do uniformizacji poglądów, kultury i obyczaju, postaw i zachowań. Polega na napiętnowaniu, ośmieszaniu, poniżaniu, a nawet eliminowaniu jednostek wykraczających poza normę.
Dotyczy to m.in. przekonań religijnych, wyznaniowych, etnicznych, kulturowych, zachowań seksualnych itp. 2).
Pojęcie nietolerancji dotyczy bardzo dużego obszaru znaczeniowego i bardzo trudno często jednoznacznie dokonać przyporządkowania danych zachowań do rodzaju nietolerancji gdyż one wzajemnie często się przenikają.
Z. Ogonowski wskazuje na dwa zasadnicze rodzaje nietolerancji a mianowicie: nietolerancja w systemie stosunków społeczno-politycznych, nietolerancja w zakresie postawy psychicznej jednostki czy wreszcie łamania samej zasady tolerancji 3). Szczególnie ciekawym, z punktu rozważań teoretycznych, staje się analiza pojęcia "tolerancji negatywnej" która to w uproszczeniu głosi, że wobec pewnych zachowań możliwa jest postawa akceptowania a tolerancja w takich przypadkach to ograniczenie do nie prześladowania i nie dyskryminowania ale nie na uznaniu tych zachowań za dozwolone. Przykładem może być stosunek do homoseksualizmu, gdzie akceptuje się odmienność tej grupy ludzi ale nie zezwala na tworzenie przez nich formalnych związków.
Pojecie "tolerancji negatywnej" jest w literaturze przedmiotu rozpatrywane jako przejaw nawet postaw nietolerancyjnych.
Widać więc, że analizowanie szczegółowe znaczenia pojęciowego nietolerancji może być bardzo obszerne i dlatego poprzestanę na przedstawionych powyżej określeniach tego pojęcia.
Analizując zjawisko nietolerancji należy bezwzględnie zwrócić uwagę na źródła nietolerancji.
Typologię źródeł nietolerancyjnego zachowania lub przekonań podał T. Pilch. Na pierwszym miejscu wymienił ignorancję cechująca w większości ludzi o niskim poziomie wykształcenia, dla których obiektem nietolerancyjnego traktowania są ludzie i zjawiska postrzegani jako inni, albo nieznani.
Drugie źródło nietolerancji to poczucie odmienności, która towarzyszy kwalifikacji etycznej innej osoby w porównaniu z własną postawą.
Trzecie źródło to lęk i zagrożenia, które rodzą zachowania agresywne i wrogie, a więc nietolerancyjne.
Kolejnym źródłem są przesądy jako szczególna postać ignorancji.
Piątym źródłem nietolerancji mogą być dyspozycje psychiczne warunkowane cechami osobniczymi. Można wyróżnić m.in. takie cechy jak rygoryzm obyczajowy, sztywność, schematyczność, zachwianie poczucia bezpieczeństwa co często jest początkiem zachowań nietolerancyjnych.
Ostatnim w tej typologii źródłem nietolerancji są dyspozycje psychiczne warunkowane okolicznościami zewnętrznymi takimi jak np.: propaganda, system wychowania czy nawet system edukacji.
Zestawienie przedstawionych źródeł zachowań nietolerancyjnych może stanowić również wieloskładnikowy rodzaj definicji tego pojęcia.
Problem nietolerancji w skali społecznej jest bardzo szeroki gdyż nietolerancja może dotyczyć różnej płaszczyzny funkcjonowania człowieka.
Sądzę, że u podstaw nietolerancji leży między innymi dostrzegany obecnie kryzys ekonomiczny i społeczny, który ma charakter globalny i przenosi się na poszczególne organizmy państwowe będąc również odczwny w społeczeństwie polskim. Mamy do czynienia z narastającym bezrobociem, malejącym realnym dochodem narodowym co powoduje ubożenie społeczestwa, zachwianą sytuacja normatywną w oświacie i służbie zdrowia, wzrost przestępczości czy też powstawanie różnych konfliktów społecznych. Zjawiska te są niezaprzeczalnie podstawą do zachowań nietolerancyjnych pomiędzy poszczególnymi ludźmi czy też określonymi grupami społecznymi.
Tak powstałe w sposób naturalny zjawiska nietolerancji dotyczą konkretnych zachowań w życiu codziennym, kontaktów i zachowań międzyludzkich.
Postawy nietolerancyjne mają duży wpływ na budowanie systemu wartości poszczególnych jednostek, a tym samym bardzo mocno mogą ingerować w system wychowania i nauczania co wydaje się zdecydowanie niekorzystne.
Zdaniem W. Łukaszewskiego 4) skutki negatywne dla rozwoju osobowości jednostki mogą być następujące:
- nietolerancja zabija indywidualność, różnorodność zachowań jednostek lub grup - a także uczniów w szkole
- powoduje zagrożenie, lęk przed manifestowaniem indywidualności zachowaniu, wznieca zachowanie agresywne jednostek lub grup.
- eliminowanie odmienności prowadzi m.in. do powstawania marginesu społecznego młodzieży, gromadzącego tych, których odmienności się nie toleruje, czy też młodzieżowej podkultury, co prowadzi do izolacji społecznej, lęku przed odmiennością do społecznego i psychicznego ostracyzmu.
Wskazane przez W.Łukaszewskiego negatywne skutki nietolerancji są w pełni zbieżne z wynikami badań prowadzonych w Katedrze Pedagogiki Społecznej IPSiR które przedstawił T. Pilch. Wynika z nich, że nietolerancja w Polsce dotyka głównie człowieka, jego cech i przekonania.
W Polsce wyróżniamy m.in. różny poziom nietolerancji wobec ludzi starszych i osób kalekich, niechętne nastawienie do innowierców, nietolerancja wobec innych grup narodowościowych np.: Cyganów i Żydów jak również niechęć do osób pochodzących ze wsi.
Obszarem nietolerancji naszego społeczeństwa jest świat wartości postrzegany jako obcy dla danej jednostki czy też grupy a mianowicie religia, wyznanie, systemy etyczne, obyczajowość, instytucje obywatelskie i państwowe .
Oczywiście przytoczone tu przykłady nietolerancji w naszym kraju nie są zjawiskiem dominującym w naszym społeczeństwie jednakże są na tyle mocno widoczne, że są niepokojące z punktu widzenia funkcjonowania polskiego społeczeństwa.
Biorąc pod uwagę przeszłość historyczną Polski, jej okresy niewoli i tym samym podejmowanej walki z różnym okupantem o samostanowienie, budowanie własnego organizmu państwowego oraz przemiany ustrojowe jakie miały miejsce w ostatnich latach, wzrastającą rolę społeczeństwa katolickiego, czy też podjęcie próby wejścia Polski do zjednoczonej Europy musi nasunąć głęboką refleksję nad zachowaniami nietolerancyjnymi.
Polska kreowana była jako państwo tolerancyjne i chociaż na szczęście nietolerancja nie jest wpisana w nasz system państwowy to jednak społeczeństwo nasze w pełni tolerancyjne nie jest a obszary nietolerancji są coraz bardziej widoczne.
Konieczność podjęcia eliminowania nietolerancji jest bezsprzeczna i powinna dotyczyć wszystkich jej obszarów występowania. Sadzę, że jednym z rozwiązań byłoby pokazanie społeczeństwu postaw i zachowań tolerancyjnych, a więc podjęcie działalności edukacyjnej uczącej otwartości na różnorodność poglądów, postaw i zachowań, poszanowanie indywidualności począwszy od dziecka poprzez młodzież i osoby dorosłe, stworzenie możliwości indywidualnego rozwoju z uwzględnieniem rozwijania form aktywności ludzkiej.
Negowanie nieuzasadnionej postawy wrogości i agresji wobec odmienności innych poglądów i zachowań, czy wreszcie premiowanie i nagradzanie rozwiązań nietypowych i alternatywnych.
Przeciwdziałanie nietolerancji musi odbywać się równocześnie na dwóch płaszczyznach:
- na etapie wychowania i nauczania począwszy od rodziny poprzez szkołę i inne instytucje edukacyjne.
- na etapie społeczeństwa dorosłego, które tworzy normy jego funkcjonowania zarówno społeczne jak i czysto prawne.
Na etapie wychowania i nauczania praca z dziećmi i młodzieżą musi być prowadzona od samego początku w ramach systemu dydaktyczno-wy-cho-wawczego, którego podstawą musi być zasada tolerancji.
Zasada ta musi być wprowadzana i stosowana przez szkołę i nauczycieli , co niestety nie jest powszechne w polskiej oświacie.
W społeczeństwie dorosłym problem uczenia i egzekwowania zasady tolerancji spada na szereg instytucji, do których można zaliczyć przede wszystkim kościół i media, które w naszym społeczeństwie odgrywają ogromną rolę opiniotwórczą i kształtującą poglądy człowieka.
Oczywiście bardzo ważna jest również rola instytucji państwowych zarówno wykonawczych jak i ustawodawczych, które wyznaczają kierunek funkcjonowania prawnego i normatywnego państwa.
Problem nietolerancji jest zjawiskiem bardzo szerokim gdyż dotyczy wszystkich dziedzin naszego życia począwszy od wychowania, wyznawania określonej religii, zachowań i stosunków w pracy i życiu codziennym, kreowania stylu życia czy też funkcjonowania grup społecznych i różnych państwowości uwikłanych w całą gamę konfliktów.
Dlatego też nie jest możliwe ujecie tego zagadnienia w sposób wyczerpujący czego praca ta oczywiście nie zrobi, ukazuje natomiast samo zjawisko nietolerancji i jego ogromną wagę w życiu pojedynczego człowieka i w funkcjonowaniu grup społecznych i całych organizmów państwowych.
BIBLIOGRAFIA
1. H. Budzisz: Nietolerancja, "Społeczeństwo Otwarte", 1992 nr 5
2. F. Gross: Tolerancja i pluralizm, Warszawa 1992
3. I. Góra: Stereotypy - uprzedzenie i nietolerancja Nowa Szkoła,,1992 nr 5
4. S. Kawula: Społeczeństwo pluralistyczne i tolerancyjne a strategia wychowania, "Edukacja" 1995 nr 2 5. T. Kotarbiński: O potrzebie tolerancji. W.: Pisma etyczne. Wrocław 1987 6. W. Łukaszewski: Szanse rozwoju osobowości , Warszawa 1984 7. Z. Ogonowski: O tolerancji, "Społeczeństwo Otwarte" 1995, nr 4 8. T. Pilch, I. Leparczyk : Pedagogika społeczna, Warszawa 1993
1) T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna, Warszawa 1993 r. s. 428
2) S. Kawula, Społeczeństwo pluralistyczne i tolerancyjne a strategia wychowania, Edukacja Nr 2/1995.
3) Z. Ogonowski, O tolerancji, Społeczeństwo Otwarte nr 4/1995
4) W. Łukaszewski: Szanse rozwoju osobowości, Warszawa 1984
Opracowanie: Dorota Ratajczyk-Lewicka